پرسش :
نظر اسلام نسبت به كار و تلاش به عنوان يكي ازعوامل توليد چيست؟ و چه محدوديت‌هايي براي آن قايل است؟
پاسخ :
در ميان عوامل توليد، كار از جايگاه ممتازي برخوردار است؛ زيرا با انجام كار و استفاده از نيروي انساني، ساير عوامل و منابع، مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد؛ حتي تكنولوژي پيش‌رفته‌اي كه امروزه تا حدّ زيادي جانشين كار انسان شده است، محصول كار و تلاش انسان است و در بين عوامل توليد، اين عامل، با اراده و علاقه‌ي انسان ارتباط دارد؛ لذا از جهات متعددي، داراي امتياز خاصي است.
اسلام به كار و اشتغال اهميّت زيادي داده و بيكاري، تنبلي و كسالت را به شدّت نكوهش، و در ضمن تعاليم خود، افراد را به كار و جدّيت فوق العاده تشويق نموده و آن را يك فرضيه‌ي الهي براي مسلمانان قرار داده است. جهت تبيين نظر اسلام در اين زمينه، نمونه‌هايي از سخنان پيامبر گرامي اسلام(ص) و پيشوايان معصوم(ع) را بيان مي‌نماييم:
پيامبر گرامي(ص) مي‌فرمايد:
طلب الحلال فريضةٌ علي كل مسلمٍ و مسلمة؛ كسب روزي از راه مشروع، بر هر مرد و زن واجب است.[1]
هرگاه مردي توجّه پيامبر اسلام(ص) را به خود جلب مي‌كرد، مي‌پرسيد آيا شغلي دارد؟ اگر مي‌گفتند نه، بيكار است، مي‌فرمود:
از چشمم افتاد؛ براي اين‌كه فرد با ايمان اگر شغلي نداشته باشد، با دينِ خود، گذران زندگي و تأمين معاش مي‌نمايد.[2]
امام كاظم(ع) مي‌فرمايد:
خداوند از بنده‌ي پر خواب و بيكار، به شدّت متنفر است.[3]
امام رضا(ع):
آن كس كه با كسب و كار، فضلِ الهي را براي تأمين و اداره‌ي خانواده‌اش طلب نمايد، پاداش او برتر از مجاهد در راه خداست.[4]
اسلام تا آنجا بر كار و تلاش يك مسلمان تأكيد دارد كه پيامبر اسلام(ص) بعد از بازگشت از جنگ تبوك و مشاهده‌ي دست‌هاي زبر و پينه بسته‌ي سعد انصاري كه براي استقبال از ايشان آمده بود، بر دست او بوسه زده و فرمودند:
اين دستي است كه آتش به او نمي‌رسد.[5]
بنابراين، از ديدگاه اسلام، كار و تلاش و توليد، جهت امرار معاش و رفع نياز خود و ديگر افراد جامعه، يك وظيفه است و باعث محبوبيّت شخص در پيشگاه الهي بوده، نوعي عبادت محسوب مي‌شود؛ لذا تلاش در دنيا، ماهيّت اخروي به خود گرفته و در راستاي تأمين سعادت اخروي به حساب مي‌آيد و اين از امتيازات منحصر به فرد دين اسلام است.
پيامبر گرامي اسلام(ص) در اين زمينه مي‌فرمايد:
كسي كه با دسترنج خود از حلال الهي استفاده نمايد، درهاي بهشت بر او باز مي‌شود، تا از هر دري كه مايل است وارد شود.[6]
از نظر اسلام، كسي كه بدون كار از خدا درخواست روزي كند مورد نكوهش است. با اين كه قرآن، عبادت و بندگي حق تعالي و معرفت نسبت به او را هدف خلقت قرار داده است؛[7] ولي نبايد عبادت جاي كار را بگيرد، بلكه هر يك در وقت خود بايد انجام پذيرد. پيامبر اكرم(ص) و ائمه(ع) در برخورد با افرادي كه از روي جهل و يا كج فهمي، كار را به جاي عبادت يا عبادت را به جاي كار قرار مي‌دادند، با تذكر و گاهي با عتاب و سرزنش، سعي در تصحيح بينش و رفتارشان داشته‌اند.
