این راهبرد در نهایت به طرح مسئله حل مشکل با کدخدا و روی کار آمدن دولت اعتدال در سال ۹۲ انجامید. با نگاهی به دوره‌های مختلف دولت هشت ساله روحانی صرف‌نظر از دوره ترامپ که دوران اوج‌گیری دوباره تحریم‌ها و خروج واشنگتن از برجام بود، سال‌های ۹۴ تا ۹۶ تنها دوره‌ای بوده که به ظاهر یک آرامش مقطعی با امضای برجام بین ایران و امریکا ایجاد شد. این آرامش مقطعی به عنوان مهم‌ترین ثمره این تفاهم معرفی می‌شود و البته صرف‌نظر از تبلیغات سیاسی برجام توانست برخی امتیازات کوتاه مدت برای ایران به همراه داشته باشد.
امتیازات ایران در دوره برجام چه بود؟
مهم‌ترین امتیازی که برای ایران در این دوره ذکر می‌شود، افزایش فروش نفت و بالا رفتن سهم ایران در دوره اجرای برجام بوده است. نگاهی به آمار صادرات نفت ایران در همین دوره نشان می‌دهد میزان صادرات نفت از یک میلیون بشکه به ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه افزایش یافته است. در کنار آن ایران توانسته صادرات میعانات گازی را نیز افزایش دهد. البته در همین دوره کاهش قیمت نفت سبب شد تا این امتیاز تا حد زیادی بی‌تأثیر شود. امضای برخی قرارداد‌های اقتصادی همچون آغاز تولید خودرو‌های فرانسوی و خرید هواپیما از کمپانی‌های بویینگ و ایرباس نیز جزو امتیازات دوران برجام بود. در این دوره یک قرارداد نفتی جدی نیز برای توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی امضا شد که در نهایت با خروج ترامپ از برجام به جایی نرسید.قرارداد‌های خرید هواپیما نیز به دلیل مشخص نشدن تأمین‌کننده مالی هیچ‌گاه به نتیجه نرسید و با خروج ترامپ از برجام ناتمام ماند. شرکت‌های مهم خودروسازی فرانسوی نیز بلافاصله بعد از خروج امریکا از برجام ایران را ترک کردند. اما شاید مهم‌ترین مسئله‌ای که در همان دوره روشن بود، متوقف شدن رویه‌هایی بود که قرار بود با امضای برجام حل شود، اما نه تنها این اتفاق روی نداد بلکه تعلیق اقتصاد ایران نیز بیشتر شد.
دوره طلایی بدون خروجی واقعی
در همان دوره طلایی یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که لاینحل باقی ماند، وجود موانع فراوان برای تحرک اقتصادی وعده داده شده به ایران بود. همان‌گونه که همین مشکلات سبب شد ماحصل ایران از این تفاهم «تقریباً هیچ» معرفی شود. این تقریباً هیچ به این دلیل بود که بسیاری از مبادلات بانکی ایران همچنان به دلیل وجود تحریم‌های جدی با مشکل روبه‌رو باشد.از آنجا که شرکت‌های سرمایه‌گذاری هیچ امیدی به همکاری بانک‌های بین‌المللی نداشتند، هیچ‌گونه سرمایه‌گذاری جدی در داخل ایران شکل نگرفت. ماجرا به اندازه‌ای جدی بود که شکایت ایران به کمیسیون‌های برجام نیز جایی نرسید. بسیاری از بانک‌های بین‌المللی معتقد بودند با افزایش مبادلات اقتصادی با ایران در معرض تحریم‌های جدی قرار می‌گیرند که هیچ‌گونه اطمینانی به آنها برای رفع چنین تهدیداتی داده نمی‌شود. به همین دلیل بسیاری از اقتصادانان معتقدند در همان دوره عملاً اقتصاد ایران در نوعی تعلیق قرار داشت و حتی با ادامه یافتن معافیت‌های تحریمی و کم‌اثر شدن افزایش صادرات نفتی باز هم مشکلات اقتصادی همچون کند شدن رشد اقتصادی ایران خود را نشان می‌داد.
