پرسش :
تدبر و تفكر در آيات چگونه است و يعني چه؟ در صورتي كه بعضي ها به طور كلي، معلوماتي نسبت به آيات ندارند تا در آن تدبّر و انديشه نمايند؟
پاسخ :
براي روشن شدن جواب سؤال، چند نكته بايد مورد توجه قرار گيرد:
1. تعريف تفكر: فكر در لغت يعني انديشه، تأمل، اعمال نظر و تدبّر، براي بدست آوردن واقعيات، عبرت ها و غيره.[1] در تعريف اصطلاحي فكر آمده: «فكر يا انديشه، اجراي عمليات عقلي در معلومات موجود براي دستيابي به مطلوب است.»[2]
2. تدبر و تفكر مور نظر قرآن: در اين باره آيات الهي به دو دسته تقسيم مي شود: الف) دسته اي از آيات، انسان ها را تشويق مي كنند تا در درون قرآن و در مورد خود قرآن تفكر و تدبر نمايند. ب) دستة ديگري از آيات، انسان ها را تشويق مي نمايند تا در بيرون قرآن، پيرامون جهان هستي، پيرامون اصل خلقت، پيرامون فلسفة خلقت، پيرامون زندگي و پيرامون دين و دنيا و پيرامون روز حساب و معاد، تفكر و تدبر نمايد.
1. آيات زيادي انسان را در مورد تفكر پيرامون خود قرآن و در درون قرآن تشويق مي كند كه مي فرمايد: «پس آيا در قرآن تدبر نمي كنند و اگر (بر فرض محال، قرآن) از نزد غير خدا بود همواره در آن اختلاف بسياري مي يافتند.»[3] 2. در جاي ديگر مي فرمايد: «آيا آن ها در آيات قرآن تدبّر نمي كنند و (جامع و درست) نمي انديشند؟ يا (مگر) بر دلهايشان قفل نهاده شده است؟!»[4]
آن چه در اين راستا قابل بيان است اين است كه، تفكر در درون قرآن و نسبت به خود قرآن، دو صورت دارد:
1. تفكر و تدبّر در ظاهر قرآن: در اين صورت همة انسان ها مي توانند در آن تفكر نمايند و از ظاهر قرآن به صورت مستقيم و يا غيرمستقيم بهره ببرند و بهره مند شوند. چون از اين جهت قرآن شريف هم چون بوستاني است كه هر كه به اندازة توانمندي هاي فكري و قدرت تدبر خود مي تواند از آن بهره مند شود.[5] با اندك توجهي به علوم عربي، روان خواني و توجه به ترجمه و معاني قرآن مي توان از نور الهي و مائده آسماني استفاده نمود.
2. تفكر و تدبر در باطن و لايه هاي قرآن: تدبر و تفكر در باطن قرآن و دست يافتن به لايه هاي دروني آن، كار عموم نيست. تدبر و تفكر در اين عرصه و فضاي معنوي قرآن شريف كار كارشناسان و متخصصان و راسخان در علم است.[6] در چنين صورتي تدبّر در معاني قرآن و كشف لايه هاي آن، علوم پيراموني و ابزارهاي خاص خود را طلب مي كند. در اين صورت راهكار درست تفكر و تدبر در قرآن شريف آن است كه فردي كه مي خواهد در قرآن تفكر نمايد از علوم پيراموني و ابزارهاي خاص آن كمك بگيرد. از جمله علوم پيراموني كه جهت تفكر و تدبر در لايه هاي قرآن و بطون آن بكار مي آيد، فراگيري معاني لغت، فراگيري ادبيات عرب مانند: علم صرف و نحو، معاني و بيان و بديع، فراگيري علم قرائت، فراگيري اصول دين، فراگيري اصول فقه، فراگيري اسباب نزول و شأن نزول، فراگيري ناسخ و منسوخ، فراگيري فقه، فراگيري مجمل و مبين.[7] فراگيري آيات محكم و متشابه، فراگيري عام و خاص، مطلق و مقيّد، مفهوم و منطوق، فراگيري حقيقت و مجاز، فراگيري تشبيه ها و استعاره هاي قرآني، تسلط بر روايات و غيره، از جملة علوم پيراموني هستند كه فرد را در تدبر و تفكر درست در قرآن ياري مي دهند.[8]
