پرسش :
گناه و اصرار بر آن چه پیامدهایی دارد توبه و پشيمانى از گناه چگونه حاصل می شود؟ گناهان كبيره و صغيره چیست؟
پاسخ :
گناه و اصرار بر آن
گناه و اصرار بر آن، يعنى پشيمان نشدن از ارتكاب گناه است، و آن از موجب بدعاقبتى براى دنيا و آخرت است. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
انّ العبد ليحبس على ذنب من ذنوبه مأة عام و انّه لينظر الى ازواجه فى الجنة يتنعّمن[1]؛ به راستى ممكن است بنده اى بر يك گناه، صد سال زندانى شود؛ در حالى كه نگاه مى كند به زنان خود كه در بهشت به نعمت هاى فراوان خوش گذرانى مى كنند.
امام باقر(عليه السلام) نيز مى فرمايد:
ما من عبد الاّ و فى قلبه نكتة بيضآء فاذا أذنب ذنباً خرج فى النكتة نكتة سوداء فان تاب ذهب ذلك السودآء و ان تمادى فى الذنوب، زاد ذلك السواد حتّى يغطّى البياض فاذا تغطّى البياض لم يرجع صاحبه الى خير ابداً و هو قول الله عزّوجّل لا كلاّ بل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون[2]؛ هيچ بنده اى نيست، مگر آن كه نقطه ى سفيدى در قلب او وجود دارد؛ پس هنگامى كه گناهى انجام داد، يك نقطه ى سياهى روى آن نقطه ى سفيد را مى گيرد، پس اگر توبه كرد، آن نقطه ى سياه برطرف، و اگر به آن گناه ادامه داد، آن نقطه ى سياهى زيادتر مى شود، تا اندازه اى كه تمام نقطه ى سفيد را مى پوشاند؛ و اگر چنين شد ديگر صاحب آن گناه هيچ خير و نيكى نخواهد ديد و همين فرمايش خداى عزّوجّل است كه فرمود: بلكه بر دل آنان (گناهكاران) به واسطه ى نتيجه ى كار خودشان، مهر زده شده است و هرگز برگشت ندارد.
پس بايد مواظب باشيم كه هيچ به سراغ گناه و معصيت نرويم. مگر نه اين است كه جدّ ما حضرت آدم را، فقط با يك ترك اولى از بهشت و نعمت هاى آن بيرون كردند، با آن كه مسجود ملائكه و فرشتگان بود؛ دويست سال بعد از توبه گريست تا خدا توبه ى او را قبول نمود؛ پس ديگر حساب من و شما چه خواهد شد، شيخ بهاء مى فرمايد:
جدّ تو آدم بهشتش جاى بود *** قدسيان كردند بهر او سجود
يك گنه ناكرده گفتندش تمام *** مذنبى مذنب برو بيرون حرام
تو طمع دارى كه با چندين گناه *** داخل جنّت شوى اى رو سياه
توبه و پشيمانى از گناه
ضدّ اصرار بر گناه، توبه و بازگشت است و مرحله ى اوّل آن پى بردن به بدى گناه است و اين كه گناه حجاب بين خلق و خالق، و بنده و محبوب است و پشيمان شدن از كرده ى خود و دل بريدن از گناه و عزم و تصميم بر ترك آن در همه ى عمر و جبران و تلافى آن ـ اگر قابل جبران باشد ـ زيرا گناهى كه انسان انجام داده اگر حق الله است و قابل جبران نيست، مثل شراب خوارى، پس توبه ى آن، پشيمانى و تصميم بر ترك ابدى است و اگر قابل جبران است، مثل نماز و روزه و حجّ و خمس و زكات، بعد از پشيمانى بايد تدارك و در حدّ توان تلافى و جبران و قضا نمايد و اگر حق الناس است، مانند ضربه زدن به مال يا بدن يا آبرويى، بايد طرف را راضى كند به پرداخت مال يا گرفتن قصاص يا پرداخت ديه اگر توانايى مالى داشته باشد؛ و اگر دست رسى به طرف نباشد يا توانايى نداشته باشد، يا در مورد آبرو و عرض كه اگر حلّيت بطلبد ممكن است فساد و كينه ايجاد شود، بايد با تضرّع و زارى به درگاه خدا و طلب مغفرت و انجام كار خير، كارى كند كه طرف در روز قيامت از او راضى شود و بازخواست ننمايد و اين توبه انشاء الله موجب آمرزش گناه و مغفرت و بخشش بلكه محبّت و دوستى پروردگار عالم است. قال الله تعالى:
(إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ)؛[3] به راستى خداوند توبه كاران و پاكيزگان را دوست دارد.