در این میان خروج ترامپ از برجام سبب شد زمین بازی به گونه‌ای دیگر تغییر کند و عملاً همان اندک مواهب! باقی مانده نیز به طور کامل از بین برود. از سوی دیگر کشور‌های اروپایی نیز به دلیل وابستگی جدی به امریکا با وجود تمام قول‌هایی که به ایران برای ادامه روابط اقتصادی دادند عملاً هیچ کدام را عملی نکردند. مسئله‌ای که در نهایت امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه نیز به آن اذعان کرد و انتقادات ایران را در این حوزه تأیید کرد.
دولت بایدن به فکر حفظ فضای تعلیق
در این میان با کنار رفتن ترامپ و روی کار آمدن دولت بایدن باز هم بحث ورود دوباره واشنگتن به برجام مطرح شده است. البته هنوز روشن نیست که راهبرد امریکایی‌ها برای برگشت به برجام چیست و ترتیبات مد نظر آنان چگونه خواهد بود، اما ایران از هم‌اکنون موضع خود را به صورت جدی در مقابل امریکا روشن کرده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در این باره به صراحت فرمودند: «ما هیچ اصراری نداریم، هیچ عجله‌ای نداریم که امریکا به برجام برگردد؛ اصلاً مسئله ما این نیست که امریکا به برجام برگردد یا برنگردد. آنچه مطالبه منطقی ما و مطالبه عقلانی ما است، رفع تحریم‌هاست؛ این حقّ غصب‌شده ملّت ایران است.»این تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی بر ضرورت برداشته شدن تحریم‌ها در حقیقت با تجربه‌ای است که ایران از دور قبلی تحریم‌ها اندوخته و تعلیقی است که در این دوره ایران را اسیر خود کرده بود. واقعیت این است که امریکایی‌ها در دوره فعلی دچار مشکلات فراوانی در حوزه‌های گوناگون همچون رقابت گسترده با چین در حوزه‌های اقتصادی، نظامی و مشکلات اقتصادی ناشی از کرونا هستند. طبیعی است که بحث ایران در اولویت سیاسی امریکایی‌ها قرار ندارد.
بسیاری از تحلیلگران امریکایی بر این نکته تأکید می‌کنند که تلاش اصلی دولت بایدن جلوگیری از حاد شدن پرونده ایران و به نوعی آرام‌سازی شرایط در منطقه خاورمیانه است. به ظاهر چنین اتفاقی می‌تواند برای طرفین مثبت باشد، اما واقعیت این است که این تعلیق در حقیقت برای ایران بسیار مشکل‌ساز است. این تعلیق در بحث برجام یا حرکت لاک‌پشتی در حوزه هستهای نکته‌ای است که در نهایت به ضرر ایران تمام خواهد شد چراکه این تعلیق منجر به عقب‌ماندگی هر چه بیشتر اقتصاد ایران خواهد شد. امریکایی‌ها در طول ۱۰ سال گذشته تلاش کرده‌اند با ابزار تحریم اقتصاد ملی کشورمان را از سه پایه مهم قدرت ملی تضعیف کنند.
هم‌اکنون رتبه اقتصادی ایران در رده‌بندی جهانی ۲۲ است که برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد این رتبه تا سال ۲۰۳۰ به رتبه ۴۵ خواهد رسید. این کاهش رتبه اقتصادی ایران می‌تواند توان ملی ایران را با افت قابل ملاحظه‌ای روبه‌رو کند و تلاش و رویکرد امریکایی‌ها نیز در همین مسیر قرار دارد. دولت بایدن نیز تلاش خواهد کرد تا ضمن حفظ سایه تحریم علیه اقتصاد ایران سایر عناصر قدرت ملی کشورمان را تضعیف کند. درگیر کردن ایران در مذاکرات بی‌پایان بر سر جزئیات تحریم‌ها مهم‌ترین راهبرد واشنگتن در این باره خواهد بود.
همان‌گونه که سعید جلیلی مذاکره‌کننده اسبق ایران به درستی در این باره می‌گوید: این‌ها آمدند این تحریم‌ها را در قالب یک دستور‌های اجرایی جدید آوردند، بعد برایش شناسه‌های جدید زدند؛ هم شناسه هستهای، هم شناسه‌های تروریسم، هم حقوق بشر. برچسب‌های جدید آمده و با این برچسب‌های جدیدی که آمده می‌گوید این‌ها که در برجام نیست و من به برجام برگشتم، این‌ها تحریم‌های دیگری است! خیلی خب می‌خواهید این‌ها حل بشود حالا بیایید بنشینید برای تک‌تک این‌ها گفتگو کنیم. بعد مثل همین بحثی که ترامپ دنبال می‌کرد می‌گوید این اهرم‌های فشار حداکثری دست من است، حالا بیا یکی‌یکی گفتگو کنیم! عجله هم ندارد.
