"لیلة الرغائب" عنوان اولین شب جمعه ماه رجب است که در روایت متعددی از پیامبر اعظم(ص) به آن اشاره شده است. به عنوان نمونه آن حضرت در این باره فرمودند: «از اولین شب جمعه در ماه رجب غافل نشوید؛ زیرا شبى است که فرشتگان آن را «لیلة الرغائب» مى‌نامند. این نامگذارى به این جهت است که هنگامى که یک سوم از شب گذشت، هیچ فرشتهاى در آسمانها و زمین نمى‌ماند مگر اینکه در کعبه و اطراف آن جمع مى‌شوند. آنگاه خداوند نورش را بر آنان ظاهر میکند و به آنان مى‌فرماید: «اى فرشتگانم هر چه مى‌خواهید از من درخواست کنید. فرشتگان می‌گویند حاجت ما این است که روزه داران رجب را بیامرزی. خداوند مى‌فرماید: این کار را انجام دادم؛ لَا تَغْفُلُوا عَنْ لَیْلَةِ أَوَّلِ جُمُعَةٍ مِنْهُ -أی من شهر رجب- فَإِنَّهَا لَیْلَةٌ تُسَمِّیهَا الْمَلَائِکَةُ لَیْلَةَ الرَّغَائِبِ، وَذَلِکَ أَنَّهُ إِذَا مَضَى ثُلُثُ اللَّیْلِ لَا یَبْقَى مَلَکٌ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا وَیَجْتَمِعُونَ فِی الْکَعْبَةِ وَحَوَالَیْهَا، وَیَطَّلِعُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَیَقُولُ لَهُمْ: یَا مَلَائِکَتِی سَلُونِی مَا شِئْتُمْ؟ فَیَقُولُونَ: یَا رَبَّنَا حَاجَتُنَا إِلَیْکَ أَنْ تَغْفِرَ لِصُوَّامِ رَجَبٍ. فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ.»
گذری بر معنای رغائب
اما درباره معنای "رغائب" آنچه در ذهن عموم مردم به اشتباه نقش بسته، «شب آرزوهاست»؛ اما معنایی که می‌توان برای آن فرض گرفت، میل و رغبت بخشش خداوند نسبت به بندگان خویش است. همچنان که در فرهنگ ابجدی آمده است: الرَّغِیبَة و جمع آن رَغَائِب که مؤنث کلمه "الرَّغِیب" است، به معنای «کارى پسندیده، بخشش بسیار» است. (فرهنگ ابجدى، ص436) و یا راغب در مفردات خود می‌گوید: الرَّغِیبَة به معنای بخشش بسیار است.همچنین کلمه رغائب که به صورت جمع است، از ریشه "رَغَب" به معنای رغبت و اشتیاق به چیزی است. بنابراین شب رغائب به معنای شب اشتیاق‌هاست؛ به این معنا که بندگان در این شب باید میل و اشتیاق‌شان به عبادت را جهت دستیابی به ثواب عظیم خداوند به کار گیرند؛ همچنان که لغت‌پژوهان درباره نماز رغائب گفته‌اند: "صلاة الرَّغَائِبِ" أی ما یُرْغَبُ فیها من الثواب العظیم؛ نماز رغائب یعنی میل به نماز برای رسیدن به ثواب عظیم خداوند.