و قال تعالى:
(وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِيماً)؛[4]هر كس عمل بد انجام دهد يا به خود ستم كند (انجام گناه) سپس از خدا طلب مغفرت نمايد، خداوند را توبه پذير و مهربان خواهد يافت.
رسول الله(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
التائب حبيب الله و التائب من الذنب كمن لاذنب له[5]؛ توبه كننده دوست خداست و كسى كه از گناه توبه كند همانند كسى است كه گناه نكرده است.
امام باقر(عليه السلام) مى فرمايد:
انّ الله تعالى اشدّ فرحاً بتوبة عبده من رجل اضلّ راحلته وزاده فى ليلة ظلمآء فوجدها[6]؛ به راستى خداوند خوشحال تر مى شود از توبه ى بنده اش از مردى كه در بيابان وسيله ى سوارى و توشه اش را در شب تاريك گم كند سپس آن را پيدا نمايد.
امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد:
انّ الله يحبّ العبد المفتّن التواب و من لا يكون ذلك منه كان افضل[7]؛ به راستى خداوند دوست دارد بنده اى را كه پرگناه و پرتوبه باشد (و البته آن كسى كه اين جور نباشد (گناه نكند يا كمتر كند) افضل خواهد بود (يعنى عزيزتر است).
بازآ بازآ هر آنچه هستى بازآ *** صد بار اگر توبه شكستى بازآ
اين درگه ما درگه نوميدى نيست *** گر كافر و گبر و بت پرستى بازآ
تا كنون كردى گنه ديگر مكن *** تيره كردى آب افزون تر مكن
گناهان كبيره و صغيره
بحث توبه بسيار بحث گسترده اى است. علما گناهان را به دو دسته كبيره و صغيره تقسيم نموده اند و در عدد كباير اختلاف زياد دارند.[8] مرحوم شيخ بهاء در كتاب اربعين[9] به آنها اشاره فرموده است. بعضى گفته اند كبيره آن گناهى است كه در قرآن وعده ى عذاب به آن داده شده است. بعضى گفته اند كباير گناهانى هستند كه شرعاً حدّى براى آنها معيّن شده است. بعضى گفته اند كبيره و صغيره نداريم همه ى گناهان كبيره اند؛ چون سركشى و مخالفت با خداست؛ و مرحوم شيخ طبرسى در تفسير مجمع البيان اين قول را اختيار فرموده[10] و تعبير به صغيره و كبيره را امرى نسبى دانسته است؛ مثلا نگاه به نامحرم نسبت به زنا صغيره است؛ ولى خودش گناه بزرگى است، اگر به ريبه و چشم چرانى باشد؛ چون بالاخره مخالفت با خداى تعالاست. بعضى فرموده اند گناه كبيره هفت تا است: 1. شرك به خدا؛ 2. قتل نفس؛ 3. نسبت زنا به زن و مرد پاكدامن؛ 4. خوردن مال يتيم؛ 5. زنا؛ 6. فرار از جهاد با كفّار؛ 7. عاق والدين. و بعضى هفتاد و بعضى بيش تر فرموده اند. در هر حال نبايد از رحمت خدا مأيوس شويم. خداى تعالى فرمود:
(إِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ)؛[11]خداوند نمى بخشد اين كه براى او شريك قائل شوند و مى بخشد غير از اين را براى هر كس كه بخواهد.