راهبردی که سال‌ها قبل توسط دولت اوباما آغاز شد. به ظاهر تلاش امریکایی‌ها این است که همانند توافق ژنو با یک توافق موقت جلوی پیشرفت برنامه هستهای ایران در حوزه‌های حساس همچون افزایش دستگاه‌های پیشرفته غنی‌سازی را بگیرند. بر اساس پیشنهاد دنیس راس از مشاوران اسبق دولت اوباما در رابطه با تحریم‌ها این امتیازات می‌تواند شامل فروش محدود نفت و آزاد شدن برخی از منابع ایران باشد تا مذاکرات اصلی بر سر بازگشت امریکا به برجام آغاز شود.
به همین دلیل ایران بر این نکته تأکید کرده که بدون لغو تحریم‌ها بازگشت امریکا به برجام بی‌معنی خواهد بود و تهران کوچک‌ترین امتیازی در این حوزه به امریکایی‌ها نخواهد داد. امید این است که تجربیات قبلی برای دستگاه سیاست خارجی کشور عبرتی شود تا اشتباه دوران برجام تکرار نشود و امریکایی‌ها نتوانند بار دیگر فضای تعلیق را بر سر اقتصاد ایران حاکم کنند.(1)
بررسی سیاست‌های احتمالی برجامی و منطقه‌ای جو بایدن را
«بازگشت پاک» به برجام؟
روح‌الله فرقانی: آمدن «جو بایدن» به کاخ سفید، موجب شده است تا سیاست‌های منطقه‌ای او و ازسرگیری تعامل با ایران یا رفتارهای برجامی او بیشتر مورد تحلیل قرار گیرد؛ موضوعاتی که برخی دیدگاه‌ها هم نسبت به آن بیان شده و از بازگشت آمریکا به برجام سخن گفته‌اند؛ آنگونه که «فواد ایزدی» کارشناس مسائل بین‌الملل به روزنامه «صبح‌نو» می‌گوید «یک مشکلی در کشور داریم و آن «ذوق‌زدگی» برخی از مسوولان نسبت به آمدن جو بایدن در کاخ سفید است. این ذوق‌زدگی را طرف مقابل متوجه شده است و به نظر می‌رسد بایدن و مجموعه سیاست خارجه‌اش عجله‌ای برای بازگشت به برجام ندارند و این را انجام نمی‌دهند چراکه نیازی نسبت به بازگشت در آن نمی‌بینند.»بالاخره و پس از کش و قوس‌های فراوان «جو بایدن» وارد کاخ سفید شد و به‌عنوان چهل‌وششمین رییس‌جمهور آمریکا سوگند یاد کرد؛ رییس‌جمهوری که برخی از سیاست‌ها و رفتارهای داخلی و جهانی خود را ترسیم کرده و مورد رصد رسانه‌ها قرار گرفته است. اگرچه مباحث اقتصادی و مدیریت بیماری کرونا در عرصه داخلی ایالات متحده برای دولت بایدن از اولویت بسیار بالایی برخوردار هستند ولی در حیطه سیاست‌خارجی هم کاخ سفید نیازمند اقداماتی برای سر و سامان دادن به موقعیت و اعتبار بین‌المللی واشنگتن است؛ اما آنچه درغرب آسیا بیشتر تحلیل و مورد بررسی قرار می‌گیرد، رفتار یا سیاست‌های «جو بایدن» نسبت به تحولات منطقه‌ای و ازسرگیری تعامل با ایران یا رفتارهای برجامی و پیشرفت‌های موشکی کشورمان است که در برخی مواضع و دیدگاه‌های رسمی این رییس‌جمهور جدید عنوان شده است.