با فراگيري اين علوم پيراموني و با اين ديدگاه بايد وارد قرآن شريف شد و جهت روشن شدن معاني قرآن اول بايد از خود قرآن كمك گرفت و در مرحلة بعد از سنّت معصومين و سپس از عقل برهاني و قلب سليم و سالم بهره گرفت تا بتوان به معاني پنهان قرآن و لايه هاي دروني آن دست يافت.[9]
3. اما آياتي از قرآن كه انسان ها را به تفكر و تدبر در بيرون قرآن، جهان طبيعت و جهان هستي، خودشناسي و خداشناسي و... دعوت مي نمايد: در اين راستا قرآن شريف در عرصه هاي گوناگون انسان را دعوت و تشويق به تفكر و تدبر پيرامون جهان هستي مي نمايند. كه از جملة آن عبارتند از: الف: تفكر پيرامون خودشناسي و به دنبال آن خداشناسي: مي فرمايد: «آيا شما آن را (در درون جنيني) آفرينش (پي در پي) مي دهيد يا ما آفريدگاريم؟.»[10] ب: تفكر و تدبر پيرامون طبيعت و درس خداشناسي از آن: مي فرمايد: «آيا در مورد آتشي كه مي افروزيد فكر كرده ايد ـ آيا شما درخت را آفريده ايد يا ما آفريده ايم؟! آيا آبي كه مي نوشيد انديشيده ايد؟! آيا شما آن را از ابر نازل كرده ايد يا ما آن را نازل مي كنيم؟!...»[11]
4. تفكر و تدبر پيرامون زمين و آسمان: مي فرمايد: «و حكومت آسمان ها و زمين از آن خداست؛ و خدا بر همه چيز تواناست. مسلماً در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانه هاي (روشني) براي خردمندان است. خردمندان كه خدا را در حال ايستاده و نشسته، و آنگاه كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مي كنند؛ و در اسرار آفرينش آسمان ها و زمين مي انديشند؛ (مي گويند) بار الها! اين ها را بيهوده نيافريده اي منزّهي تو! ما را از عذاب آتش نگاه دار.»[12] در اين راستا آيات زيادي وجود دارد كه بررسي همه آن در اين مختصر ممكن نيست.
بنابراين تفكر از منظر قرآن شريف پيرامون قرآن شريف و راهكارهاي آن هم داراي مراتب و مراحلي است و داراي صورت هاي گوناگوني مي باشد. گاهي دعوت قرآن شريف به تفكر مربوط به خود قرآن و درون قرآن مي باشد كه در اين صورت، قرآن شريف از ظاهر و باطن و لايه هاي خاص برخوردار است. ظاهر قرآن شريف براي عرف و عموم قابل دسترس است و عموم مردم مي توانند با مختصر اطلاعاتي مانند فراگير علم روان خواني و توجه به ترجمه و معاني آن در حد توان فكري از آن بهره ببرند و در آن تدبر نمايد. ولي تفكر و تدبر در لايه هاي دروني قرآن شريف و توجه به بطون آن، تدبر و تفكر دقيق تر و عميق تري را طلب مي كند كه در اين صورت بايد از علوم پيراموني و ابزارهاي خاص آن كه پيشتر به آن ها اشاره شد كمك گرفت. اين مرتبه از فراگيري علوم قرآني و تدبّر در متن آن كار هر كس نيست و فقط كارشناسان و متخصصان و يا در مرحلة تأويل، راسخان در علم هستند كه مي توانند در آن غور نمايند.
با اين نگرش چينش قرآن شريف بسيار زيبا است و در نگاه اهل فنّ و اهل معرفت و دقت، همة قرآن اعجاز آميز است و همة قرآن تفكر برانگيز.