و فرمود:
(لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً)؛[12] از رحمت خدا مأيوس نشويد. به راستى خداوند تمام گناهان را مى آمرزد.[13]
صفت غفلت ملحق به بحث توبه است و ضدّ آن مراقبت و محاسبه ى نفس است كه انسان از كار خود غافل نباشد و همه روزه حساب رفتار و گفتار خود را داشته باشد. امام كاظم(عليه السلام) فرمود:
ليس منّا من لم يحاسب نفسه فى كلّ يوم فان عمل حسنة استزاد الله تعالى و ان عمل سيئة استغفرالله منها و تاب اليه[14]؛ از ما نيست هر كس كه حساب خود را هر روز نداشته باشد؛ پس اگر كار خيرى انجام داده از خدا توفيق افزايش آن را بكند و اگر كار بدى انجام داده است توبه كند و طلب آمرزش و بازگشت نمايد.
اگر مثلا شصت سال عمر كنيم، به حساب سال شمسى كه 365 روز است، بيست و يك هزار و نهصد روز مى شود. اگر خداى ناكرده روزى يك گناه (مثل غيبت و يا دروغ) كرده باشيم 21900 گناه كرده ايم. روى اين محاسبه كارمان مشكل مى شود. فقط بايد به خدا پناه ببريم و هر دم و ساعت بگوييم استغفرالله و اتوب اليه.
اندك اندك به هم شود بسيار *** دانه دانه است غلّه در انبار
پی نوشتها:
[1]. اصول كافى، ج 2، ص 272.
[2]. اصول كافى، ج 2، ص 273، سوره ى مطففين، آيه ى 14.
[3]. سوره ى بقره، آيه ى 222.
[4]. سوره ى النساء، آيه ى 109.
[5]. جامع السعادات، ج 3، ص 51.
[6]. جامع السعادات، ج 3، ص 51.
[7]. اصول كافى، ج 2، ص 435.
[8]. بحار، ج 88، ص 25.
[9]. ص 370.
[10]. مجمع البيان، ج 3، ص 38.
[11]. سوره ى نساء، آيه ى 48 و 116.
[12]. سوره ى زمر، آيه ى 53.
[13]. راجع به دقّت در حساب و محاسبه، ر.ك: نگارنده، اوصاف روزه داران، ص 137.
[14]. جامع السعادات، ج 3، ص 73.
منبع: دروس اخلاق اسلامى، سيد محمد على جزايرى (آل غفور)، مركز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزه علميه
گناه و اصرار بر آن
گناه و اصرار بر آن، يعنى پشيمان نشدن از ارتكاب گناه است، و آن از موجب بدعاقبتى براى دنيا و آخرت است. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
انّ العبد ليحبس على ذنب من ذنوبه مأة عام و انّه لينظر الى ازواجه فى الجنة يتنعّمن[1]؛ به راستى ممكن است بنده اى بر يك گناه، صد سال زندانى شود؛ در حالى كه نگاه مى كند به زنان خود كه در بهشت به نعمت هاى فراوان خوش گذرانى مى كنند.
امام باقر(عليه السلام) نيز مى فرمايد:
ما من عبد الاّ و فى قلبه نكتة بيضآء فاذا أذنب ذنباً خرج فى النكتة نكتة سوداء فان تاب ذهب ذلك السودآء و ان تمادى فى الذنوب، زاد ذلك السواد حتّى يغطّى البياض فاذا تغطّى البياض لم يرجع صاحبه الى خير ابداً و هو قول الله عزّوجّل لا كلاّ بل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون[2]؛ هيچ بنده اى نيست، مگر آن كه نقطه ى سفيدى در قلب او وجود دارد؛ پس هنگامى كه گناهى انجام داد، يك نقطه ى سياهى روى آن نقطه ى سفيد را مى گيرد، پس اگر توبه كرد، آن نقطه ى سياه برطرف، و اگر به آن گناه ادامه داد، آن نقطه ى سياهى زيادتر مى شود، تا اندازه اى كه تمام نقطه ى سفيد را مى پوشاند؛ و اگر چنين شد ديگر صاحب آن گناه هيچ خير و نيكى نخواهد ديد و همين فرمايش خداى عزّوجّل است كه فرمود: بلكه بر دل آنان (گناهكاران) به واسطه ى نتيجه ى كار خودشان، مهر زده شده است و هرگز برگشت ندارد.