به اعتقاد تحلیلگران، نوع تعامل ایالات‌متحده با ایران یکی از مهم‌ترین پرونده‌ها برای دولت بایدن خواهد بود تا هم از منافع آمریکا در خاورمیانه محافظت کند و هم اعتبار ازدست‌رفته این کشور در دوره «دونالد ترامپ» را ترمیم کند. اندیشکده «کارنگی» آمریکا اخیرا در گزارشی به رویکردهای سیاست خارجی دولت «جو‌بایدن» پرداخته و برنامه‌هایی را در زمینه نحوه تعامل واشنگتن با تهران در مورد بازگشت به برجام مطرح کرده است و اینکه دولت او احتمالا حرکت دیپلماتیک زودهنگامی را برای کاهش تنش‌ها با ایران در پیش خواهد گرفت. بایدن گفته است اگر ایران به صورت کامل به توافق هستهای متعهد بماند، وی هم مایل به بازگرداندن ایالات متحده به توافق است.
پیشنهادات و سناریوهای گوناگونی برای کاهش سریع تنش‌ها میان ایران و آمریکا پس از انتخاب بایدن مطرح شده است. به اعتقاد برخی تحلیلگران غربی، کارآمدترین آنها رویکرد مرحله به مرحله است. نقطه آغازین این تلاش‌ها نیز بر مبنای برجام پیشنهاد شده است، به گونه‌ای که ابتدا از موضوعاتی که کمتر تنش‌زا هستند، شروع و موضوعات پیچیده‌تر به آینده موکول شوند. در هر صورت، بازگشت کامل به توافق بدون پرداختن به نارضایتی و شکایت ایران، غیرقابل تصور است.
نباید فراموش کرد که در سال ۲۰۱۸ رییس‌جمهوری دونالد ترامپ به صورت یکجانبه ایالات متحده را از توافق با ایران خارج کرد و از آن زمان تاکنون سیاست «فشارحداکثری» را علیه این کشور به اجرا درآورد. در خلال کارزار انتخابات ریاست‌‌جمهوری ۲۰۲۰، «جو بایدن» ابراز تمایل کرد که ایالات متحده را به برنامه جامع اقدام مشترک یا همان برجام بازگرداند. علاوه بر این، وی در زمینه اهمیت دیپلماسی و نیاز ایالات متحده به باز‌‌سازی روابطش با نزدیک‌ترین و مهم‌ترین متحدانش در اروپا نیز سخن گفت؛ متحدانی که از نظر بیشتر آنها خروج از برجام، یکی از بزرگترین اختلاف‌نظرها با دولت دونالد ترامپ بود. بایدن اظهار کرد که فراتر از بازگشت به برجام، او به دنبال استفاده از دیپلماسی سختگیرانه برای تقویت و توسعه توافق هستهای است.
پیام یک انتخاب
همچنانکه «ژانت یلن» گزینه پیشنهادی «جو بایدن» برای تصدی سمت ریاست وزیر خزانه‌داری آمریکا در تشریح سیاست های تحریمی دولت جدید این کشور در قبال ایران گفت: «جمهوری اسلامی ایران تنها در صورت پایبندی به محدودیت‌های وضع‌شده در برجام از رفع تحریم‌ها بهره‌مند خواهد شد.» او در پاسخ به سوالات قانون‌گذاران مجلس سنا نوشته است: «در خصوص برجام، دولت بایدن-هریس متعهد است اطمینان حاصل کند ایران گام‌های مناسبی برای از سرگیری پایبندی [به برجام] برمی‌دارد.» او اما بر این موضع تاکید کرده که دولت جو بایدن و معاونش، «کامالا هریس» رویه اعمال تحریم علیه ایران به بهانه‌های ساختگی مانند حقوق بشر یا ادعاهای حمایت از «تروریسم» را ادامه خواهد داد. از سوی دیگر، انتخاب رابرت مالی به عنوان نماینده ویژه آمریکا در امور ایران سر و صداهای زیادی به پا کرده است انتخابی که به طور خاص نوع نگاه بایدن به ایران را مشخص می کند. برخی از تحلیلگران معتقدند این انتخاب بیانگر آن است که بایدن سریع موانع پیش‌روی برجام را برداشته و در اسرع وقت به تعهدات خود بازخواهد گشت. البته صحبت از بازگشت آمریکا به تعهدات به معنای خوش‌بینی یا خیرخواهی بایدن برای ایران نیست او امروز با مشکلات عدیده‌ای مواجه است که باید یک‌راه فوری برای رفع آنها داشته باشد. بایدن اکنون باید در کنار پایان دادن به ماه‌عسل روسیه، همزمان رقیب جدیدی چون چین را در صحنه جهانی مدیریت کرده و بر مشکلات سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی متعدد کشور خود و از جمله دولت در سایه ترامپ غلبه کند.بنابراین، این مشکلات، مجالی برای استفاده از یک روند فرسوده در قبال ایران برای بایدن نداشته و ایران هم که سربلند از چهارسال سیاست فشارحداکثری دولت ترامپ بیرون آمده است نیز تحمل چنین روندی را نخواهد داشت و در برابر زیاده خواهی ها کوتاه نخواهد آمد.ایزدی: کاخ‌سفید «بازگشت پاک» به برجام را اجرایی نخواهد کرد
«فواد ایزدی» کارشناس مسائل آمریکا با اشاره به سیاست‌های پیش‌برجامی و منطقه‌ای «جو بایدن» رییس‌جمهور آمریکا درباره ایران در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه «صبح‌نو»، عنوان کرد: یک مشلکی در کشور داریم و آن، «ذوق‌زدگی» برخی از مسوولان نسبت به آمدن جو بایدن در کاخ سفید است. این ذوق‌زدگی را طرف مقابل متوجه شده است و به نظر می‌رسد بایدن و مجموعه سیاست خارجه ایشان عجله‌ای برای بازگشت به برجام ندارند و این را انجام نمی‌دهند چرا که نیازی نسبت به بازگشت در آن نمی‌بینند.
