خواب و تغییر تصمیم‌ها
امام علی علیه السلام فرمودند:
مَا أَنْقَضَ النَّوْمَ، لِعَزَائِمِ الْیَوْمِ.
چه بسا خواب شب تصمیم روز را بشکند.
نهج البلاغه، حکمت 440.
شرح حدیث:
به وعده هاى اشخاص زیاد خوشبین نباشید:
امام(علیه السلام) در این جمله کوتاه و پرمعنا مى فرماید: «چه شکننده است خواب براى تصمیم هایى که (انسان) در روز مى گیرد»; (مَا أَنْقَضَ النَّوْمَ لِعَزَائِمِ الْیَوْمِ).
هدف امام(علیه السلام) از بیان این سخن این است که نمى توان به تصمیم ها و وعده هاى افراد زیاد خوش بین بود زیرا بسیار مى شود که تصمیم هاى محکمى امروز مى گیرند ولى شب مى خوابند و صبح بیدار مى شوند و به کلى آن را رها مى سازند گویى نه تصمیمى گرفته بودند نه وعده اى داده بودند. این سخن، هم مى تواند اشاره به این باشد که زیاد نباید به قول و قرارهاى افراد اعتماد کرد و روى آن برنامه ریزى نمود و نتیجه آن را سریع الوصول پنداشت و هم این که اگر کسانى براثر عصبانیت یا عدم مطالعه کافى تصمیم سوئى گرفتند نباید زیاد از آن وحشت کرد اى بسا خواب شبانه آن را برهم زند و فردا از آن خبرى نباشد.
جمله اى که بعد از آن در خطبه 241 آمده معنى اول را تقویت مى کند زیرا مى فرماید: «وأمحى الظُّلَم بتَذاکیرِ الهِمَم; چه بسیار تاریکى هاى شبانه اى که یاد همت هاى بلند را از خاطره ها محو کرده است». این در واقع شبیه ضرب المثل معروفى است که مى گویند: «کلامُ اللّیلِ یَمحوه النّهارُ; سخن شب را صبحگاهان محو مى کند».[1]
به هرحال این موضوع هم یکى از نشانه هاى ناپایدارى دنیاست. نه مالش پایدار است نه مقامش نه جوانى نه سلامت و نه وعده و وعیدهایش. با فاسد شدن یک خواب شبانه ممکن است همه چیز به هم بخورد و به همین دلیل هیچ عاقلى به مظاهر دنیا اعتماد واطمینان نمى کند هرچند نباید دست از تلاشوکوشش برداشت.
این احتمال نیز در تفسیر جمله بالا داده شده که منظور امام(علیه السلام) این است که خواب زیاد تصمیم ها را سست مى کند و پرخوابى عامل عقب ماندگى و شکست است. ازاین رو مرحوم محدث نورى در کتاب مستدرک الوسائل این کلام شریف را در بابى ذکر کرده که عنوانش چنین است: بَابُ کَرَاهَةِ کَثْرَةِ النَّوْمِ وَالْفَرَاغِ. و در همان باب به همین مناسبت احادیث دیگرى آورده ازجمله این که امام(علیه السلام) فرمود: «بِئْسَ الْغَرِیمُ النَّوْمُ یفْنِى قَصِیرَ الْعُمُرِ وَیفَوِّتُ کَثِیرَ الاَْجْرِ; خواب، طلبکار بدى است عمر کوتاه را بر باد مى دهد و اجر فراوان را از میان مى برد».[2]
دیگر این که ابن ابى حمزة نقل مى کند که به ابوالحسن (موسى بن جعفر(علیه السلام)) عرض کردم: پدرت جانشین خود را معین کرد شما هم جانشین خود را معرفى کنید. امام(علیه السلام) دست مرا گرفت و تکان داد و این آیه را تلاوت فرمود: «(وَمَا کَانَ اللهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى یُبَیِّنَ لَهُمْ مَّا یَتَّقُونَ); چنان نبود که خداوند قومى را، پس از آن که آن ها را هدایت کرد (و ایمان آوردند) گمراه (و مجازات) کند; مگر امورى را که باید از آن بپرهیزند، براى آنان بیان نماید (و آن ها مخالفت کنند)».[3]
در این هنگام (براثر خستگى) کمى چشمم به خواب رفت. امام(علیه السلام) فرمود: «مَهْ لاَ تُعَوِّدْ عَینَیکَ کَثْرَةَ النَّوْمِ فَإِنَّهَا أَقَلُّ شَىء فِى الْجَسَدِ شُکْراً; خوددارى کن چشمت را به خواب عادت نده زیرا چشم در میان اعضاى بدن از همه کمتر شکرگزارى مى کند».[4]
لکن تفسیر اوّل صریح تر و مناسب تر به نظر مى رسد.