پس بايد مواظب باشيم كه هيچ به سراغ گناه و معصيت نرويم. مگر نه اين است كه جدّ ما حضرت آدم را، فقط با يك ترك اولى از بهشت و نعمت هاى آن بيرون كردند، با آن كه مسجود ملائكه و فرشتگان بود؛ دويست سال بعد از توبه گريست تا خدا توبه ى او را قبول نمود؛ پس ديگر حساب من و شما چه خواهد شد، شيخ بهاء مى فرمايد:
جدّ تو آدم بهشتش جاى بود *** قدسيان كردند بهر او سجود
يك گنه ناكرده گفتندش تمام *** مذنبى مذنب برو بيرون حرام
تو طمع دارى كه با چندين گناه *** داخل جنّت شوى اى رو سياه
توبه و پشيمانى از گناه
ضدّ اصرار بر گناه، توبه و بازگشت است و مرحله ى اوّل آن پى بردن به بدى گناه است و اين كه گناه حجاب بين خلق و خالق، و بنده و محبوب است و پشيمان شدن از كرده ى خود و دل بريدن از گناه و عزم و تصميم بر ترك آن در همه ى عمر و جبران و تلافى آن ـ اگر قابل جبران باشد ـ زيرا گناهى كه انسان انجام داده اگر حق الله است و قابل جبران نيست، مثل شراب خوارى، پس توبه ى آن، پشيمانى و تصميم بر ترك ابدى است و اگر قابل جبران است، مثل نماز و روزه و حجّ و خمس و زكات، بعد از پشيمانى بايد تدارك و در حدّ توان تلافى و جبران و قضا نمايد و اگر حق الناس است، مانند ضربه زدن به مال يا بدن يا آبرويى، بايد طرف را راضى كند به پرداخت مال يا گرفتن قصاص يا پرداخت ديه اگر توانايى مالى داشته باشد؛ و اگر دست رسى به طرف نباشد يا توانايى نداشته باشد، يا در مورد آبرو و عرض كه اگر حلّيت بطلبد ممكن است فساد و كينه ايجاد شود، بايد با تضرّع و زارى به درگاه خدا و طلب مغفرت و انجام كار خير، كارى كند كه طرف در روز قيامت از او راضى شود و بازخواست ننمايد و اين توبه انشاء الله موجب آمرزش گناه و مغفرت و بخشش بلكه محبّت و دوستى پروردگار عالم است. قال الله تعالى:
(إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ)؛[3] به راستى خداوند توبه كاران و پاكيزگان را دوست دارد.
و قال تعالى:
(وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِيماً)؛[4]هر كس عمل بد انجام دهد يا به خود ستم كند (انجام گناه) سپس از خدا طلب مغفرت نمايد، خداوند را توبه پذير و مهربان خواهد يافت.
رسول الله(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
التائب حبيب الله و التائب من الذنب كمن لاذنب له[5]؛ توبه كننده دوست خداست و كسى كه از گناه توبه كند همانند كسى است كه گناه نكرده است.
امام باقر(عليه السلام) مى فرمايد:
انّ الله تعالى اشدّ فرحاً بتوبة عبده من رجل اضلّ راحلته وزاده فى ليلة ظلمآء فوجدها[6]؛ به راستى خداوند خوشحال تر مى شود از توبه ى بنده اش از مردى كه در بيابان وسيله ى سوارى و توشه اش را در شب تاريك گم كند سپس آن را پيدا نمايد.
امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد:
انّ الله يحبّ العبد المفتّن التواب و من لا يكون ذلك منه كان افضل[7]؛ به راستى خداوند دوست دارد بنده اى را كه پرگناه و پرتوبه باشد (و البته آن كسى كه اين جور نباشد (گناه نكند يا كمتر كند) افضل خواهد بود (يعنى عزيزتر است).
