ازدواج چون بر اساس فطرت است، می توان برخی ملاک های مشترک همسرگزینی را در جوامع انسانی یافت.
چکیده: با نگاهی به جوامع انسانی می توان ملاک های مشترکی را برای ازدواج یافت که به گونه ای برخی بر این باورند که این ملاک ها در انسان فطری هستند. در این نوشتار به بررسی قواعد همسر گزینی و بیان ملاک های مشترک جوامع انسانی در این مورد خواهیم پرداخت.
تعداد کلمات 2049 / تخمین زمان مطالعه 10 دقیقه
تعداد کلمات 2049 / تخمین زمان مطالعه 10 دقیقه
مقدمه
در همه جوامع، قواعد گوناگونی وجود دارند که به طور صریح یا ضمنی محدوده همسرگزینی را مشخص می کنند. برخی از این قواعد، جهانی اند؛ یعنی در همه جوامع بشری و در همه دوره های تاریخی به شکل هایی گوناگون دیده می شوند، در حالی که برخی دیگر به بعضی جوامع یا دوره های تاریخی اختصاص دارند. تفاوتی که از این جهت میان فرهنگ ها و جوامع وجود دارد، بیشتر در وسعت این قلمرو، میزان شدت و غلظت قواعد مزبور و نیز میزان صراحت آنهاست.
در برخی جوامع، افراد یک گروه فقط از میان گروه خاصی می توانند همسر انتخاب کنند، در حالی که در جوامع دیگر این قلمرو بسیار وسیع است و هیچ گروه خاصی تعیین نمی شود که فرد ملزم به گزینش همسر از میان اعضای آن باشد. شدت قواعد مربوط به قلمرو همسرگزینی نیز یکسان نیست؛ برای مثال، شدت قواعد «کاست» در هندوستان که ازدواج دو فرد از دو طبقه کاست مختلف را منع می کند، در گذشته به حدی بود که افراد حتی آرزوی چنین کاری را هم نمی توانستند در سر بپرورانند.
در این نوشتار[1]، برخی از مهم ترین قواعدی را که قلمرو انتخاب همسر را مشخص می کنند، یعنی محرمیت، برون همسری، درون همسری و همسان همسری را بررسی کرده و دیدگاه اسلام را در این ارتباط بیان می کنیم.
ملاک محرمیت در اصل، خویشاوندی نزدیک نَسَبی است و هرچه خویشاوندی نزدیک تر باشد، احتمال پیدایش رابطه محرمیت بیشتر خواهد بود؛ اما در برخی جوامع قبیله ای، همه زنان و مردان قبیله به این دلیل که از نسل واحد (واقعی یا خیالی) و هم خون تلقی می شوند، با هم محرم دانسته شده، نمی توانند با یکدیگر ازدواج کنند. در این گونه جوامع، مردان همیشه باید زنان خود را از طوایف و قبایل دیگر که با آنان هم خون و هم تبار نیستند، انتخاب کنند (قاعده برون همسری). در مواردی، خویشاوندی خونی به کسانی که از نظر طبیعی در دایرة خویشاوندان هم خون قرار ندارند، تعمیم داده می شود؛ برای مثال، پدر یا مادر خوانده و برادر یا خواهر خوانده نیز از آن جهت که به نحوی در جایگاه پدر، مادر، برادر و خواهر واقعی قرار می گیرند، در بسیاری از فرهنگ ها از محارم به شمار می آیند.
محرمیت، به داشتن والدین یا اجداد مشترک نیز محدود نمی شود؛ در برخی جوامع، میان دو یا چند نفری که در دوران شیرخوارگی از سینه یک زن شیر خورده اند، محرمیت رضاعی پدید می آید که باعث می شود در آینده نتوانند با همدیگر ازدواج کنند.
محرمیت رضاعی به خواهر و برادرها اختصاص ندارد و در مورد دیگر نسبت های نزدیک خانوادگی نیز جریان می یابد، همانگونه که در اسلام، ازدواج با مادر، دختر، عمو، عمه، دایی و خاله رضاعی ممنوع شده است.
محرمیت سَبَبی نوع دیگری از محرمیت است و زمانی پدید می آید که دو شخص از راه ازدواج با هم خویشاوند شده باشند؛ برای مثال، زمانی که دو نفر با هم ازدواج می کنند، مادر زن با داماد و پدر شوهر با عروس محرم می شوند.