اما درباره اعمال این شب رسول خدا صلى الله علیه و آله اعمالى را براى آن به این کیفیت بیان فرمود: «روز پنجشنبه اول ماه را روزه مىگیرى، چون شب جمعه فرا رسید، میان نماز مغرب و عشا دوازده رکعت نماز مىگذارى (هر دو رکعت به یک سلام) و در هر رکعت از آن، یک مرتبه سوره «حمد» و سه مرتبه «إنّا انزلناه» و دوازده مرتبه «قل هو اللَّه احد» را مىخوانى.» (کلیات مفاتیح نوین، ص636)
پس از اتمام نماز هفتاد مرتبه مىگویى:«أللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ الْامِّىِّ وَ عَلى آلِهِ»آنگاه به سجده مىروى و هفتاد بار مىگویى «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ»سپس سر از سجده برمىدارى و هفتاد بار مىگویى:«رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ، إِنَّکَ أنْتَ العَلِىُّ الْأعْظَمُ»بار دیگر نیز به سجده مىروى و هفتاد مرتبه مىگویى:«سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ»آنگاه حاجت خود را مىطلبى که انشاءاللَّه برآورده خواهد شد. (همان، ص636)
روایت لیلة الرغائب از منظر شیعه و اهل سنت
الف) لیله الرغائب در نزد اهل سنت
علمای اهل سنت این روایت را جعلی دانسته و انجام این نماز را بدعت می‌دانند از این رو پیروان خود را از انجام آن باز می‌دارند هر چند این عمل در بین عوام از اهل سنت انجام می‌گیرد.حافظ ابن رجب از علمای اهل سنت درباره این نماز می‌گوید: «و أما نماز، در ماه رجب؛ هیچ گونه نماز مخصوصی که مختص به همین ماه باشد، به پایه صحت نرسیده است و احادیثی که درباره فضیلت صلاة الرغائب در نخستین جمعه ماه رجب روایت شده، دروغ، باطل و نادرست می‌باشد و این نماز به نزد جمهور علما بدعت می‌باشد… و نخستین بار، پس از سال ۴۰۰ هجری نمایان شد، به همین خاطر پیشینیان شناختی از آن نداشتند و در مورد آن صحبت نکردند .»[۲]
همچنین یکی دیگر از علمای اهل سنت در این باره می‌گوید: «از احادیث ساختگی حدیثی است در فضیلت جمعه اول ماه رجب که خواندن نماز رغائب و … را از اعمال این شب می‌داند »[۳]
ب) لیلة الرغائب در نزد شیعه
در میان شیعه اولین بار این روایت توسط سید ابن طاووس در کتاب اقبال آورده شده و پس از آن توسط علامه مجلسی در کتاب شریف بحارالانوار با ذکر سلسله سند آن یعنی ذکر نام کسانی که روایت را تا پیامبر اسلام (ص) نقل کرده‌اند بیان کرده است.در سلسله سندی که علامه مجلسی ذکر کرده افرادی مانند ابو عبدالله الحسین بن علی، مسموسم (یا سموسم و یا سمرسم)، ابی الفتح نورخان عبد الواحد اصفهانی، عبد الواحد بن راشد الشیرازی وجود دارد که خود علامه آنها را مجهول می‌داند و می‌نویسد: «در کتاب‌های رجالی و غیره، مشخص نیست وی ثقه است یا نه »[۴]
از این رو یقیناً سند این روایت ضعیف است؛ ولی شیوه و روش علما و مراجع شیعه بر آن است که در روایاتی که دستور به عبادتی را مطرح کردند و سند آنها ضعیف است حکم به استحباب می‌کنند و دلیل آنها روایاتی است که می‌فرماید اگر ثواب عملی از سوی پیامبر به کسی رسید و آن را انجام داد و بعداً معلوم شد که پیامبر آن را نفرموده خداوند ثواب آن عمل را به او می‌دهد؛ مثلاً امام صادق (ع) در روایتی می‌فرماید: «مَنْ بَلَغَهُ عَنِ النَّبِیِّ ص شَیْءٌ مِنَ الثَّوَابِ فَعَمِلَهُ کَانَ أَجْرُ ذَلِکَ لَهُ وَ إِنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَمْ یَقُلْه؛ اگر کسی ثواب عملی از سوی پیامبر به او برسد و بر طبق آن عمل نماید، خداوند ثواب آن عمل را به او می‌دهد ولو اینکه رسول خدا (ص) این کلام را نفرموده باشد »[۵] البته این امر خاص به نماز و اعمال اولین شب جمعه ماه رجب نیست، بلکه در بسیاری از مستحبات جاری است و علما بر طبق آن فتوا می‌دهند.
