توزیع قدرت در خانواده

چکیده: خانواده سازمانی است اجتماعی و هر فرد در آن جایگاه ویژه ای دارد. در این سازمان مانند دیگر نهادهای اجتماعی، همه افراد در یک رتبه نیستند. آنچه در مبانی دین بیان شده آن است که مدیریت خانواده بر دوش مرد و مدیریت خانه بر دوش زن نهاده شده است. با ما همراه باشید تا در مورد توزیع قدرت مناسب در خانواده، بیشتر بدانید.

 تخمین زمان مطالعه 1534 / تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه

خانواده سازمانی است اجتماعی و هر فرد در آن جایگاه ویژه ای دارد. در این سازمان مانند دیگر نهادهای اجتماعی، همه افراد در یک رتبه نیستند. از دیدگاه اسلام (سالاری فر، 1385، ص 85-89)، مانند بیشتر نظریه های خانواده درمانی (زیمون، 1379، ص 235)، والدین در خانواده اقتدار بیشتری دارند. پیروی و همراهی فرزندان با والدین تنها در صورت دعوت به گناه و شرک به خداوند نهی شده است (لقمان، ۳۱). پیروی فرزندان از والدین مانع بروز بسیاری از اختلافات یا سبب حل ساده آنها می شود.

آموزه های اسلام، افزون بر پذیرش اقتدار والدین، به شوهر نیز اقتدار بیشتری در خانواده می دهد. قرآن به این قانون تصریح کرده است: «مردان سرپرست زنانند، به دلیل آنکه خداوند برخی را بر بعضی دیگر برتری داده است و به دلیل آنکه عهده دار تأمین معیشت خانواده اند. پس زنان درستکار فرمانبردارند» (نساء، ۳۴). قرآن در روابط زناشویی به حق بیشتر مردان بر زنان تأکید دارد (بقره، ۲۲۸). تعبیر «وبما أنفقوا» در آیه به تأمین معیشت مالی خانواده توسط مرد تصریح دارد و آن را دلیل سرپرستی شوهر بیان می کند. براساس نظریه منابع نیز زن و شوهر به هر اندازه که از منابع قدرت برخوردار باشند، به همان اندازه دارای قدرت تصمیم گیری در خانواده هستند (چن و دیگران، ۳ ۲۰۰۰، ص۵۱؛ هسو، ۲۰۰۸؛ به نقل از: زارعی، ۱۳۹۲). در کلمات اولیای دین (علیهم السلام) مهم ترین مسئولیت زن در خانواده هماهنگی و همراهی با شوهر دانسته شده است (حر عاملی، ۱۴۱۲، ج ۱۴، ص۱۱۲). رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: حقوق شوهر بر عهده زن آن است که پیروی اش کند، و از او نافرمانی نکند، صدقه ای از اموال شوهر بدون اجازه او ندهد، روزه مستحبی تنها با اجازه او بگیرد، شوهر را از بهره گیری جنسی از خود منع نکند و از منزل بدون اجازه او خارج نشوده (کلینی، ۱۴۰۷، ج ۵، ص۵۰۷). از نظر آموزه های اسلام، افزون بر لزوم اقتدار مرد در خانواده، احساس و تلقی این امر از سوی زن ضرورت دارد (کلینی، ۱۴۰۷، ج۵، ص۵۱۰). از نگاه اسلامی، مدیریت داخلی منزل با زن است (ورام، ۱۴۱۰، ص۵۷)؛ بر این اساس، فقه اسلامی و قانون مدنی ایران (ماده ۱۱۰۵) در روابط همسران، ریاست خانواده را از ویژگی های شوهر اعلام می کند. مصادیق ریاست شوهر، شامل انتخاب محل سکونت (ماده ۱۱۱۴)، اداره امور اقتصادی خانواده (ماده ۱۱۰۶)، سرپرستی قانونی فرزندان (مواد ۱۱۶۸ و۱۱۸۰)، تمکین زن و مخالفت با شغل زن در فرض منافات با مصالح خانوادگی یا آبروی وی با زن است (ماده ۱۱۱۷). تمکین به صورت عام، همراهی و پذیرفتن اراده شوهر در اداره مالی و اخلاقی خانواده براساس پسند عرف جامعه و ویژگی های زن و شوهر است. تمکین خاص نیز به معنای پاسخ دادن به خواست های جنسی مشروع مرد می باشد (کاتوزیان، ۱۳۸۲، ص ۱۶۸). البته مرد باید به همه نیازهای انسانی و عرفی و ویژگی های شخصیتی زن، به اندازه لازم توجه کند. با توجه به مسائل انسانی، به نظر می رسد که حسن نیت و اخلاق همسران میتواند ضمانت اجرایی بهتری برای تمکین زن باشد. با توجه به ویژگی های روانی زن و مرد، رعایت اصل سلسله مراتب نه تنها در کارآمدی خانواده بسیار اثرگذار است (ذوالفقارپور، ۱۳۸۳؛ بهرامی احسان، ۱۳۸۸ و زارعی، ۱۳۹۲)، بلکه با ویژگی های روانی زن و مرد تناسب بیشتری دارد (رودز، ۱۳۹۲، ص۱۹۷). شاید بتوان برتری مردان بر زنان در آیه قرآن را به دلیل تفاوت های روانی زن و مرد در روحیه برتری طلبی مردان دانست. پژوهش ها بر سلطه اجتماعی مردان دلالت دارد (زارعی، ۱۳۹۲، ص ۴۱).