نوع كار: از نظر اسلام، انسان در انتخاب شغل آزاد است، مشروط بر اين كه آن شغل با ارزش‌هاي اسلامي ناسازگاري نداشته و تحريم نشده باشد، ولي لازم است در انتخاب شغل چند نكته مورد توجّه قرارگيرد:
1. هر فرد، مسئوليت و شغل مورد علاقه‌ي خود را انتخاب نمايد؛ زيرا اگر انجام كار با ميل و رغبت باشد هم براي خود فرد مفيد است و هم از كارايي بالاتري برخوردار بوده، بازده آن افزايش مي‌يابد و در نتيجه جامعه هم از آن بهره‌ي بيش‌تري مي‌برد؛
2. انسان بايد با توجه به توانايي خود، شغلش را انتخاب نمايد؛
3. انسان مكتبي و متعهد، همواره بايد به فكر انجام وظيفه باشد؛ لذا در انتخاب شغل شايسته است رشته و تخصص مورد نياز جامعه را انتخاب نمايد؛ پس توليد كالاها و انجام خدماتي كه نيازهاي اوليه‌ي عمومي را برطرف مي‌نمايد و يا در سطوح بالاتر، آسايش و رفاه را براي جامعه به بار مي‌آورد، از اولويت برخوردار است؛ البته در روايات زيادي، بر كشاورزي و دام‌داري به عنوان دو شغل حياتي و مورد نياز جامعه تأكيد شده است.[8]
منع افراط و تفريط در كار:
گرچه از نظر اسلام، كار و تلاش براي هر فرد، مطلوب، و در بسياري از موارد، اداي وظيفه است؛ ولي افراط در آن هم پسنديده نيست؛ زيرا انسان براي اين آفريده نشده است كه همواره كار كند؛ او نياز به استراحت هم دارد و بايد به خودسازي و رشد اخلاقي و افزايش دانش و معلومات ديني و اجتماعي نيز بپردازد؛ پس بايد زماني را براي كار و فرصتي را براي استراحت و عبادت و زماني را براي تفريحات سالم و ساعتي را براي كسب معلومات و افزايش آگاهي‌هاي خود در نظر بگيرد و در هيچ يك از آنها افراط و تفريط روا نيست.[9] تفريط در كار، به معناي كسالت و تنبلي نيز ملامت شده، و يكي از عوامل مهم عقب ماندگي بعضي از كشورهاي جهان سوّم در عصر حاضر است.
اسلام به كار و تلاش تا زمان مرگ ـ به شرط توانايي ـ تأكيد نموده است. رسيدگي و تأمين افراد از كار افتاده، از وظايف حكومت اسلامي است؛ امّا امروزه عدّه‌اي پس از چند سال كار، با وجود كسب تجربه و كارايي بالا، به عنوان بازنشسته، سال‌هايي از عمر خود را به بيكاري و بيهودگي مي‌گذرانند[10] و چه بسا به جاي آنان افراد تازه‌كار و غير متخصص مشغول به كار مي‌گردند؛ و در نتيجه، جامعه از آن سرمايه‌ي انساني ارزنده، مجرب و متخصص محروم مي‌گردد؛ لكن از نظر اسلام، ادامه‌ي كار، با اختيار و علاقه‌ي خودِ شخص و توانايي او بر انجام وظيفه، هيچ گونه محدوديّتي ندارد.
پی نوشتها:
[1]. بحارالانوار، ج103، ص 9.
[2]. بحارالانوار، ج3، ص 103 و 9.
[3]. وسائل الشيعه، ج12، ص 36.
[4]. كافي، ج5، ص 88.
[5]. عزّالدّين ابن اثير، اسد الغابة في معرفة الصحابة، ج2، ص 296.
[6]. بحارالانوار، ج103، ص 10.
[7]. سوره‌ي ذاريات (51)، آيه‌ي 56،.
[8]. وسايل الشيعه، ج 12، ص 25.
[9]. دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، مباني اقتصاد اسلامي، ص 136ـ137.
[10]. دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، درآمدي بر اقتصاد اسلامي، ص 303.
