آداب باطنی تلاوت قرآن کریم
پرسش :
آداب باطنی تلاوت قرآن کریم چیست؟
پاسخ :
از قرآن کریم مى توان استفاده کرد که مراعات ادب باطنى در خواندن یک کتاب نشانه ایمان به آن کتاب است؛ زیرا در مورد مؤمنین از اهل کتاب چنین گوید: «اَلَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُوْلَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ»(1)؛ (کسانى که به آنها کتاب دادیم [یعنى یهود و نصارى که به آنها تورات و انجیل دادیم] و حق خواندنش را به جاى آوردند آنها مؤمنین به آن کتابند) و بدیهى است که بدون ادب باطنى حق خواندن، اداء نخواهد شد.
در جاى دیگر مى فرماید: «اَللهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَاباً مُّتَشَابِهاً مَّثَانِىَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ»(2)؛ (خداوند نازل کرد بهترین قول را به صورت کتابى که اجزاى آن متشابهند، و هیچ گونه تناقضى بین آنها نیست، کتابى که بعضى قصّه ها و اخبار و احکام و مواعظ آن مکرّر است و پوستها [و دل هاى] کسانى که خوف از خدا دارند از این کتاب مى لرزد).
امام صادق(علیه السلام) وقتى قرآن را به دست مى گرفتند قبل از خواندن آن دعاهائى مى خواندند از جمله مى فرمودند: «خدایا، نظر مرا در قرآن عبادت و قرائت و خواندن در آن را فکر، و فکر مرا در آن عبرت قرار ده و مرا از جمله کسانى قرار ده که از مواعظ تو در قرآن مُتَّعظ و پندآموزم و از معاصى تو اجتناب کنم و در موقع خواندن آن بر گوشم مُهر مَزَن و بر چشمم پرده میفکن و قرائت مرا قرائت و خواندن بدون تدبّر قرار مده؛ بلکه چنان قرارم ده که در آیات و احکام آن تدبّر کنم و گیرنده شرایع دین تو باشم و نظر مرا در آن نظر غفلت و تلاوت مرا تلاوتى بیهوده قرار مده که تو رئوف و رحیم هستى».(3)
از کلمات دیگر امام صادق(علیه السلام) این است که فرمود: «کسى که قرآن را بخواند و خاضع براى خدا نشود و قلب او رقیق نگردد و لباس حزن و ترس در درونش نپوشد، پس عظمت خداوندى را سبک شمرده است.... پس نظر کن چگونه کتاب پروردگارت و منشور ولایتت را تلاوت مى کنى، و چگونه به اوامر و نواهى او جواب مى گوئى؟ و چگونه امتثال حدود او مى کنى... و نزد وعده ها [و احسانها] و وعیدها [و عذاب هاى وعده داده شده] توقف کن، و در مثالها و مواعظ او تفکّر کن «وَ اَحْذِر اَنْ تَقَعَ مِنْ اِقَامَتِکَ حُرُوفَهُ فِى اِضَاعَةِ حُدُودِهِ»؛ یعنى بترس از اینکه حروف قرآن را بپاى دارى و در حفظ و خواندن آن کوشا باشى، ولى حدود [و اوامر و نواهى] او را ضایع کنى [و به عبارت ساده تر، به الفاظ بپردازى و با الفاظ، معانى را ضایع کنى. و در خواندن و حفظ الفاظ تلاش مى نمائى، و در تعلّم مفاهیم تعلّل می ورزى]».(4)
در روایتى دیگر امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «اِنَّ القُرآنَ نَزَلَ بِالحُزنِ فَاقرَؤُوهُ بِالحُزنِ»(5)؛ (همانا قرآن با حُزن نازل شد پس آن را با حزن قرائت کنید). در احادیث آمده که: «حَفصْ گفت: ندیدم احدى را که در خوف از خدا و در امیدوارى به او محکمتر از موسى بن جعفر(علیهما السلام) باشد، او قرائتش با حزن و اندوه بود، و در هنگام خواندن، گویا انسانى را مخاطب قرار داده است».(6)
پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره بقره، آیه 121.