بازآ بازآ هر آنچه هستى بازآ *** صد بار اگر توبه شكستى بازآ
اين درگه ما درگه نوميدى نيست *** گر كافر و گبر و بت پرستى بازآ
تا كنون كردى گنه ديگر مكن *** تيره كردى آب افزون تر مكن
گناهان كبيره و صغيره
بحث توبه بسيار بحث گسترده اى است. علما گناهان را به دو دسته كبيره و صغيره تقسيم نموده اند و در عدد كباير اختلاف زياد دارند.[8] مرحوم شيخ بهاء در كتاب اربعين[9] به آنها اشاره فرموده است. بعضى گفته اند كبيره آن گناهى است كه در قرآن وعده ى عذاب به آن داده شده است. بعضى گفته اند كباير گناهانى هستند كه شرعاً حدّى براى آنها معيّن شده است. بعضى گفته اند كبيره و صغيره نداريم همه ى گناهان كبيره اند؛ چون سركشى و مخالفت با خداست؛ و مرحوم شيخ طبرسى در تفسير مجمع البيان اين قول را اختيار فرموده[10] و تعبير به صغيره و كبيره را امرى نسبى دانسته است؛ مثلا نگاه به نامحرم نسبت به زنا صغيره است؛ ولى خودش گناه بزرگى است، اگر به ريبه و چشم چرانى باشد؛ چون بالاخره مخالفت با خداى تعالاست. بعضى فرموده اند گناه كبيره هفت تا است: 1. شرك به خدا؛ 2. قتل نفس؛ 3. نسبت زنا به زن و مرد پاكدامن؛ 4. خوردن مال يتيم؛ 5. زنا؛ 6. فرار از جهاد با كفّار؛ 7. عاق والدين. و بعضى هفتاد و بعضى بيش تر فرموده اند. در هر حال نبايد از رحمت خدا مأيوس شويم. خداى تعالى فرمود:
(إِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ)؛[11]خداوند نمى بخشد اين كه براى او شريك قائل شوند و مى بخشد غير از اين را براى هر كس كه بخواهد.
و فرمود:
(لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً)؛[12] از رحمت خدا مأيوس نشويد. به راستى خداوند تمام گناهان را مى آمرزد.[13]
صفت غفلت ملحق به بحث توبه است و ضدّ آن مراقبت و محاسبه ى نفس است كه انسان از كار خود غافل نباشد و همه روزه حساب رفتار و گفتار خود را داشته باشد. امام كاظم(عليه السلام) فرمود:
ليس منّا من لم يحاسب نفسه فى كلّ يوم فان عمل حسنة استزاد الله تعالى و ان عمل سيئة استغفرالله منها و تاب اليه[14]؛ از ما نيست هر كس كه حساب خود را هر روز نداشته باشد؛ پس اگر كار خيرى انجام داده از خدا توفيق افزايش آن را بكند و اگر كار بدى انجام داده است توبه كند و طلب آمرزش و بازگشت نمايد.
اگر مثلا شصت سال عمر كنيم، به حساب سال شمسى كه 365 روز است، بيست و يك هزار و نهصد روز مى شود. اگر خداى ناكرده روزى يك گناه (مثل غيبت و يا دروغ) كرده باشيم 21900 گناه كرده ايم. روى اين محاسبه كارمان مشكل مى شود. فقط بايد به خدا پناه ببريم و هر دم و ساعت بگوييم استغفرالله و اتوب اليه.
اندك اندك به هم شود بسيار *** دانه دانه است غلّه در انبار
پی نوشتها:
[1]. اصول كافى، ج 2، ص 272.
[2]. اصول كافى، ج 2، ص 273، سوره ى مطففين، آيه ى 14.
[3]. سوره ى بقره، آيه ى 222.
[4]. سوره ى النساء، آيه ى 109.
[5]. جامع السعادات، ج 3، ص 51.
[6]. جامع السعادات، ج 3، ص 51.
[7]. اصول كافى، ج 2، ص 435.
[8]. بحار، ج 88، ص 25.
[9]. ص 370.
[10]. مجمع البيان، ج 3، ص 38.
[11]. سوره ى نساء، آيه ى 48 و 116.
[12]. سوره ى زمر، آيه ى 53.
[13]. راجع به دقّت در حساب و محاسبه، ر.ك: نگارنده، اوصاف روزه داران، ص 137.
[14]. جامع السعادات، ج 3، ص 73.
منبع: دروس اخلاق اسلامى، سيد محمد على جزايرى (آل غفور)، مركز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزه علميه