قلمرو محرمیت خونی در ادیان بزرگی چون اسلام، مسیحیت و یهودیت با هم تفاوت دارد. در میان این ادیان، محدودترین قلمرو محرمیت به یهودیت و وسیع ترین آن به مسیحیت تعلق دارد. در یهودیت، ازدواج افراد فقط با برادران، خواهران، والدین، فرزندان، اجداد و نوادگان ممنوع است. در اسلام، افزون بر موارد یادشده، ازدواج با عمو، عمه، دایی و خاله نیز ممنوع و حرام است؛ اما در مسیحیت، افزون بر مواردی که در اسلام حرام است، ازدواج با فرزندان هر یک از آنها نیز مجاز نیست.[2]
در اینجا این پرسش مطرح می شود که چرا انسان ها، به رغم تفاوت های فرهنگی و محیطی فراوان، در اغلب جوامع از ازدواج با خویشاوندان نزدیک خودداری می کنند؟ در تبیین این مسئله، نظریه های گوناگونی مطرح شده است که به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند: یک دسته بر نقش عوامل فطری و غریزی و دسته دیگر بر نقش عوامل اجتماع تأکید دارند.
نظریه هایی که جنبه های غریزی و فطری را در قاعده محرمیت دخیل دانسته اند، به تنفر طبیعی انسان ها از ازدواج با بستگان نزدیک استناد کرده، معتقدند عواملی مانند زندگی افراد از دوران طفولیت در کنار یکدیگر که با حدوث عشق متقابل سازگار نیست و نیز زیان های ازدواج افراد هم خون با یکدیگر، به پیدایش این تنفر طبیعی و غریزی انجامیده است و همین امر عمومیت این قاعده را تبیین می کند[3].
این دسته از نظریه ها با دشواری هایی روبه رو هستند؛ از جمله اینکه در گذشته، جوامع متعددی وجود داشته اند که ازدواج میان خویشاوندان نزدیک در میان آنها امری رایج و عادی بوده است؛ برای مثال، زردشتیان طی قرن های طولانی، ازدواج میان خواهر و برادر را مشروع می دانستند و از آن متنفر نبودند. در ایران باستان، ازدواج با خویشاوندان نزدیک، حتی در میان افراد خانواده شاه به دلیل جلوگیری از اختلاط خون این خانواده با خون طبقات دیگر، انجام می گرفت.[4] شواهد انسان شناختی از دوران معاصر نیز موارد متعددی را نشان می دهند که در ازدواج با خویشاوندان نزدیک صورت می گیرد[5] و اینها همه با قطع نظر از آمارهای حاکی از گستردگی پدیده زنا با محارم به ویژه در کشورهای صنعتی است. در نتیجه، غریزی بودن قاعدة محرمیت دست کم مورد تردید قرار می گیرد. فروید از این هم پا را فراتر گذاشته، نه تنها حرمت زناشویی با نزدیکان را غریزی نمی داند، بلکه با استناد به تجربه های روانکاوانه، نخستین جلوه های امیال جنسی فرد نوجوان را به لحاظ ماهیت، زناکارانه می داند[6] که به گفته برخی روان شناسان، مقصود وی از زنا در اینجا زنا با محارم است.[7]
بسیاری از صاحب نظران تبیین های غریزی را نپذیرفته و ریشه اصلی قاعده محرمیت را کارکردهای اجتماعی آن دانسته اند. در این میان، برخی مانند لوی استراوس[8] بر این باورند که در اجتماعات ابتدایی، یک سلسله قواعد مبادله پایاپای بر مبادلات انسانی حاکم است و منع ازدواج با زنا با محارم یک قاعده از قواعد مبادلات پایاپای به شمار می رود.[9] منشأ پیدایش این رد قاعده، تمایل بشر ابتدایی به گسترش روابط خویشاوندی از طریق مبادله زن میان خانواده ها، گروهها و قبایل است. روشن است که اگر کسی خواهان ازدواج با خواهر مرد دیگری باشد، باید حاضر باشد که خواهر خود را به آن مرد بدهد، در غیر این صورت این مبادله صورت نخواهد گرفت. گفتگوی یکی از افراد قبیله آراپش با یک شخص فرضی که می خواهد با خواهر خودش ازدواج کند، این نظریه را به خوبی توضیح می دهد:
چت شده، می خواهی با خواهر خودت ازدواج کنی؟ دلت نمی خواهد شوهر خواهری داشته باشی؟ نمی فهمی که اگر با خواهر شخص دیگری ازدواج کنی و شخص دیگری با خواهر تو ازدواج کند، دست کم دو نفر به عنوان برادر زن و شوهر خواهر خواهی داشت و حال آنکه اگر خودت با خواهرت ازدواج کنی، هیچ کس را نخواهی داشت؟ با چه کسی به شکار خواهی رفت؟ چه کسی در نهال کاری به تو کمک خواهد کرد؟ چه کسی را خواهی داشت که به دیدنش دیدنش بروی؟[10]
گروه دیگری معتقدند علت ممنوعیت ازدواج با نزدیکان این است که این گونه ازدواج ها سبب آشفتگی روابط اعضای خانواده می شود. می توان مونتسکیو[11] را از پیشگامان این نظریه به شمار آورد؛ زیرا هرچند وی این قاعده را قانون طبیعی می خواند و سخن از نفرت طبیعی به میان می آورد، ولی در مقام استدلال، بیشتر بر کارکردها و منافع اجتماعی قاعده مزبور تأکید می ورزد. وی ممنوعیت ازدواج میان پسر و مادر، دختر و پدر، برادر و خواهر، داماد و مادرزن، عروس و پدرشوهر را به طور جداگانه توضیح می دهد. در خصوص مورد اول، استدلال او چنین است:
ازدواج پسر با مادر از نظر طبیعی جایز نیست و به حکم قانون طبیعی ممنوع است؛ زیرا ازدواج مزبور نظم طبیعی را به هم میزند، چه آنکه پسر باید مادر را محترم شمرده، از او اطاعت کند و از طرفی زن باید شوهر را محترم بشمارد و اطاعت از او را فرض خود بداند و وقتی پسر و مادر با هم وصلت کردند، این ازدواج باعث واژگون شدن مبنای احترام و اطاعت می شود و از طرف دیگر، قوانین طبیعی موعد زاییدن زن را جلو انداخته و موعدی که مرد می توانند فرزندی تولید نماید، عقب رفته، حال اگر پسر و مادر با هم وصلت کنند، هنگامی که پسر به سن بلوغ رسیده و می تواند تولید فرزند نمایند، زن استعداد زاییدن را از دست داده است و چنین ازدواجی برخلاف قوانین طبیعی است.[12]
این دسته از نظریه ها نیز گرچه تبیین های قابل تأملی ارائه داده اند، با توجه به شواهد نقضی و نیز به جهت اینکه برای جهان شمولی این قاعده، توضیح قانع کننده ای به دست نمی دهند، قابل مناقشه اند. بنابراین، در یک ارزیابی کلی به نظر می رسد مجموعه پیچیده ای از عوامل زیستی، روانی، اجتماعی و حتی دینی در ممنوعیت ازدواج با بستگان نزدیک دخیل است و تقلیل گرایی نظریه هایی که تنها بر یک دسته از این عوامل تأکید کرده اند، قابل دفاع نیست.
گفتنی است که در خصوص نقش دین در این زمینه، توجه لازم از سوی محققان صورت نگرفته است، چنان که در دیگر مباحث مشابه نیز نقش دین معمولا نادیده گرفته میشود. در عین حال، این احتمال که در دوره های آغازین پیدایش نسل بشر (دورة آدم و حوا یا دوره نوح (علیه السلام))، یعنی زمانی که انسان های ساکن زمین در اجتماع واحدی زندگی می کردند و هنوز به اجتماع های متعدد انشعاب نیافته بودند، ضوابط و مقررات خاصی برای ازدواج و دیگر موضوع ها از سوی پیامبران الهی به مردم عرضه شده باشد، باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.
منبع: کتاب «جامعه شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی»
نوشته: حسین بستان (نجفی)
در برخی جوامع، افراد یک گروه فقط از میان گروه خاصی می توانند همسر انتخاب کنند، در حالی که در جوامع دیگر این قلمرو بسیار وسیع است و هیچ گروه خاصی تعیین نمی شود که فرد ملزم به گزینش همسر از میان اعضای آن باشد. شدت قواعد مربوط به قلمرو همسرگزینی نیز یکسان نیست؛ برای مثال، شدت قواعد «کاست» در هندوستان که ازدواج دو فرد از دو طبقه کاست مختلف را منع می کند، در گذشته به حدی بود که افراد حتی آرزوی چنین کاری را هم نمی توانستند در سر بپرورانند.