(2). سوره زمر، آیه 23. مرحوم علامه طباطبائى در المیزان فى تفسیر القرآن، طباطبایى، سید محمد حسین، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1417 قمری، چاپ: پنجم، ج 17، ص 256، (بیان)؛ مَثانى را جمع مُثنیة به معنى معطوف گرفته اند؛ زیرا بعضى آیات بر بعضى دیگر منعطف و بعضى در روشن کردن و تفسیر بعض دیگر دخیل است و مرحوم طبرسى در مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 شمسی، چاپ: سوم، ج 6، ص 530، المعنى در وجه نامگذارى قرآن به مثانى گفته: زیرا قصص و اخبار و احکام و مواعظ آن مُثَنّى (مکرّر) مى شود و همچنین در تلاوت اگر مکرر شود خستگى نمى آورد.
(3). مکارم الأخلاق، طبرسى، حسن بن فضل، شریف رضى، قم، 1412 قمری/ 1370 شمسی، چاپ: چهارم، ص 343، (فی الدعاء عند أخذ المصحف)؛ إقبال الأعمال( ط- القدیمة)، ابن طاووس، على بن موسى، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1409 قمری، چاپ: دوم، ج 1، ص 110، (فصل فیما نذکره مما یدعى به عند نشر المصحف لقراءة القرآن)؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق/ مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 قمری، چاپ: دوم، ج 89، ص 208، باب 25 (أدعیة التلاوة).
(4). مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، امام صادق(ع)، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1400 قمری، چاپ اول، ص 29، (الباب الثانی عشر فی قراءة القرآن)؛ بحار الأنوار، همان، ج 82، ص 44، باب 23 (القراءة و آدابها و أحکامها).
(5). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 2، ص 614، باب (ترتیل القرآن بالصوت الحسن)؛ وسائل الشیعة، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(ع)، مؤسسة آل البیت(ع)، قم، 1409 قمری، چاپ: اول، ج 6، ص 208، باب 22 ( استحباب القراءة بالحزن کأنه یخاطب إنسانا).
(6). الکافی، همان، ص 606، باب (فضل حامل القرآن)؛ وسائل الشیعة، همان، ص 209، باب 22 (استحباب القراءة بالحزن کأنه یخاطب إنسانا)؛ بحار الأنوار، همان، ج 48، ص 111، باب 5 (عبادته و سیره و مکارم أخلاقه و وفور علمه صلوات علیه علیه).
منبع: اخلاق اسلامى در نهج البلاغه، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى (دام ظله)، تهیه و تنظیم: اکبر خادم الذاکرین، نسل جوان، قم، 1385 ش، چاپ: اول، ج 1، ص 443.
از قرآن کریم مى توان استفاده کرد که مراعات ادب باطنى در خواندن یک کتاب نشانه ایمان به آن کتاب است؛ زیرا در مورد مؤمنین از اهل کتاب چنین گوید: «اَلَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُوْلَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ»(1)؛ (کسانى که به آنها کتاب دادیم [یعنى یهود و نصارى که به آنها تورات و انجیل دادیم] و حق خواندنش را به جاى آوردند آنها مؤمنین به آن کتابند) و بدیهى است که بدون ادب باطنى حق خواندن، اداء نخواهد شد.
در جاى دیگر مى فرماید: «اَللهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَاباً مُّتَشَابِهاً مَّثَانِىَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ»(2)؛ (خداوند نازل کرد بهترین قول را به صورت کتابى که اجزاى آن متشابهند، و هیچ گونه تناقضى بین آنها نیست، کتابى که بعضى قصّه ها و اخبار و احکام و مواعظ آن مکرّر است و پوستها [و دل هاى] کسانى که خوف از خدا دارند از این کتاب مى لرزد).