منبع: اسلام و توسعه، محمد جمال خليليان، نشر: مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه علميه (1381).
در ميان عوامل توليد، كار از جايگاه ممتازي برخوردار است؛ زيرا با انجام كار و استفاده از نيروي انساني، ساير عوامل و منابع، مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد؛ حتي تكنولوژي پيش‌رفته‌اي كه امروزه تا حدّ زيادي جانشين كار انسان شده است، محصول كار و تلاش انسان است و در بين عوامل توليد، اين عامل، با اراده و علاقه‌ي انسان ارتباط دارد؛ لذا از جهات متعددي، داراي امتياز خاصي است.
اسلام به كار و اشتغال اهميّت زيادي داده و بيكاري، تنبلي و كسالت را به شدّت نكوهش، و در ضمن تعاليم خود، افراد را به كار و جدّيت فوق العاده تشويق نموده و آن را يك فرضيه‌ي الهي براي مسلمانان قرار داده است. جهت تبيين نظر اسلام در اين زمينه، نمونه‌هايي از سخنان پيامبر گرامي اسلام(ص) و پيشوايان معصوم(ع) را بيان مي‌نماييم:
پيامبر گرامي(ص) مي‌فرمايد:
طلب الحلال فريضةٌ علي كل مسلمٍ و مسلمة؛ كسب روزي از راه مشروع، بر هر مرد و زن واجب است.[1]
هرگاه مردي توجّه پيامبر اسلام(ص) را به خود جلب مي‌كرد، مي‌پرسيد آيا شغلي دارد؟ اگر مي‌گفتند نه، بيكار است، مي‌فرمود:
از چشمم افتاد؛ براي اين‌كه فرد با ايمان اگر شغلي نداشته باشد، با دينِ خود، گذران زندگي و تأمين معاش مي‌نمايد.[2]
امام كاظم(ع) مي‌فرمايد:
خداوند از بنده‌ي پر خواب و بيكار، به شدّت متنفر است.[3]
امام رضا(ع):
آن كس كه با كسب و كار، فضلِ الهي را براي تأمين و اداره‌ي خانواده‌اش طلب نمايد، پاداش او برتر از مجاهد در راه خداست.[4]
اسلام تا آنجا بر كار و تلاش يك مسلمان تأكيد دارد كه پيامبر اسلام(ص) بعد از بازگشت از جنگ تبوك و مشاهده‌ي دست‌هاي زبر و پينه بسته‌ي سعد انصاري كه براي استقبال از ايشان آمده بود، بر دست او بوسه زده و فرمودند:
اين دستي است كه آتش به او نمي‌رسد.[5]
بنابراين، از ديدگاه اسلام، كار و تلاش و توليد، جهت امرار معاش و رفع نياز خود و ديگر افراد جامعه، يك وظيفه است و باعث محبوبيّت شخص در پيشگاه الهي بوده، نوعي عبادت محسوب مي‌شود؛ لذا تلاش در دنيا، ماهيّت اخروي به خود گرفته و در راستاي تأمين سعادت اخروي به حساب مي‌آيد و اين از امتيازات منحصر به فرد دين اسلام است.
پيامبر گرامي اسلام(ص) در اين زمينه مي‌فرمايد:
كسي كه با دسترنج خود از حلال الهي استفاده نمايد، درهاي بهشت بر او باز مي‌شود، تا از هر دري كه مايل است وارد شود.[6]
از نظر اسلام، كسي كه بدون كار از خدا درخواست روزي كند مورد نكوهش است. با اين كه قرآن، عبادت و بندگي حق تعالي و معرفت نسبت به او را هدف خلقت قرار داده است؛[7] ولي نبايد عبادت جاي كار را بگيرد، بلكه هر يك در وقت خود بايد انجام پذيرد. پيامبر اكرم(ص) و ائمه(ع) در برخورد با افرادي كه از روي جهل و يا كج فهمي، كار را به جاي عبادت يا عبادت را به جاي كار قرار مي‌دادند، با تذكر و گاهي با عتاب و سرزنش، سعي در تصحيح بينش و رفتارشان داشته‌اند.