توزیع قدرت و تصمیم گیری های مهم در مسائل خانوادگی یکی از چالش های زناشویی در بین زوج های ایرانی است (مهدوی، ۱۳۸۲؛ کیانی و همکاران، ۱۳۸۹؛ ایازی و ناصحی، ۱۳۸۹). از یک سو، سطح تحصیلات و درک اجتماعی زنان پیوسته در حال رشد است و زنان با حقوق خود آشناتر شده و توانایی بیشتری برای دفاع از خویش پیدا کرده اند؛ از سوی دیگر، مردان با وجود تلاش برای بهتر اداره کردن خانواده، احساس ضعف می کنند و در تقابل این دو حرکت فردی و اجتماعی، بحران های بیشتری را در روابط زوج ها در ایران می بینیم. پژوهش های خارجی نیز از اهمیت روابط قدرت و برداشت های افراد در زناشویی و خوشبختی گزارش می دهند (کو، ۲۰۱۲، ص۲۵۳). پیش از این به آمار و افزایش درصد سالانه طلاق در ایران اشاره شد. این دغدغه، سال ها پژوهشگر را با پرسشی مواجه کرده است؛ اگر رفتار و اخلاق مردان در جامعه ایران در سی سال گذشته بهتر شده و نیز سطح درک زنان بالا رفته است، چرا آمار طلاق رو به افزایش است؟ پژوهشگر پاسخ این پرسش را در به هم خوردن ساخت قدرت در خانواده های ایرانی می داند. پژوهش هایی نیز این فرضیه را تأیید می کند. برای نمونه پژوهش سعیدیان و همکاران (۱۳۸۷) ثابت کرده است که بین ساختار قدرت در خانواده و تعارضات زناشویی ارتباط وجود دارد. به نظر روپانرا (۲۰۱۲، ص ۶۳۸-۶۴۰)، تغییر در ساختار قدرت و نقش های جنسیتی و تعارض در مورد نقش های زن و مرد به تعارضات زناشویی دامن زده و به یکی از علل مهم طلاق تبدیل شده است.

