مراحل خودسازى

امام علی علیه‌ السلام فرمودند:

مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِرَ وَ مَنْ خَافَ أَمِنَ وَ مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ وَ مَنْ أَبْصَرَ فَهِمَ وَ مَنْ فَهِمَ عَلِمَ.

کسی که به حساب خود برسد سود برد و هر که از خویش غافل گردد زیان کند و هر که بترسد در امان است و هر که از حوادث عبرت گیرد بینا شود و هر که بینا شد می‌فهمد و هر که فهمید به دانش می‌رسد.

نهج البلاغه: حکمت 199

1- محاسبه نفس:
امام (علیه السلام) آن که را محاسبه نفس می کند معرفی می فرماید که وی سود برده است.

امام هادی علی النقی (علیه السلام) دنیا را بازار زندگی تعریف می فرماید.
الدُّنیا سُوقُ رَبحَ فیها قُومٌ و خَسِرَ فِیها آخرون
دنیا بازاری است که عده ای در آن سود می برند و جمعی زیان می کنند.(1)

حالا در این بازار زندگی نخستین سود برندگان کسانی هستند که خودشان به حساب خویش می رسند قبل از آن که قیامت برپا شود و سخت از آنها حساب بکشند.

امام (علیه السلام) خطاب به همه مردم می فرمود:
عِبَادَ اللّهِ زِنُوا اءَنْفُسَکُمْ مِنْ قَبْلِ اءَنْ تُوزَنُوا وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ اءَنْ تُحَاسَبوا؛
بندگان خدا خودتان را بسنجید پیش از آن که سنجیده شوید و به حساب خویش رسیدگی کنید پیش از آنکه حساب شما را وارسی نمایند.(2)

در دنیا وقتی محاسبه نفس انجام گیرد می توان نواقص را برطرف کرد و جبران گذشته نمود ولی در جهان آخرت و روز قیامت چنین چیزی ممکن نیست. در آنجا هر چه التماس کنیم مکانی به ما بدهید تا نماز قضا بخوانیم روزه قضا بگیریم اموالی در اختیارمان بگذاریم دیون خود را ادا کنیم و هر آنچه قصور کرده ایم اصلاح کنیم جواب منفی است و چنین چیزی اتفاق نخواهد افتاد.

امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرماید: در محضر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) در مسجد به انتظار نماز نشسته بودیم مردی برخاست و گفت: ای رسول خدا من گناهی مرتکب شده ام. رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) از او رو برگردانید تا این که نماز خوانده شد دوباره آن مرد از جا برخاست و همان سخن را تکرار کرد. این بار پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) به او فرمود: آیا نه این است که این نماز را با ما خواندی و از برای نماز به خوبی وضو گرفتی؟ گفت آری> حضرت فرمود: فَاِنَّها کَفّارَهُ ذَنبِکَ؛ همان نماز کفاره گناه توست.(3)

2- هر که بترسد ایمن است
این نکته دوم سخن امام (علیه السلام) بود. قطعا منظور امام (علیه السلام) ترس بجا و درست است. یعنی ترس از خدا و ترس از اینکه اگر فرمان خدا را نافرمانی کنم باید منتظر عقوبت و عذاب در دنیا و آخرت باشم این ترس است که انسان را در امان قرار می دهد از نقمت و گرفتاری دنیا و عذاب آخرت مصونیت می بخشد.

وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوَی؛
و اما آن که از عظمت پروردگار خویش ترسید و نفس را از هوی بازداشت همانا بهشت جایگاه اوست.(4)

امام (علیه السلام) می فرمود:
مَن کَثُرَت مخافَتُهُ قَلَّت آفَتُهةُ؛
کسی که ترسش از خدا زیاد باشد کمتر آسیب می بیند.(5)

3- ارتباط عبرت از حوادث و بینایی دل و درک حقایق و رسیدن به علم:
این جملات پایانی کلام امام (علیه السلام) بود. چگونه ممکن است از عبرت حوادث به علم و آگاهی رسید مطلب روشن است آنان که حوادث تلخ و شیرین عصر خود و یا تاریخ گذشتگان را مرور می کنند نه به عنوان خواندن یک داستان و سرگرمی و وقت پر کردن بلکه به عنوان عبرت آموزی دلشان بیدار می شوند وقتی دل بیدار شد و نور یقظه در آن تابید حقایق بهتر درک می شود هنگامی که حقایق بهتر درک شد بی شک به نقطه آخر یعنی علم و آگاهی سازنده می رسند.

شرح ابن میثم
1- هر کس به حساب خود رسید سود برد. زیرا کسى که از اعمال خود، براى خویشتن حسابى داشته باشد، سود و زیان خود را مى فهمد و براى سود، کار مى کند و از خلافى که باعث زیان باشد دورى مى جوید.

2- و هر کس غافل ماند زیان کرد. توضیح آن که نفس به لذّت هاى حاضر دسترسى دارد و در نتیجه به آنها علاقه‌مند مى شود مگر این که جاذبه هاى الهى او را به خود جذب کنند از قبیل موانع و مواعظى که انسان را به یاد خدا مى اندازند، پس غفلت از جذب نفس و هشدار نسبت به گرفتاری هاى طبیعى، وسیله یادآورى وعده و وعیدهاى الهى، باعث سهل انگارى نسبت به کارهاى شایسته اى مى گردد که نتیجه آنها سعادت اخروى، و خوددارى از آن اعمال، زیانکارى است.

3- هر کس از خدا ترسید آسوده گشت. یعنى از عذاب خدا آسوده گشت، و براى نجات از آن کار کرد تا از عذاب آسوده گردد.

4- هر کس از دنیا پند آموخت، بینا شد. یعنى هر کس به موارد پند، با چشم اندیشه و عبرت نگریست راه حق را شناخت و هر کس راه حق را شناخت از نحوه عبور آگاه شد، و هر کس آن را دریافت، علم و دانایى مفید نسبت به حق پیدا کرد.(6)

پی‌نوشت‌ها:
1- تحف العقول، ص 480
2- نهج البلاغه، خطبه 89
3- تفسیر مجمع البیان، ج 5، ص 201
4- سوره نازعات، آیات 40 و 41
5- غرر الحکم، ح 8036
6- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5 ص 590 و 591

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت،1390.