حدیث جایگاه دورغ و راست

پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام فرمودند:

یا عَلِی، اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ أحَبَّ الکَذِبَ فِی الصَّلاحِ وَ أبغَضَ الصِّدقَ فِی الفَسادِ.
یا عَلی، ثَلاثٌ یحسُنُ فیهِنَّ الکَذِبُ: المَکیدَةُ فِی الحَربِ وَعِدَتُکَ زَوجَتَکَ وَ الاِصلاحُ بَینَ النّاسِ.
یا عَلی، اِیاکَ وَ الکَذِبَ فَاِنَّ الکَذِبَ یسَوِّدُ الوَجهَ ثُمَّ یکتَبُ عِندَاللهِ کَذّاباً وَ اِنَّ الصِّدقً یبَیضُ الوَجهَ وَ یکتَبُ عِندَاللهِ صَادِقاً وَ اعلَم أنَّ الصِّدقَ مُبارَکٌ وَ الکَذِبَ مَشؤُومٌ.

ای علی، خداوند عزّوجل دوست داشته است دروغ را در مقام صلاح و اصلاح و زشت داشته است راستگویی را در وقت فساد (پس نه هر دروغی بد است و نه هر صدقی خوب، بلکه باید موقعیت آن را شناخت).
ای علی، دروغ در سه جا نیکوست: میدان جنگ، وعده‌ی مرد به زن، اصلاح میان مردم.
ای علی، مبادا دروغ بگویی، دروغ موجب روسیاهی است، خداوند نام صاحبش را در دفتر دروغگویان ثبت کند و راستگویی مایه‌ی روسفیدی است، خداوند نام صاحبش را در دفتر راستگویان بنویسد، راستگویی مبارک است و دروغ شوم.

بحار الانوار، ج 77، ص 47

شرح حدیث توسط حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی مدظله‌العالی:

در تعلیمات اسلامی به راستگویی و مبارزه با دروغ بسیار اهمّیت داده شده است، تا جایی که راستگویی و ادای امانت، دو نشانه‌ی بارز ایمان و شخصیت انسان شمرده شده، حتّی دلالت این دو بر ایمان از نماز بیشتر است.
در حدیثی امام صادق علیه السلام فرمود: «نگاه به رکوع و سجود طولانی افراد نکنید، زیرا ممکن است عادتشان شده باشد که اگر آن را ترک کنند ناراحت شوند، ولی نگاه به راستگویی و امانت آنها کنید».
ذکر راستگویی و امانت با هم، از آن روست که ریشه‌ی مشترکی دارند، زیرا راستگویی چیزی جز امانت در سخن نیست و امانت همان راستی در عمل است.
همچنین در احادیث، دروغ کلید گناهان شمرده شده. در حدیثی علی علیه السلام فرمود: «راستگویی دعوت به نیکوکاری می‌کند و نیکوکاری دعوت به بهشت».
در حدیثی از امام باقر علیه السلام می‌خوانیم که فرمود: «خداوند متعال برای شرّ و بدی قفل‌هایی قرار داده و کلید آنها شراب است»، زیرا مانع اصلی زشتی‌ها و بدی‌ها عقل است و مشروبات الکلی، عقل را از کار می‌اندازد. سپس اضافه فرمود: «دروغ از شراب هم بدتر است».
رابطه‌ی دروغ با گناهان دیگر از این نظر است که انسان گناهکار هرگز نمی‌تواند راستگو باشد، چرا که راستگویی موجب رسوایی اوست و برای پوشاندن آثار گناه، معمولاً باید متوسّل به دروغ شود. به عبارت دیگر، دروغ انسان را در برابر گناه، آزاد و راستگویی محدود می‌کند.
این حقیقت در حدیثی که از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل شده کاملاً تجسّم یافته است.
کسی حضور پیامبر صلّی الله علیه و آله رسید عرض کرد: نماز نمی‌خوانم و کار منافی عفّت انجام می‌دهم، دروغ هم می‌گویم، کدام را اوّل ترک کنم؟ حضرت فرمود: «دروغ را ترک کن». او در محضر پیامبر صلّی الله علیه و آله تعهّد کرد که هرگز دروغ نگوید. هنگامی که خارج شد وسوسه‌های شیطانی برای عمل منافی عفّت در دل او پیدا شد، امّا بلافاصله در این فکر فرو رفت که اگر فردا پیامبر صلّی الله علیه و آله از او در این باره بپرسد، اگر بگوید چنین عملی را مرتکب نشده، این دروغ است و اگر راست بگوید حد بر او جاری می‌شود و همین‌گونه در مورد سایر کارهای خلاف این طرز فکر و سپس خودداری و اجتناب برای او پیدا شد و به این ترتیب ترک دروغ سبب ترک همه‌ی گناهان او گردید.
دروغ سرچشمه‌ی نفاق است، چرا که راستگویی یعنی هماهنگی زبان و دل، و بنابراین دروغ ناهماهنگی این دو است و نفاق نیز چیزی جز تفاوت ظاهر و باطن نیست.
در آیه‌ی 78 سوره‌ی توبه می‌خوانیم: «اعمال آنها نفاقی در دل‌هایشان تا روز قیامت ایجاد کرد به خاطر اینکه عهد خدا را شکستند و اینکه دروغ می‌گفتند».
دروغ با ایمان سازگار نیست. این واقعیت نه تنها در آیه‌ی مورد بحث، بلکه در احادیث اسلامی منعکس است. در حدیثی آمده است که از پیامبر صلّی الله علیه و آله پرسیدند: آیا انسان با ایمان ممکن است (گاهی) ترسو باشد؟ حضرت فرمود: «آری». پرسیدند: آیا ممکن است (احیاناً) بخیل باشد؟ حضرت فرمود: «آری». پرسیدند: آیا ممکن است دروغگو باشد؟ حضرت فرمود: «نه»، چرا که دروغ از نشانه‌های نفاق است و نفاق با ایمان سازگار نیست.
و به همین دلیل این سخن از امام علی علیه السلام نقل شده است که : «انسان هیچ‌گاه طعم ایمان را نمی‌چشد تا دروغ را ترک گوید، خواه شوخی باشد یا جدّی».
دروغ نابودکننده‌ی سرمایه‌ی اطمینان است. می‌دانیم که مهم‌ترین سرمایه‌ی یک جامعه اعتماد متقابل و اطمینان عمومی است. و مهم‌ترین چیزی که این سرمایه را به نابودی می‌کشانَد دروغ و خیانت و تقلّب است. یک دلیل عمده بر اهمّیت فوق العاده راستگویی و ترک دروغ در تعلیمات اسلامی همین موضوع است.
به هر حال، دروغ تا این پایه در اسلام قبیح است، ولی چون بیشتر قوانین کلّی در برخی موارد تخصیص خورده‌اند، در برخی موارد انسان می‌تواند از دروغ استفاده کند و از جمله مصادیق، همین روایت است که پیامبر خطاب به علی علیه السلام فرمود: ای علی، در سه جا دروغ نیکوست: میدان جنگ (برای تضعیف روحیه‌ی دشمن و تقویت نیروهای خودی)، وعده به زن، اصلاح بین مردم.

منبع‌: انوار هدایت (مجموعه مباحث اخلاقی)، آیت‌الله العظمی ناصر مکارم شیرازی، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، چاپ اول، 1390.