امام صادق(علیه السلام) وقتى قرآن را به دست مى گرفتند قبل از خواندن آن دعاهائى مى خواندند از جمله مى فرمودند: «خدایا، نظر مرا در قرآن عبادت و قرائت و خواندن در آن را فکر، و فکر مرا در آن عبرت قرار ده و مرا از جمله کسانى قرار ده که از مواعظ تو در قرآن مُتَّعظ و پندآموزم و از معاصى تو اجتناب کنم و در موقع خواندن آن بر گوشم مُهر مَزَن و بر چشمم پرده میفکن و قرائت مرا قرائت و خواندن بدون تدبّر قرار مده؛ بلکه چنان قرارم ده که در آیات و احکام آن تدبّر کنم و گیرنده شرایع دین تو باشم و نظر مرا در آن نظر غفلت و تلاوت مرا تلاوتى بیهوده قرار مده که تو رئوف و رحیم هستى».(3)
از کلمات دیگر امام صادق(علیه السلام) این است که فرمود: «کسى که قرآن را بخواند و خاضع براى خدا نشود و قلب او رقیق نگردد و لباس حزن و ترس در درونش نپوشد، پس عظمت خداوندى را سبک شمرده است.... پس نظر کن چگونه کتاب پروردگارت و منشور ولایتت را تلاوت مى کنى، و چگونه به اوامر و نواهى او جواب مى گوئى؟ و چگونه امتثال حدود او مى کنى... و نزد وعده ها [و احسانها] و وعیدها [و عذاب هاى وعده داده شده] توقف کن، و در مثالها و مواعظ او تفکّر کن «وَ اَحْذِر اَنْ تَقَعَ مِنْ اِقَامَتِکَ حُرُوفَهُ فِى اِضَاعَةِ حُدُودِهِ»؛ یعنى بترس از اینکه حروف قرآن را بپاى دارى و در حفظ و خواندن آن کوشا باشى، ولى حدود [و اوامر و نواهى] او را ضایع کنى [و به عبارت ساده تر، به الفاظ بپردازى و با الفاظ، معانى را ضایع کنى. و در خواندن و حفظ الفاظ تلاش مى نمائى، و در تعلّم مفاهیم تعلّل می ورزى]».(4)
در روایتى دیگر امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «اِنَّ القُرآنَ نَزَلَ بِالحُزنِ فَاقرَؤُوهُ بِالحُزنِ»(5)؛ (همانا قرآن با حُزن نازل شد پس آن را با حزن قرائت کنید). در احادیث آمده که: «حَفصْ گفت: ندیدم احدى را که در خوف از خدا و در امیدوارى به او محکمتر از موسى بن جعفر(علیهما السلام) باشد، او قرائتش با حزن و اندوه بود، و در هنگام خواندن، گویا انسانى را مخاطب قرار داده است».(6)
پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره بقره، آیه 121.
(2). سوره زمر، آیه 23. مرحوم علامه طباطبائى در المیزان فى تفسیر القرآن، طباطبایى، سید محمد حسین، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1417 قمری، چاپ: پنجم، ج 17، ص 256، (بیان)؛ مَثانى را جمع مُثنیة به معنى معطوف گرفته اند؛ زیرا بعضى آیات بر بعضى دیگر منعطف و بعضى در روشن کردن و تفسیر بعض دیگر دخیل است و مرحوم طبرسى در مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 شمسی، چاپ: سوم، ج 6، ص 530، المعنى در وجه نامگذارى قرآن به مثانى گفته: زیرا قصص و اخبار و احکام و مواعظ آن مُثَنّى (مکرّر) مى شود و همچنین در تلاوت اگر مکرر شود خستگى نمى آورد.
(3). مکارم الأخلاق، طبرسى، حسن بن فضل، شریف رضى، قم، 1412 قمری/ 1370 شمسی، چاپ: چهارم، ص 343، (فی الدعاء عند أخذ المصحف)؛ إقبال الأعمال( ط- القدیمة)، ابن طاووس، على بن موسى، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1409 قمری، چاپ: دوم، ج 1، ص 110، (فصل فیما نذکره مما یدعى به عند نشر المصحف لقراءة القرآن)؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق/ مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 قمری، چاپ: دوم، ج 89، ص 208، باب 25 (أدعیة التلاوة).
(4). مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، امام صادق(ع)، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1400 قمری، چاپ اول، ص 29، (الباب الثانی عشر فی قراءة القرآن)؛ بحار الأنوار، همان، ج 82، ص 44، باب 23 (القراءة و آدابها و أحکامها).
(5). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 2، ص 614، باب (ترتیل القرآن بالصوت الحسن)؛ وسائل الشیعة، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(ع)، مؤسسة آل البیت(ع)، قم، 1409 قمری، چاپ: اول، ج 6، ص 208، باب 22 ( استحباب القراءة بالحزن کأنه یخاطب إنسانا).
(6). الکافی، همان، ص 606، باب (فضل حامل القرآن)؛ وسائل الشیعة، همان، ص 209، باب 22 (استحباب القراءة بالحزن کأنه یخاطب إنسانا)؛ بحار الأنوار، همان، ج 48، ص 111، باب 5 (عبادته و سیره و مکارم أخلاقه و وفور علمه صلوات علیه علیه).
منبع: اخلاق اسلامى در نهج البلاغه، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى (دام ظله)، تهیه و تنظیم: اکبر خادم الذاکرین، نسل جوان، قم، 1385 ش، چاپ: اول، ج 1، ص 443.
