توسعه وقف با طراحی نهادهای مالی نوین مبتنی بر وقف پول

همه ما با واژه وقف آشنا هستیم و تا به حال بارها و بارها اماکن و حتی وسائلی که مورد وقف قرار گرفته اند را دیده ایم. وقف یک سنت اسلامی است و در دین اسلام بسیار به آن تأکید شده است.

مواردی که وقف می شوند یا به عبارت دیگر مورد وقف قرار می گیرند، عمدتاً اموال ثابت و دارایی های منقول هستند. شاید کمتر دیده باشید که شخصی مبلغ پولی را وقف کرده باشد. در صورتیکه وقف منابع مالی نقد مانند پول، در بسیاری از موارد برای نیازمندان گره گشا است و می تواند باعث حل شدن بسیاری از مشکلات طبق نیازمند جامعه شود.

در کشور ما وقف بر اساس اصول و ارزش های اسلامی انجام می شود. بنابراین چارچوب مشخصی برای آن تعیین شده است. این که با توجه به مقتضیات روز و مسائل و مشکلاتی که مردم در زمان حال با آن روبرو هستند بتوان موضوع وقف پول را بر اساس موازین و قوانین اسلامی پیاده سازی کرد امری مهم و تأثیر گذار است. شاید ایجاد نهادهای وقف نقدی یکی از راه هایی باشد که با کمک آن بتوان وقف نقدی را در جامعه پیاده کرد.

این امر فواید بسیار زیادی دارد. در صورتی که این موضوع اجرایی شود در ابتدا مردم با توانایی های مالی مختلف حتی در مواردی با مبالغ کم می توانند در این سنت حسنه شریک شده و در سمت دیگر منابع مالی برای انجام فعالیت های مولد اقتصادی فراهم می گردد. در این مقاله می خواهیم به بررسی موضوع توسعه وقف با طراحی نهادهای مالی نوین مبتنی بر وقف پول بپردازیم.

نگاهی بر مطالعات انجام شده در زمینه وقف پول

بسیاری از اندیشمندان اسلامی و صاحب نظران اقتصادی پیرامون توسعه وقف و تأمین منابع مالی برای توسعه اقتصادی از منابع مالی حاصله تحقیقات زیادی انجام داده اند. در اکثریت نظرات این افراد به جنبه های مثبت این امر تأکید بسیار شده است.

حال ما در این مقاله از جنبه های مخنلف این موضوع را بررسی می کنیم.

یکی از معضلاتی که کشور ما در طول سالیان متمادی با آن دست و پنجه نرم می کند قشر ضعیف جامعه متشکل از کشاورزان و کارگران هستند که علی رغم این که در چرخه اقتصادی کشور نقش بسیار مهمی بازی می کنند و در اصل بار اعظم بخش تولید کشور بر دوش آن هاست، اما از درآمدهای بسیار کمی برخوردار هستند و به عبارت دیگر جزء قشر آسیب پذیر جامعه هستند.

یکی از فوایدی که سنت وقف پول می تواند بر جامعه داشته باشد تأمین منابع مالی در جهت کمک به کشاورزان، دامداران و کارگران است. این امر می تواند موجب ایجاد اعتبارات برای روستائیان و مناطق محروم شود و از این نظر کمک اقتصادی بزرگی به قشر زحمتکش و آسیب پذیر خواهد کرد. (1)

تأمین مالی خرد می تواند کوششی برای بهینه سازی دستیابی فقیران و تهیدستان به خدمات وام و پس انداز باشد. در واقع می توان از سرمایه های خرد در جامعه برای انجام فعالیت های انسان دوستانه برای دستگیری از اقشار ضعیف جامعه بهره جست.

