حدیث محاسبه نفس

امام سجاد علیه السلام فرمودند:

إبنَ آدَم! مازِلتَ بِخیرٍ ما کانَ لَکَ واعِظٌ مِن نَفسِکَ، وَ ما کانَتِ المُحاسَبةُ مِن هَمِّکَ؛

ای فرزند آدم! تو همواره بر خیر و نیکی هستی، تا وقتی که از درون خود واعظی داشته باشی و محاسبه‌ی نفس مورد همّت و توجه تو باشد.

بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۴۷

دو مسأله در خودسازی نقش مؤثر دارد: ۱- واعظ درونی و ۲- محاسبه.
واعظ درونی، همان وجدان بیدار و نفس لوّامه است که فعّال است و انسان را پند می‌دهد و به خیر و نیکی دعوت می‌کند و از بدی و گناه، باز می‌دارد.
محاسبه، نظارت و حسابرسی بر عملکرد روزانه، ماهانه و سالانه و در طول عمر است، تا آدمی هدف و مقصد و عمل و راه را از یاد نبرد و جلو زیان و بیراهه رفتن‌ها را بگیرد و از افزایش جرایم و قطور شدن پرونده‌ی گناهان مانع شود.
خود محاسبه نیز، به نوعی واعظ درونی است. کسی که به توصیه‌ی رهبران دینی و علمای اخلاق، محاسبه‌ی نفس را در برنامه‌ی روزانه داشته باشد و بر اعمال خویش مراقبت کند، اگر دید خطاهایش زیاد است و در طول روز گناهانی از او سر زده است، خود را ملامت می‌کند و تصمیم می‌گیرد از لغزش‌ها بکاهد و با معصیت، خشم و قهر الهی را برای خود فراهم نیاورد.
اگر انسان دل بیدار داشته باشد، از هر چیز پند می‌گیرد. رفت و آمد و شب و روز، آمد و شد بهار و تابستان و فصول سال، مرگ و میر انسان‌ها، به گور آرمیدن افراد مقتدر و ثروتمند، انقراض تمدن‌ها و ... همگی مایه‌ی پند است. این پندها در دل انسان باید اثر کند و با یادآوری وسایل عبرت، خود را موعظه کند تا دچار غفلت نشود. خاقانی شروانی در قصیده‌ی بلند و عبرت آموز «ایوان مدائن» گوید:
دندانه ی هر قصری، پندی دهدت نو نو
پندِ سرِ دندانه، بشنو ز بُنِ دندان
گوید که تو از خاکی، ما خاکِ توایم اکنون
گامی دو سه بر ما نِه، اشکی دو سه هم بفشان

منبع: حکمت‌های سجادی (ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام سجاد علیه‌السلام)، پديدآورنده: جواد محدثی، ناشر: آستان قدس رضوی (به نشر)، 1390.