وی با اشاره به اینکه آمریکا به دنبال این است تا برای بازگشت به برجام، امتیازاتی را از ایران بگیرد، تصریح کرد: کاخ سفید بیشتر به دنبال این است تا امتیازاتی را از کشورمان نسبت به موضوع برجام بگیرد و شیوه‌ای را دنبال می‌کند تا ایران قدم‌هایی را بردارد و بعد آنها قدم‌هایی را برای بازگشت به برجام بردارند.
کاخ سفید «بازگشت پاک» به برجام را اجرایی نخواهد کرد
ایزدی ادامه داد: اینکه آمریکا یکدفعه به برجام برگردد را کاخ سفید دنبال نمی‌کند. هر چند جامعه نخبگانی آمریکا به این موضوع اشاره کردند که بایدن بازگشت کاملی به برجام داشته باشد ولی کاخ سفید «بازگشت پاک» را اجرایی نخواهد کرد.این کارشناس مسائل بین‌الملل افزود:یکی دیگر از سیاست‌هایی که آمریکا در برجام دنبال می‌کند این است که قدم به قدم برگردد که باز هم اجرا نمی‌شود. این احتمال بیشتر می‌رود که به ایران بگویند ایران اول برگردد و بعد آنها اقدام کنند و طرف آمریکایی با شروطی برگردد و شروطش این است که خود متن برجام به نفع مقابل اصلاح شود و ایران قول دهد در مواضع موشکی یا منطقه‌ای امتیاز دهد. این تحلیل بیشتر مطرح است که کاخ سفید این موضوع را دنبال خواهد کرد.
ایزدی ادامه داد: شیفتگی و خوش‌بینی‌های برخی طرف‌های ایران موجب شده است تا آمریکا برخی موضوعات دیگر را دنبال کند. نباید درسی که از عملکرد سال‌های اخیر آمریکا گرفته شده است را فراموش کرد اما متاسفانه برخی دچار نوشیفتگی‌هایی شدند که آمریکا رفتارهای دیگر را در پیش می‌گیرد.
احتمال دوپینگ مالی از سوی بانک جهانی در آستانه انتخابات ایران
وی با اشاره به اینکه این موضوع پیش‌بینی می‌شود که در آستانه انتخابات ریاست‌‌جمهوری کشورمان، آمریکا سیاست‌های معتدلی را دنبال کند، یادآور شد: دموکرات‌ها برخلاف آن طیف جمهوری‌خواه دغدغه‌ای نسبت به انتخابات ایران هم دارند و این پیش‌بینی وجود دارد که گزینه سوم خودشان را نسبت به ایران دنبال و دوپینگ کنند یا با بانک جهانی با فلان وام برای ایران موافقت کنند. آنها به‌گونه‌ای در ماه‌های اخیر با ایران رفتار کرده و محیطی را ایجاد خواهند کرد که بگویند ما زبان دنیا را می‌فهمیم و با ابزار رسانه‌ای که دارند این نوع رفتارها با ایران را برای تبلیغات محیطی خود استفاده خواهند کرد.منبع:
(1) روزنامه جوان
(2) صبح نو