اين مرتبه و مرحله از دقت در قرآن منافات با عمومي بودن ظاهر قرآن شريف براي همه بشريت ندارد، چون خود قرآن شريف مي فرمايد: «راستي ما قرآن را به زبان تو آسان نموديم تا متذكر و يادآور شوند.»[13] در جاي ديگر مي فرمايد: «ما قرآن را براي تذكر آسان ساختيم، آيا كسي است كه متذكر شود؟.»[14]
آيات زياد ديگري وجود دارد كه دلالت مي كنند بر اين كه قرآن يك كتاب قابل فهم براي عرف و عموم است.[15] پس فهم ظاهر قرآن، براي عرف و عموم است و همه مي توانند در حد توان فكري و صفاي باطن از قرآن شريف بهره ببرند و به صورت مستقيم و يا غيرمستقيم از آن بهره مند شوند، بلي در عمل ممكن است به خاطر بعضي از دروني و بيروني، عده اي توفيق پيدا نكنند در ظاهر قرآن هم تفكر و تدبر نمايند و از آن بهره مند شوند. چون قرآن شريف كتابي است كه: «و جز پاكان نمي توانند به آن دست زنند (= يا دست يابند)[16] و اين منافات با اصل دعوت قرآن شريف به تفكّر و تدبّر در درون و متن آن ندارد.
اما دعوت به تفكر و تدبر در بيرون قرآن: اين مرحله از تفكر و تدبّر هم مشكل چنداني ندارد و همة انسان ها مي توانند پيرامون جهان هستي، كيهان شناسي، خودشناسي، خداشناسي و... تفكر نمايند و در حد توانمندي هاي فكري خود درس خودشناسي، خداشناسي بياموزند و به عظمت خالق هستي پي ببرند و اين كار هم نياز به دقت، مطالعه، بصيرت، معرفت و باورمندي دارد كه همه مي توانند آن را فرا بگيرند.
آن چه بطور خلاصه قابل بيان است اين است كه: تدبر و تفكر از منظر قرآن شريف يا تشويق به تفكر و تدبر به درون قرآن و خود قرآن است كه در اين صورت خود قرآن يك ظاهري دارد و يك باطني و ظاهر قرآن همه مي توانند تدبر و تفكر نمايند ولي تفكر در باطن قرآن نياز به علوم پيراموني و ابزارهاي خاص خود را دارد كه فقط اهل فنّ و متخصصان و يا راسخان در علم مي تواند به آن دست يابند. و يا اينكه قرآن شريف به تفكّر و تدبر به بيرون قرآن دعوت و تشويق مي نمايند. كه در اين صورت هم، همة انسان ها مي توانند پيرامون جهان هستي و... تدبر و تفكر نمايند و از آن درس خودشناسي و خداشناسي بياموزند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. كتاب قرآن در قرآن، تفسير موضوعي، ج 1، از استاد جوادي آملي.
2. اشارات علمي اعجازآميز قرآن، از محمدعلي رضايي اصفهاني.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . قرشي، سيدعلي اكبر، قاموس قرآن، تهران، دارالكتب الاسلاميه، هشتم،1361، ج 5، ص 199.
[2] . مظفر، محمدرضا، المنطق، ترجمة علي شيرواني، قم، دارالعلم، دوازدهم، 1382، ص 39.
[3] . نساء/82.
[4] . محمّد/24.
[5] . موسوي خميني، روح الله، تفسير سورة حمد، تهران، مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)، چاپ ششم، 1381، ص 17.
[6] . آل عمران/7.
[7] . سيوطي، جلال الدين عبدالرحمن، الاتقان في علوم القرآن، ترجمة مهدي حائري قزويني، تهران، اميركبير، چاپ سوم، 1380، ص 570-571.
[8] . همان.
[9] . جوادي آملي، عبدالله، تفسير تسنيم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، 1378، ج 1، ص 57.
[10] . واقعه/59.
[11] . واقعه/ 71-72 و 68 و 69.
[12] . آل عمران/189-191.
[13] . دخان/58.
[14] . قمر/17.
[15] . خويي، سيدابوالقاسم، بيان در علوم و مسائل كلي قرآن، ترجمة محمد صادق نجمي و هاشم زاده هريسي، دانشگاه آزاد اسلامي، چاپ پنجم، 1375، ص318.