در این نوشتار[1]، برخی از مهم ترین قواعدی را که قلمرو انتخاب همسر را مشخص می کنند، یعنی محرمیت، برون همسری، درون همسری و همسان همسری را بررسی کرده و دیدگاه اسلام را در این ارتباط بیان می کنیم.
1. محرمیت
تقریبا در همه فرهنگ ها و جوامع برقراری رابطه زناشویی میان شماری از خویشاوندان نزدیک ممنوع است. گستره این ممنوعیت که با اصطلاح محرمیت از آن یاد می شود، در جوامع مختلف، تفاوت دارد، ولی در بیشتر فرهنگ ها پدر با دختر، مادر با پسر، و برادر با خواهر، محرم به حساب آمده، ازدواج آنان نامشروع تلقی می شود.ملاک محرمیت در اصل، خویشاوندی نزدیک نَسَبی است و هرچه خویشاوندی نزدیک تر باشد، احتمال پیدایش رابطه محرمیت بیشتر خواهد بود؛ اما در برخی جوامع قبیله ای، همه زنان و مردان قبیله به این دلیل که از نسل واحد (واقعی یا خیالی) و هم خون تلقی می شوند، با هم محرم دانسته شده، نمی توانند با یکدیگر ازدواج کنند. در این گونه جوامع، مردان همیشه باید زنان خود را از طوایف و قبایل دیگر که با آنان هم خون و هم تبار نیستند، انتخاب کنند (قاعده برون همسری). در مواردی، خویشاوندی خونی به کسانی که از نظر طبیعی در دایرة خویشاوندان هم خون قرار ندارند، تعمیم داده می شود؛ برای مثال، پدر یا مادر خوانده و برادر یا خواهر خوانده نیز از آن جهت که به نحوی در جایگاه پدر، مادر، برادر و خواهر واقعی قرار می گیرند، در بسیاری از فرهنگ ها از محارم به شمار می آیند.
محرمیت، به داشتن والدین یا اجداد مشترک نیز محدود نمی شود؛ در برخی جوامع، میان دو یا چند نفری که در دوران شیرخوارگی از سینه یک زن شیر خورده اند، محرمیت رضاعی پدید می آید که باعث می شود در آینده نتوانند با همدیگر ازدواج کنند.
محرمیت رضاعی به خواهر و برادرها اختصاص ندارد و در مورد دیگر نسبت های نزدیک خانوادگی نیز جریان می یابد، همانگونه که در اسلام، ازدواج با مادر، دختر، عمو، عمه، دایی و خاله رضاعی ممنوع شده است.
محرمیت سَبَبی نوع دیگری از محرمیت است و زمانی پدید می آید که دو شخص از راه ازدواج با هم خویشاوند شده باشند؛ برای مثال، زمانی که دو نفر با هم ازدواج می کنند، مادر زن با داماد و پدر شوهر با عروس محرم می شوند.
قلمرو محرمیت خونی در ادیان بزرگی چون اسلام، مسیحیت و یهودیت با هم تفاوت دارد. در میان این ادیان، محدودترین قلمرو محرمیت به یهودیت و وسیع ترین آن به مسیحیت تعلق دارد. در یهودیت، ازدواج افراد فقط با برادران، خواهران، والدین، فرزندان، اجداد و نوادگان ممنوع است. در اسلام، افزون بر موارد یادشده، ازدواج با عمو، عمه، دایی و خاله نیز ممنوع و حرام است؛ اما در مسیحیت، افزون بر مواردی که در اسلام حرام است، ازدواج با فرزندان هر یک از آنها نیز مجاز نیست.[2]
در اینجا این پرسش مطرح می شود که چرا انسان ها، به رغم تفاوت های فرهنگی و محیطی فراوان، در اغلب جوامع از ازدواج با خویشاوندان نزدیک خودداری می کنند؟ در تبیین این مسئله، نظریه های گوناگونی مطرح شده است که به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند: یک دسته بر نقش عوامل فطری و غریزی و دسته دیگر بر نقش عوامل اجتماع تأکید دارند.
نظریه هایی که جنبه های غریزی و فطری را در قاعده محرمیت دخیل دانسته اند، به تنفر طبیعی انسان ها از ازدواج با بستگان نزدیک استناد کرده، معتقدند عواملی مانند زندگی افراد از دوران طفولیت در کنار یکدیگر که با حدوث عشق متقابل سازگار نیست و نیز زیان های ازدواج افراد هم خون با یکدیگر، به پیدایش این تنفر طبیعی و غریزی انجامیده است و همین امر عمومیت این قاعده را تبیین می کند[3].