نوع كار: از نظر اسلام، انسان در انتخاب شغل آزاد است، مشروط بر اين كه آن شغل با ارزش‌هاي اسلامي ناسازگاري نداشته و تحريم نشده باشد، ولي لازم است در انتخاب شغل چند نكته مورد توجّه قرارگيرد:
1. هر فرد، مسئوليت و شغل مورد علاقه‌ي خود را انتخاب نمايد؛ زيرا اگر انجام كار با ميل و رغبت باشد هم براي خود فرد مفيد است و هم از كارايي بالاتري برخوردار بوده، بازده آن افزايش مي‌يابد و در نتيجه جامعه هم از آن بهره‌ي بيش‌تري مي‌برد؛
2. انسان بايد با توجه به توانايي خود، شغلش را انتخاب نمايد؛
3. انسان مكتبي و متعهد، همواره بايد به فكر انجام وظيفه باشد؛ لذا در انتخاب شغل شايسته است رشته و تخصص مورد نياز جامعه را انتخاب نمايد؛ پس توليد كالاها و انجام خدماتي كه نيازهاي اوليه‌ي عمومي را برطرف مي‌نمايد و يا در سطوح بالاتر، آسايش و رفاه را براي جامعه به بار مي‌آورد، از اولويت برخوردار است؛ البته در روايات زيادي، بر كشاورزي و دام‌داري به عنوان دو شغل حياتي و مورد نياز جامعه تأكيد شده است.[8]
منع افراط و تفريط در كار:
گرچه از نظر اسلام، كار و تلاش براي هر فرد، مطلوب، و در بسياري از موارد، اداي وظيفه است؛ ولي افراط در آن هم پسنديده نيست؛ زيرا انسان براي اين آفريده نشده است كه همواره كار كند؛ او نياز به استراحت هم دارد و بايد به خودسازي و رشد اخلاقي و افزايش دانش و معلومات ديني و اجتماعي نيز بپردازد؛ پس بايد زماني را براي كار و فرصتي را براي استراحت و عبادت و زماني را براي تفريحات سالم و ساعتي را براي كسب معلومات و افزايش آگاهي‌هاي خود در نظر بگيرد و در هيچ يك از آنها افراط و تفريط روا نيست.[9] تفريط در كار، به معناي كسالت و تنبلي نيز ملامت شده، و يكي از عوامل مهم عقب ماندگي بعضي از كشورهاي جهان سوّم در عصر حاضر است.
اسلام به كار و تلاش تا زمان مرگ ـ به شرط توانايي ـ تأكيد نموده است. رسيدگي و تأمين افراد از كار افتاده، از وظايف حكومت اسلامي است؛ امّا امروزه عدّه‌اي پس از چند سال كار، با وجود كسب تجربه و كارايي بالا، به عنوان بازنشسته، سال‌هايي از عمر خود را به بيكاري و بيهودگي مي‌گذرانند[10] و چه بسا به جاي آنان افراد تازه‌كار و غير متخصص مشغول به كار مي‌گردند؛ و در نتيجه، جامعه از آن سرمايه‌ي انساني ارزنده، مجرب و متخصص محروم مي‌گردد؛ لكن از نظر اسلام، ادامه‌ي كار، با اختيار و علاقه‌ي خودِ شخص و توانايي او بر انجام وظيفه، هيچ گونه محدوديّتي ندارد.
پی نوشتها:
[1]. بحارالانوار، ج103، ص 9.
[2]. بحارالانوار، ج3، ص 103 و 9.
[3]. وسائل الشيعه، ج12، ص 36.
[4]. كافي، ج5، ص 88.
[5]. عزّالدّين ابن اثير، اسد الغابة في معرفة الصحابة، ج2، ص 296.
[6]. بحارالانوار، ج103، ص 10.
[7]. سوره‌ي ذاريات (51)، آيه‌ي 56،.
[8]. وسايل الشيعه، ج 12، ص 25.
[9]. دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، مباني اقتصاد اسلامي، ص 136ـ137.
[10]. دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، درآمدي بر اقتصاد اسلامي، ص 303.
منبع: اسلام و توسعه، محمد جمال خليليان، نشر: مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه علميه (1381).