به همین دلیل مرحوم علامه مجلسى آن را در جلد 68 بحارالانوار، در باب «التدبیر و الحزم و الحذر و التثبت فى الأمور و ترک اللجاجة» آورده است.[5]
پی نوشت:
[1]. این جمله ضرب المثلى است که از کلام کنیز محمّد امین (خلیفه عباسى) گرفته شده، کنیز، شبانه وعده اى به او مى دهد و فردا تخلف مى کند وقتى از او مى خواهد که به وعده اش عمل کند در جوابش مى گوید: «کلام اللیل یمحوه النهار» و عده اى از شعرا این مصرع را با مصرع هاى دیگرى تکمیل کرده اند که شرح آن را مى توانید در الفتوح ابن اعثم، ج 8، ص 404 بیابید.
[2]. مستدرک الوسائل، ج 13، ص 44، ح 2.
[3]. توبه، آیه 115.
[4]. مستدرک الوسائل، ج 13، ص 44، ح 3.
[5]. سند گفتار حکیمانه: با توجه به این که این جمله حکیمانه جزئى از خطبه 241 بود مرحوم خطیب مدرک آن را ارجاع به آن خطبه مى دهد و ذیل آن خطبه مى نویسد که آمدى در غررالحکم بعضى ازجمله هاى این خطبه را به صورت کلمات قصار ذکر کرده است.
امام(علیه السلام) در این جمله کوتاه و پرمعنا مى فرماید: «چه شکننده است خواب براى تصمیم هایى که (انسان) در روز مى گیرد»; (مَا أَنْقَضَ النَّوْمَ لِعَزَائِمِ الْیَوْمِ).
هدف امام(علیه السلام) از بیان این سخن این است که نمى توان به تصمیم ها و وعده هاى افراد زیاد خوش بین بود زیرا بسیار مى شود که تصمیم هاى محکمى امروز مى گیرند ولى شب مى خوابند و صبح بیدار مى شوند و به کلى آن را رها مى سازند گویى نه تصمیمى گرفته بودند نه وعده اى داده بودند. این سخن، هم مى تواند اشاره به این باشد که زیاد نباید به قول و قرارهاى افراد اعتماد کرد و روى آن برنامه ریزى نمود و نتیجه آن را سریع الوصول پنداشت و هم این که اگر کسانى براثر عصبانیت یا عدم مطالعه کافى تصمیم سوئى گرفتند نباید زیاد از آن وحشت کرد اى بسا خواب شبانه آن را برهم زند و فردا از آن خبرى نباشد.
جمله اى که بعد از آن در خطبه 241 آمده معنى اول را تقویت مى کند زیرا مى فرماید: «وأمحى الظُّلَم بتَذاکیرِ الهِمَم; چه بسیار تاریکى هاى شبانه اى که یاد همت هاى بلند را از خاطره ها محو کرده است». این در واقع شبیه ضرب المثل معروفى است که مى گویند: «کلامُ اللّیلِ یَمحوه النّهارُ; سخن شب را صبحگاهان محو مى کند».[1]
به هرحال این موضوع هم یکى از نشانه هاى ناپایدارى دنیاست. نه مالش پایدار است نه مقامش نه جوانى نه سلامت و نه وعده و وعیدهایش. با فاسد شدن یک خواب شبانه ممکن است همه چیز به هم بخورد و به همین دلیل هیچ عاقلى به مظاهر دنیا اعتماد واطمینان نمى کند هرچند نباید دست از تلاشوکوشش برداشت.