اعمال شب لیله الرغائب
مهم‌ترین عمل «لیلة الرغائب» به جا آوردن ۱۲ رکعت نماز است؛ روز پنجشنبه اوّل آن ماه را روزه می‌گیرید، چون شب جمعه داخل شود ما بین نماز مغرب و عشاء دوازده رکعت نماز می‌گذاری، هر دو رکعت به یک سلام و در هر رکعت از آن یک مرتبه حمد و سه مرتبه «سوره قدر» و دوازده مرتبه «سوره توحید» مىخوانى و هنگامى که از نماز فارغ شدى هفتاد مرتبه مى گویى:اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ وَ عَلَى آلِهِ [وَ آلِ مُحَمَّدٍ].
خدایا! بر محمّد پیامبر درس ناخوانده و خاندانش درود فرست
سپس به سجده مى روى و هفتاد مرتبه می‌گویى:
سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ
پاک و منزّه است پروردگار فرشتگان و روح
آنگاه سر از سجده بر مى دارى و هفتاد مرتبه مى گویى:
رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیُّ الْأَعْظَمُ
پروردگارا! مرا بیامرز و بر من مهرورز و از آنچه از من مى دانى بگذر، تو خداى برتر و بزرگترى.
دوباره به سجده مى روى و هفتاد مرتبه مى گویى:
سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ
پاک و منزّه است پروردگار فرشتگان و روح
سپس حاجت خود را مى طلبى که به خواست خدا برآورده خواهد شد.
امید آن است که در پایان این نماز، محتاجان به دعا را فراموش نکنید.
بهترین دعاهای در این شب چیست؟
-دعای سلامتی و فرج امام زمان(ع) که با آمدن او جهان پر از عدل و داد و صلح و آرامش خواهد شد.2-هدایت و راه مستقیم را از خدا طلب کنیم: « اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ؛[5] ما را به راه راست هدایت کن» همان راه صحیح و قرآنی که ریشه در سیره و سبک زندگی اهل بیت پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) دارد.
3-پذیرش توبه و تسلیم بودن در راه خدا را طلب کنیم: «پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده! و از دودمان ما، امتى که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور! و طرز عبادتمان را به ما نشان ده و توبه ما را بپذیر، که تو توبهپذیر و مهربانى!»[6]
3-دنیای نیکو و آخرت خوب را طلب کنیم: آموزه های دینی مخالف دست یابی به دنیای خوب و سالم نیست از این رو در مناجات های قرآنی علاوه بر آخرت نیک دنیای خوب هم طلب می شود: « و بعضى مىگویند: «پروردگارا! به ما در دنیا (* نیکى*) عطا کن! و در آخرت نیز (* نیکى*) مرحمت فرما! و ما را از عذابِ آتش نگاه دار!»[7]
4-طلب بخشش الهی و نجات از آتش جهنم: « همان کسانى که مىگویند: «پروردگارا! ما ایمان آوردهایم؛ پس گناهان ما را بیامرز، و ما را از عذابِ آتش، نگاهدار!»[8]
5-عاقبت به خیری: از دعاهای قرآنی این چنین استفاده می شود که یکی از بهترین دعاها طلب عاقبت خیر است: کما اینکه در آیاتی از قرآنی این چنین بیان شده است: «أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّنی مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنی بِالصَّالِحین؛[9] تو ولىّ و سرپرست من در دنیا و آخرت هستى، مرا مسلمان بمیران؛ و به صالحان ملحق فرما!»
منبع:
1. باشگاه خبرنگاران جوان/اعمال لیلة الرغائب؛ شب آرزوها
2. خبرگزاری تسنیم / اعمال و آداب لیلة الرغائب / گذری بر معنای رغائب
3. خبرگزاری مهر/ روایت لیلة الرغائب از منظر شیعه و اهل سنت/ اعمال مخصوص شب رغبت‌ها
4. راسخون / پنج دعای مهم در شب لیله الرغائب