مناسب است برای حل چالش قدرت بین زوجین، این گام ها را برداریم:
اول: نوع مشکل را تشخیص دهید. آیا قدرت در خانواده کاملا به دست شوهر است و زن سهمی از قدرت ندارد؟ آیا شیوه اعمال قدرت شوهر نامناسب است و زن از آن شکایت دارد؟ آیا قدرت در دست زن است و مرد کاملا در حاشیه است؟ آیا قدرت به شیوه نامناسبی بین زن و شوهر گردش می کند؟
دوم: در جلسه درمان در مورد اصل مدیریت مرد در خانواده و دلایل اسلامی و علمی آن گفتگو کنید. برای این گام از نکات گفته شده استفاده شود.
سوم: چالش های زن در مورد این اصل را با همدلی بررسی کنید.
چهارم: پس از پذیرش کلی زوجین، با دقت و بررسی موارد عینی، حدود این سرپرستی و شیوه های اجرای آن را آموزش دهید. در این گام، زیاده خواهی مردان و شیوه های نادرست آنان را به چالش بکشید و به اصلاحات نگرشی در زوجین بپردازید. از مداخله های شناختی اسلامی در این مورد استفاده کنید.
پنجم: حوزه های مدیریت و اعمال قدرت زنان را نیز مشخص کنید. نقش مشورت در اداره خانواده را که در مداخلات رفتاری بیان شد؛ در جلسه به گفتگو کذارید.
ششم: با تعیین برنامه ها و آموزش شیوه مناسب تصمیم گیری، تکالیف خانگی برای حل مشکل ارائه کنید.
با بررسی نقش مردان و زنان در خانواده می توان به این نتیجه رسید که از میان سه الگوی حاکمیت در خانواده، مرد، زن یا مشارکتی (تاورمینا، ۱۹۸۷)، آموزه های اسلامی نوعی مشارکتی بودن تصمیم گیری را می پذیرد، هرچند قدرت مرد بیشتر است. اجرای موفقیت آمیز این مداخله به جنگ قدرت بین زوج ها پایان می دهد و احساس عدالت را در آنان بروز می دهد. مجموعه این شرایط به حل مشکلات و رضایت زناشویی زوج ها منتهی می شود. نتایج پژوهش ذوالفقارپور و همکاران (۱۳۸۳) نشان می دهد که هرچه قدرت زن در خانواده بیشتر شود، رضایت زناشویی او کاهش می یابد. سابینی (۱۹۹۵، ص۵۱۴) گزارش می دهد که تحقیقات نشان داده است که خانواده های دارای الگوی مردسالارانه (با وجود برخی آسیب ها) در مقایسه با خانواده های زن سالار شادتر و موفق ترند. زارعی (۱۳۹۲) رابطه سلامت خانواده و مدیریت مرد (نه مردسالاری) را نشان داده است. تحقیق پادیلا واکر و دیگران (۲۰۱۳) نیز بر نقش مؤلفه قدرت در کارآمدی خانواده تأکید دارد.
بنابراین، شوهر تلاش می کند بیشتر اوقات مدیریتش با توافق، هماهنگی و رضایت زن باشد. نباید مدیریت با خشونت کلامی، تندی و اجبار انجام شود. لازم است که سرپرستی براساس مدارا، رفق، گذشت و سعه صدر اداره و تنظیم شود؛ همچنین، شوهر به گونه ای رفتار نکند که سرپرستی او، مانع استقلال فکری و اقتصادی زن و رشد او باشد. البته از زن می خواهیم که در خروج از منزل با شوهرش هماهنگی کند. در جلسات این موضوع روشن شود که روحیه و روش زن موفق، پذیرش سرپرستی مرد و همراهی با او در خانواده است. مرد نیز قانع شود که امور داخلی منزل را به زن بسپارد و بیش از محدوده سرپرستی مرد از نظر اسلام، تصمیم با کاری را بر زن تحمیل نکند.
یکی از پدیده های اجتماعی، اشتغال زنان و گاهی برتری درآمد آنان نسبت به شوهران است. افزون بر آن، توان مدیریتی برخی زنان نسبت به شوهران بیشتر است. تنش و اختلافات بین این زوج ها در تصمیم گیری های خانوادگی، درمانگر را دچار چالش می کند. اگر در موردی، ناتوانی مرد برای سرپرستی خانواده مشخص شود، توصیه پذیرش سرپرستی شوهر به زن معقول نیست. اگر مرد در برخی وظایف، توان مدیریت خانواده را دارد، مناسب است درمانگر با تغییر نگرش و احساس زن، او را برای پذیرش سرپرستی شوهر قانع کند، هرچند زن در یک یا هر دو جنبه ای که بیان شد، برشوهرش برتری داشته باشد. توجه دادن زن به نیاز مردان به قدرت و نکات بالا و زمینه سلامت روانی زن و شوهر و روابط رضایت بخش آنان، می تواند التزام او به سرپرستی شوهر را تقویت کند. تعبد به آموزه های اسلام و دلایل روانشناختی می تواند پذیرش این امر را برای زوجین آسان کند.