[16] . واقعه/79.
براي روشن شدن جواب سؤال، چند نكته بايد مورد توجه قرار گيرد:
1. تعريف تفكر: فكر در لغت يعني انديشه، تأمل، اعمال نظر و تدبّر، براي بدست آوردن واقعيات، عبرت ها و غيره.[1] در تعريف اصطلاحي فكر آمده: «فكر يا انديشه، اجراي عمليات عقلي در معلومات موجود براي دستيابي به مطلوب است.»[2]
2. تدبر و تفكر مور نظر قرآن: در اين باره آيات الهي به دو دسته تقسيم مي شود: الف) دسته اي از آيات، انسان ها را تشويق مي كنند تا در درون قرآن و در مورد خود قرآن تفكر و تدبر نمايند. ب) دستة ديگري از آيات، انسان ها را تشويق مي نمايند تا در بيرون قرآن، پيرامون جهان هستي، پيرامون اصل خلقت، پيرامون فلسفة خلقت، پيرامون زندگي و پيرامون دين و دنيا و پيرامون روز حساب و معاد، تفكر و تدبر نمايد.
1. آيات زيادي انسان را در مورد تفكر پيرامون خود قرآن و در درون قرآن تشويق مي كند كه مي فرمايد: «پس آيا در قرآن تدبر نمي كنند و اگر (بر فرض محال، قرآن) از نزد غير خدا بود همواره در آن اختلاف بسياري مي يافتند.»[3] 2. در جاي ديگر مي فرمايد: «آيا آن ها در آيات قرآن تدبّر نمي كنند و (جامع و درست) نمي انديشند؟ يا (مگر) بر دلهايشان قفل نهاده شده است؟!»[4]
آن چه در اين راستا قابل بيان است اين است كه، تفكر در درون قرآن و نسبت به خود قرآن، دو صورت دارد:
1. تفكر و تدبّر در ظاهر قرآن: در اين صورت همة انسان ها مي توانند در آن تفكر نمايند و از ظاهر قرآن به صورت مستقيم و يا غيرمستقيم بهره ببرند و بهره مند شوند. چون از اين جهت قرآن شريف هم چون بوستاني است كه هر كه به اندازة توانمندي هاي فكري و قدرت تدبر خود مي تواند از آن بهره مند شود.[5] با اندك توجهي به علوم عربي، روان خواني و توجه به ترجمه و معاني قرآن مي توان از نور الهي و مائده آسماني استفاده نمود.
2. تفكر و تدبر در باطن و لايه هاي قرآن: تدبر و تفكر در باطن قرآن و دست يافتن به لايه هاي دروني آن، كار عموم نيست. تدبر و تفكر در اين عرصه و فضاي معنوي قرآن شريف كار كارشناسان و متخصصان و راسخان در علم است.[6] در چنين صورتي تدبّر در معاني قرآن و كشف لايه هاي آن، علوم پيراموني و ابزارهاي خاص خود را طلب مي كند. در اين صورت راهكار درست تفكر و تدبر در قرآن شريف آن است كه فردي كه مي خواهد در قرآن تفكر نمايد از علوم پيراموني و ابزارهاي خاص آن كمك بگيرد. از جمله علوم پيراموني كه جهت تفكر و تدبر در لايه هاي قرآن و بطون آن بكار مي آيد، فراگيري معاني لغت، فراگيري ادبيات عرب مانند: علم صرف و نحو، معاني و بيان و بديع، فراگيري علم قرائت، فراگيري اصول دين، فراگيري اصول فقه، فراگيري اسباب نزول و شأن نزول، فراگيري ناسخ و منسوخ، فراگيري فقه، فراگيري مجمل و مبين.[7] فراگيري آيات محكم و متشابه، فراگيري عام و خاص، مطلق و مقيّد، مفهوم و منطوق، فراگيري حقيقت و مجاز، فراگيري تشبيه ها و استعاره هاي قرآني، تسلط بر روايات و غيره، از جملة علوم پيراموني هستند كه فرد را در تدبر و تفكر درست در قرآن ياري مي دهند.[8]