این احتمال نیز در تفسیر جمله بالا داده شده که منظور امام(علیه السلام) این است که خواب زیاد تصمیم ها را سست مى کند و پرخوابى عامل عقب ماندگى و شکست است. ازاین رو مرحوم محدث نورى در کتاب مستدرک الوسائل این کلام شریف را در بابى ذکر کرده که عنوانش چنین است: بَابُ کَرَاهَةِ کَثْرَةِ النَّوْمِ وَالْفَرَاغِ. و در همان باب به همین مناسبت احادیث دیگرى آورده ازجمله این که امام(علیه السلام) فرمود: «بِئْسَ الْغَرِیمُ النَّوْمُ یفْنِى قَصِیرَ الْعُمُرِ وَیفَوِّتُ کَثِیرَ الاَْجْرِ; خواب، طلبکار بدى است عمر کوتاه را بر باد مى دهد و اجر فراوان را از میان مى برد».[2]
دیگر این که ابن ابى حمزة نقل مى کند که به ابوالحسن (موسى بن جعفر(علیه السلام)) عرض کردم: پدرت جانشین خود را معین کرد شما هم جانشین خود را معرفى کنید. امام(علیه السلام) دست مرا گرفت و تکان داد و این آیه را تلاوت فرمود: «(وَمَا کَانَ اللهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى یُبَیِّنَ لَهُمْ مَّا یَتَّقُونَ); چنان نبود که خداوند قومى را، پس از آن که آن ها را هدایت کرد (و ایمان آوردند) گمراه (و مجازات) کند; مگر امورى را که باید از آن بپرهیزند، براى آنان بیان نماید (و آن ها مخالفت کنند)».[3]
در این هنگام (براثر خستگى) کمى چشمم به خواب رفت. امام(علیه السلام) فرمود: «مَهْ لاَ تُعَوِّدْ عَینَیکَ کَثْرَةَ النَّوْمِ فَإِنَّهَا أَقَلُّ شَىء فِى الْجَسَدِ شُکْراً; خوددارى کن چشمت را به خواب عادت نده زیرا چشم در میان اعضاى بدن از همه کمتر شکرگزارى مى کند».[4]
لکن تفسیر اوّل صریح تر و مناسب تر به نظر مى رسد.
به همین دلیل مرحوم علامه مجلسى آن را در جلد 68 بحارالانوار، در باب «التدبیر و الحزم و الحذر و التثبت فى الأمور و ترک اللجاجة» آورده است.[5]
پی نوشت:
[1]. این جمله ضرب المثلى است که از کلام کنیز محمّد امین (خلیفه عباسى) گرفته شده، کنیز، شبانه وعده اى به او مى دهد و فردا تخلف مى کند وقتى از او مى خواهد که به وعده اش عمل کند در جوابش مى گوید: «کلام اللیل یمحوه النهار» و عده اى از شعرا این مصرع را با مصرع هاى دیگرى تکمیل کرده اند که شرح آن را مى توانید در الفتوح ابن اعثم، ج 8، ص 404 بیابید.
[2]. مستدرک الوسائل، ج 13، ص 44، ح 2.
[3]. توبه، آیه 115.
[4]. مستدرک الوسائل، ج 13، ص 44، ح 3.
[5]. سند گفتار حکیمانه: با توجه به این که این جمله حکیمانه جزئى از خطبه 241 بود مرحوم خطیب مدرک آن را ارجاع به آن خطبه مى دهد و ذیل آن خطبه مى نویسد که آمدى در غررالحکم بعضى ازجمله هاى این خطبه را به صورت کلمات قصار ذکر کرده است.
