سازگاری خلقت انسانِ حریص با حکمت خداوند

پرسش :

چگونه خلقت «انسانِ حریص» با حکمت خداوند سازگار است؟

پاسخ :
خداوند در آیه 19 سوره معارج در مورد «حرص و کم طاقتى» انسان مى‏ فرماید: «اِنَّ الْاِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعاً * اِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً * وَ اِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً»؛ (انسان، حریص و کم طاقت آفریده شده، * هنگامى که شرّى به او رسد بى تابى می کند * و هنگامى که خیرى به او رسد بخل می ورزد و از دیگران دریغ می دارد». انسان با صفاتی همچون حرص و کم طاقتی و جزع و فزع آفریده شده است، امّا اینکه چطور انسان با این نقایص آفریده شده؛ در حالى که مى‏ دانیم خداوند حکیم، انسان را براى سعادت آفریده و ممکن نیست چنین نقایصى را - که بزرگترین مانع راه سعادت بشر است - بر سر راه او قرار دهد؟

بعضى در پاسخ به این سؤال گفته‏ اند: این صفات مربوط به انسانهایى است که فاقد ایمان باشند اگر طبیعت آدمى با ایمان همراه گردد، کانونى از صبر و حوصله و سخاوت خواهد شد، ولى هنگامى که با ایمان وداع گوید طبیعى است که در برابر کمترین ناملایمات بى‏ تابى مى‏ کند؛ زیرا تکیه‏ گاه محکمى ندارد که بر آن اعتماد کند و با توکّل بر او به جنگ با مشکلات برخیزد و نیز حریص و بخیل مى‏ شود؛ چرا که به لطف خداوندى که کلید خزانه‏ هاى غیب به دست اوست و سرچشمه همه نعمتها و برکات است امیدوار نیست. شاهد این تفسیر، آیات بعد از آن است که نمازگزاران با ایمان را از آن استثنا مى‏ کند. این احتمال نیز وجود دارد که آیات فوق مانند بسیارى دیگر از آیات قرآنى - که انسان را «ظلوم» و «جهول»(1) و «بؤوس» و «کفور»(2) و «طغیانگر به هنگام وفور نعمتها»(3) شمرده - اشاره به دو بُعد وجود انسان داشته باشد که در قوس صعودى، آن قدر بالا مى ‏رود که به «اعلى علّیین» مى‏ رسد و در قوس نزولى، آن قدر پایین مى‏ آید که به «اسفل السّافلین» کشیده مى‏ شود.

مرحوم «علّامه طباطبایى» در تفسیر «المیزان» نظر دیگرى در این زمینه دارد و مى‏ گوید: «حرص (و هلوع بودن) - که ذاتى انسان است و از شاخه‏ هاى حُبّ ذات مى‏ باشد - در اصل از رذایل نکوهیده نیست؛ چرا که حُبّ ذات - که این صفات از آن برمى‏ خیزد - وسیله منحصر به فردى است که انسان را به سوى سعادت و تکامل دعوت مى‏ کند، این صفات هنگامى مذموم و نکوهیده است که انسان با تدبیر صحیح آنها را در آنچه شایسته است به کار نگیرد و در واقع مانند سایر صفات نفسانى است که اگر در حدّ اعتدال باشد فضیلت است و اگر به جانب افراط و تفریط منحرف شود نکوهیده و رذیلت است».

پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره احزاب، آیه 72.
(2). سوره هود، آیه 9.
(3). سوره علق، آیه 6.

منبع: اخلاق در قرآن‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1377 شمسی،‏ چاپ: اول‏، ج 2، ص 89.