با فراگيري اين علوم پيراموني و با اين ديدگاه بايد وارد قرآن شريف شد و جهت روشن شدن معاني قرآن اول بايد از خود قرآن كمك گرفت و در مرحلة بعد از سنّت معصومين و سپس از عقل برهاني و قلب سليم و سالم بهره گرفت تا بتوان به معاني پنهان قرآن و لايه هاي دروني آن دست يافت.[9]
3. اما آياتي از قرآن كه انسان ها را به تفكر و تدبر در بيرون قرآن، جهان طبيعت و جهان هستي، خودشناسي و خداشناسي و... دعوت مي نمايد: در اين راستا قرآن شريف در عرصه هاي گوناگون انسان را دعوت و تشويق به تفكر و تدبر پيرامون جهان هستي مي نمايند. كه از جملة آن عبارتند از: الف: تفكر پيرامون خودشناسي و به دنبال آن خداشناسي: مي فرمايد: «آيا شما آن را (در درون جنيني) آفرينش (پي در پي) مي دهيد يا ما آفريدگاريم؟.»[10] ب: تفكر و تدبر پيرامون طبيعت و درس خداشناسي از آن: مي فرمايد: «آيا در مورد آتشي كه مي افروزيد فكر كرده ايد ـ آيا شما درخت را آفريده ايد يا ما آفريده ايم؟! آيا آبي كه مي نوشيد انديشيده ايد؟! آيا شما آن را از ابر نازل كرده ايد يا ما آن را نازل مي كنيم؟!...»[11]
4. تفكر و تدبر پيرامون زمين و آسمان: مي فرمايد: «و حكومت آسمان ها و زمين از آن خداست؛ و خدا بر همه چيز تواناست. مسلماً در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانه هاي (روشني) براي خردمندان است. خردمندان كه خدا را در حال ايستاده و نشسته، و آنگاه كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مي كنند؛ و در اسرار آفرينش آسمان ها و زمين مي انديشند؛ (مي گويند) بار الها! اين ها را بيهوده نيافريده اي منزّهي تو! ما را از عذاب آتش نگاه دار.»[12] در اين راستا آيات زيادي وجود دارد كه بررسي همه آن در اين مختصر ممكن نيست.
بنابراين تفكر از منظر قرآن شريف پيرامون قرآن شريف و راهكارهاي آن هم داراي مراتب و مراحلي است و داراي صورت هاي گوناگوني مي باشد. گاهي دعوت قرآن شريف به تفكر مربوط به خود قرآن و درون قرآن مي باشد كه در اين صورت، قرآن شريف از ظاهر و باطن و لايه هاي خاص برخوردار است. ظاهر قرآن شريف براي عرف و عموم قابل دسترس است و عموم مردم مي توانند با مختصر اطلاعاتي مانند فراگير علم روان خواني و توجه به ترجمه و معاني آن در حد توان فكري از آن بهره ببرند و در آن تدبر نمايد. ولي تفكر و تدبر در لايه هاي دروني قرآن شريف و توجه به بطون آن، تدبر و تفكر دقيق تر و عميق تري را طلب مي كند كه در اين صورت بايد از علوم پيراموني و ابزارهاي خاص آن كه پيشتر به آن ها اشاره شد كمك گرفت. اين مرتبه از فراگيري علوم قرآني و تدبّر در متن آن كار هر كس نيست و فقط كارشناسان و متخصصان و يا در مرحلة تأويل، راسخان در علم هستند كه مي توانند در آن غور نمايند.
با اين نگرش چينش قرآن شريف بسيار زيبا است و در نگاه اهل فنّ و اهل معرفت و دقت، همة قرآن اعجاز آميز است و همة قرآن تفكر برانگيز.