این دسته از نظریه ها با دشواری هایی روبه رو هستند؛ از جمله اینکه در گذشته، جوامع متعددی وجود داشته اند که ازدواج میان خویشاوندان نزدیک در میان آنها امری رایج و عادی بوده است؛ برای مثال، زردشتیان طی قرن های طولانی، ازدواج میان خواهر و برادر را مشروع می دانستند و از آن متنفر نبودند. در ایران باستان، ازدواج با خویشاوندان نزدیک، حتی در میان افراد خانواده شاه به دلیل جلوگیری از اختلاط خون این خانواده با خون طبقات دیگر، انجام می گرفت.[4] شواهد انسان شناختی از دوران معاصر نیز موارد متعددی را نشان می دهند که در ازدواج با خویشاوندان نزدیک صورت می گیرد[5] و اینها همه با قطع نظر از آمارهای حاکی از گستردگی پدیده زنا با محارم به ویژه در کشورهای صنعتی است. در نتیجه، غریزی بودن قاعدة محرمیت دست کم مورد تردید قرار می گیرد. فروید از این هم پا را فراتر گذاشته، نه تنها حرمت زناشویی با نزدیکان را غریزی نمی داند، بلکه با استناد به تجربه های روانکاوانه، نخستین جلوه های امیال جنسی فرد نوجوان را به لحاظ ماهیت، زناکارانه می داند[6] که به گفته برخی روان شناسان، مقصود وی از زنا در اینجا زنا با محارم است.[7]
بسیاری از صاحب نظران تبیین های غریزی را نپذیرفته و ریشه اصلی قاعده محرمیت را کارکردهای اجتماعی آن دانسته اند. در این میان، برخی مانند لوی استراوس[8] بر این باورند که در اجتماعات ابتدایی، یک سلسله قواعد مبادله پایاپای بر مبادلات انسانی حاکم است و منع ازدواج با زنا با محارم یک قاعده از قواعد مبادلات پایاپای به شمار می رود.[9] منشأ پیدایش این رد قاعده، تمایل بشر ابتدایی به گسترش روابط خویشاوندی از طریق مبادله زن میان خانواده ها، گروهها و قبایل است. روشن است که اگر کسی خواهان ازدواج با خواهر مرد دیگری باشد، باید حاضر باشد که خواهر خود را به آن مرد بدهد، در غیر این صورت این مبادله صورت نخواهد گرفت. گفتگوی یکی از افراد قبیله آراپش با یک شخص فرضی که می خواهد با خواهر خودش ازدواج کند، این نظریه را به خوبی توضیح می دهد:
چت شده، می خواهی با خواهر خودت ازدواج کنی؟ دلت نمی خواهد شوهر خواهری داشته باشی؟ نمی فهمی که اگر با خواهر شخص دیگری ازدواج کنی و شخص دیگری با خواهر تو ازدواج کند، دست کم دو نفر به عنوان برادر زن و شوهر خواهر خواهی داشت و حال آنکه اگر خودت با خواهرت ازدواج کنی، هیچ کس را نخواهی داشت؟ با چه کسی به شکار خواهی رفت؟ چه کسی در نهال کاری به تو کمک خواهد کرد؟ چه کسی را خواهی داشت که به دیدنش دیدنش بروی؟[10]
گروه دیگری معتقدند علت ممنوعیت ازدواج با نزدیکان این است که این گونه ازدواج ها سبب آشفتگی روابط اعضای خانواده می شود. می توان مونتسکیو[11] را از پیشگامان این نظریه به شمار آورد؛ زیرا هرچند وی این قاعده را قانون طبیعی می خواند و سخن از نفرت طبیعی به میان می آورد، ولی در مقام استدلال، بیشتر بر کارکردها و منافع اجتماعی قاعده مزبور تأکید می ورزد. وی ممنوعیت ازدواج میان پسر و مادر، دختر و پدر، برادر و خواهر، داماد و مادرزن، عروس و پدرشوهر را به طور جداگانه توضیح می دهد. در خصوص مورد اول، استدلال او چنین است:
ازدواج پسر با مادر از نظر طبیعی جایز نیست و به حکم قانون طبیعی ممنوع است؛ زیرا ازدواج مزبور نظم طبیعی را به هم میزند، چه آنکه پسر باید مادر را محترم شمرده، از او اطاعت کند و از طرفی زن باید شوهر را محترم بشمارد و اطاعت از او را فرض خود بداند و وقتی پسر و مادر با هم وصلت کردند، این ازدواج باعث واژگون شدن مبنای احترام و اطاعت می شود و از طرف دیگر، قوانین طبیعی موعد زاییدن زن را جلو انداخته و موعدی که مرد می توانند فرزندی تولید نماید، عقب رفته، حال اگر پسر و مادر با هم وصلت کنند، هنگامی که پسر به سن بلوغ رسیده و می تواند تولید فرزند نمایند، زن استعداد زاییدن را از دست داده است و چنین ازدواجی برخلاف قوانین طبیعی است.[12]
این دسته از نظریه ها نیز گرچه تبیین های قابل تأملی ارائه داده اند، با توجه به شواهد نقضی و نیز به جهت اینکه برای جهان شمولی این قاعده، توضیح قانع کننده ای به دست نمی دهند، قابل مناقشه اند. بنابراین، در یک ارزیابی کلی به نظر می رسد مجموعه پیچیده ای از عوامل زیستی، روانی، اجتماعی و حتی دینی در ممنوعیت ازدواج با بستگان نزدیک دخیل است و تقلیل گرایی نظریه هایی که تنها بر یک دسته از این عوامل تأکید کرده اند، قابل دفاع نیست.
گفتنی است که در خصوص نقش دین در این زمینه، توجه لازم از سوی محققان صورت نگرفته است، چنان که در دیگر مباحث مشابه نیز نقش دین معمولا نادیده گرفته میشود. در عین حال، این احتمال که در دوره های آغازین پیدایش نسل بشر (دورة آدم و حوا یا دوره نوح (علیه السلام))، یعنی زمانی که انسان های ساکن زمین در اجتماع واحدی زندگی می کردند و هنوز به اجتماع های متعدد انشعاب نیافته بودند، ضوابط و مقررات خاصی برای ازدواج و دیگر موضوع ها از سوی پیامبران الهی به مردم عرضه شده باشد، باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.
منبع: کتاب «جامعه شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی»
نوشته: حسین بستان (نجفی)
بیشتر بخوانید:
معیارهای انتخاب همسر از دیدگاه اسلام
معیارهای انتخاب همسر
بایسته‌های ازدواج در اسلام
شرایط گزینش همسر از دیدگاه اسلام
پی نوشت :
[1] . فصل دوم از کتاب جامعه شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی
[2] . در اسلام مرد با سه دسته از زنان نمی تواند ازدواج کند:1) زنانی که رابطه نسبی نزدیکی با وی دارند، مانند مادر، مادربزرگ، دختر و دختران او، خواهر و دختران او، دختر برادر و دختران او، عمه و خاله؛ 2) زنانی که از طریق رضاع (شیردهی طبیعی) نسبت های یادشده را با شخصی پیدا می کنند. مانند مادر رضاعی، خواهر رضاعی و غیره؛ 3) مادرزن و عروسی که به ترتیب، با داماد و پدرشوهر محرم می شوند. خواهرزن نیز حرمت مشروط پیدا می کند، یعنی تا زمانی که خواهرش در عقد همسری مرد باشد، ازدواج آن مرد با او جایز نیست، ولی در صورت طلاق پس از انقضای عدهو با مرگ همسر، میتواند با خواهرش ازدواج کند (برای آگاهی بیشتر به کتاب های فقهی رجوع شود. از جمله: شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، ج ۵، ص ۱۵۴-۱۸۶).
[3] . کلاین برگ، روانشناسی اجتماعی، ج ۱، ص ۱۶۷.
[4] . حجازی، زن به ظن تاریخ: جایگاه زن در ایران باستان، ص۸۷.
[5] . کلاین برگ، روان شناسی اجتماعی، ج ۱، ص ۱۶۶ و ۱۶۹.
[6] . فروید، نوتم و تابو، ص۲۰۴.
[7] . کلاین برگ، روان شناسی اجتماعی، ج ۱، ص ۱۷۳ و ۱۷۴.
[8] . Claude Lvi-Strauss
[9] . میشل، جامعه شناسی خانواده و ازدواج، ص۴۲.
[10]. مندراس و گورویچ، مبانی جامعه شناسی، ص 236.
[11] . Motesquicy
[12] . مونتسکیو، روح القوانین، ص ۷۴۱.