اين مرتبه و مرحله از دقت در قرآن منافات با عمومي بودن ظاهر قرآن شريف براي همه بشريت ندارد، چون خود قرآن شريف مي فرمايد: «راستي ما قرآن را به زبان تو آسان نموديم تا متذكر و يادآور شوند.»[13] در جاي ديگر مي فرمايد: «ما قرآن را براي تذكر آسان ساختيم، آيا كسي است كه متذكر شود؟.»[14]
آيات زياد ديگري وجود دارد كه دلالت مي كنند بر اين كه قرآن يك كتاب قابل فهم براي عرف و عموم است.[15] پس فهم ظاهر قرآن، براي عرف و عموم است و همه مي توانند در حد توان فكري و صفاي باطن از قرآن شريف بهره ببرند و به صورت مستقيم و يا غيرمستقيم از آن بهره مند شوند، بلي در عمل ممكن است به خاطر بعضي از دروني و بيروني، عده اي توفيق پيدا نكنند در ظاهر قرآن هم تفكر و تدبر نمايند و از آن بهره مند شوند. چون قرآن شريف كتابي است كه: «و جز پاكان نمي توانند به آن دست زنند (= يا دست يابند)[16] و اين منافات با اصل دعوت قرآن شريف به تفكّر و تدبّر در درون و متن آن ندارد.
اما دعوت به تفكر و تدبر در بيرون قرآن: اين مرحله از تفكر و تدبّر هم مشكل چنداني ندارد و همة انسان ها مي توانند پيرامون جهان هستي، كيهان شناسي، خودشناسي، خداشناسي و... تفكر نمايند و در حد توانمندي هاي فكري خود درس خودشناسي، خداشناسي بياموزند و به عظمت خالق هستي پي ببرند و اين كار هم نياز به دقت، مطالعه، بصيرت، معرفت و باورمندي دارد كه همه مي توانند آن را فرا بگيرند.
آن چه بطور خلاصه قابل بيان است اين است كه: تدبر و تفكر از منظر قرآن شريف يا تشويق به تفكر و تدبر به درون قرآن و خود قرآن است كه در اين صورت خود قرآن يك ظاهري دارد و يك باطني و ظاهر قرآن همه مي توانند تدبر و تفكر نمايند ولي تفكر در باطن قرآن نياز به علوم پيراموني و ابزارهاي خاص خود را دارد كه فقط اهل فنّ و متخصصان و يا راسخان در علم مي تواند به آن دست يابند. و يا اينكه قرآن شريف به تفكّر و تدبر به بيرون قرآن دعوت و تشويق مي نمايند. كه در اين صورت هم، همة انسان ها مي توانند پيرامون جهان هستي و... تدبر و تفكر نمايند و از آن درس خودشناسي و خداشناسي بياموزند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. كتاب قرآن در قرآن، تفسير موضوعي، ج 1، از استاد جوادي آملي.
2. اشارات علمي اعجازآميز قرآن، از محمدعلي رضايي اصفهاني.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . قرشي، سيدعلي اكبر، قاموس قرآن، تهران، دارالكتب الاسلاميه، هشتم،1361، ج 5، ص 199.
[2] . مظفر، محمدرضا، المنطق، ترجمة علي شيرواني، قم، دارالعلم، دوازدهم، 1382، ص 39.
[3] . نساء/82.
[4] . محمّد/24.
[5] . موسوي خميني، روح الله، تفسير سورة حمد، تهران، مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)، چاپ ششم، 1381، ص 17.
[6] . آل عمران/7.
[7] . سيوطي، جلال الدين عبدالرحمن، الاتقان في علوم القرآن، ترجمة مهدي حائري قزويني، تهران، اميركبير، چاپ سوم، 1380، ص 570-571.
[8] . همان.
[9] . جوادي آملي، عبدالله، تفسير تسنيم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، 1378، ج 1، ص 57.
[10] . واقعه/59.
[11] . واقعه/ 71-72 و 68 و 69.
[12] . آل عمران/189-191.
[13] . دخان/58.
[14] . قمر/17.
[15] . خويي، سيدابوالقاسم، بيان در علوم و مسائل كلي قرآن، ترجمة محمد صادق نجمي و هاشم زاده هريسي، دانشگاه آزاد اسلامي، چاپ پنجم، 1375، ص318.
[16] . واقعه/79.