همانطور که پیش تر گفته شد، راه اندازی نهادهای وقف پول از ابزار مهم در مسیر توسعه وقف است. راه اندازی موسسات تأمین مالی خرد وقفی در کشور مزایای بسیار زیادی دارد. از جمله این مزایا می توان به افزایش کارایی اقتصادی، تخصیص بهینه منابع و تقویت اشتغال اشاره کرد. (2)

از طرفی با گذشت زمان، تأثیر شرکت های سرمایه گذاری بر توسعه اقتصادی کشور مشهود است. شرکت هایی که با جمع آوری منابع مالی خرد و کلان شروع به سرمایه گذاری در بخش های مولد اقتصادی کرده و باعث توسعه و پیشرفت اقتصادی می گردد. تقریباً می توان گفت وجود چنین مجموعه هایی برای کشورهای در حال توسعه یک ضرورت است. (3)

بنابراین وقف پول از دو جنبه کلی می تواند مفید و موثر باشد:

1.وقف پول می تواند در قالب تأمین مالی عقود اسلامی بر افزایش سرمایه گذاری اثرگذار باشد.

2.صرف سود حاصل از سرمایه گذاری وجوه وقف شده در برنامه های کاهش فقر و همچنین تأمین مالی افراد فقیر و کم درآمد می تواند فقر را در جامعه کاهش دهد و از این طریق زمینه توسعه جامعه اسلامی را فراهم نماید.

مبانی نظری در موضوع توسعه وقف مبتنی بر وقف پول

در سیره و سنت نبوی بر موضوع وقف تأکید بسیار شده است. پیامبر اکرم (ص) در طول سالیان زندگی پر برکت خود اهمیت ویژه ای برای وقف و صدقه قائل بودند.

حضرت خدیجه (س) نمونه بارز از اولین نفراتی هستند که ضمن گرایش به دین مبین اسلام سرمایه و ثروت خود را در راه ترویج دین اسلام وقف نمودند.

امام صادق (ع) می فرمایند: بهترین بازمانده های انسان پس از او سه چیز است: فرزند نیکوکاری که برایش آمرزش بخواهد، شیوه ی نیکویی که از آن پیروی شود و صدقه جاریه ای که از او باقی بماند.

از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که : با مرگ شخص پرونده عمل او بسته می شود مگر از سه جهت: صدقه جاریه، علم مفید و فرزند صالحی که برای او دعا کند و آمرزش بخواهد. (4)

در دو حدیث دیگر از پیامبر اسلام نقل شده است که "حَبِسِ الاَصلَ و سَبِلِ الثَمَرَه" یا "حَبَستَ اَصلَه و سَبَلتَ ثَمَرَتَها". (5 و 6)

در روایت دیگری آمده است که امام کاظم (ع) زمینی را وقف کرد و شرط کرد تا در صورت نیاز آن را بفروشند و با پول آن مشکل فقرا را برطرف سازند. (7)

همانطور که مشاهده می کنید معصومین (ع) در طول سالیان زندگی خود بارها و بارها سنت حسنه وقف را انجام داده و یا به آن تأکید نموده اند.

در قرآن کریم نیز علی رغم تشویق کلی به مسئله صدقه دادن و نیکوکاری آیاتی در باب احسان و نیکوکاری و نیز ضرورت انفاق، اطعام و خدمت به بندگان خدای متال نازل گردیده است.

از این آیات می توان به آیه کریمه " لَن تَنالو البِرَ حَتی تُنفِقوا مِما تُحِبون " اشاره کرد.

ارتباط از بین بردن فقر با توسعه اقتصادی جامعه

فقر در جامعه با موضوع توسعه اقتصادی رابطه تنگاتنگی دارد. همانطور که در بسیاری از شاخص های اقتصادی نیز می توان مشاهده کرد، قدرت خرید مردم، فاصله طبقاتی جامعه، میانگین درآمد افراد، درصد بیکاران و شاغلان در جامعه از مواردی است که در مباحث اقتصادی مدنظر کارشناسان قرار می گیرد.

در اصل می توان گفت برای ایجاد توسعه اقتصادی از بین بردن و ریشه کن کردن فقر از الزامات است و کاهش فقر پایداری توسعه را تضمین می کند. در واقع کشورهایی در جهان با وجود داشتن منابع معدنی بسیار وجود دارند که به دلایل مختلفی در رنج و سختی و مشقت زندگی می کنند. به همین دلیل جزو کشورهای فقیر به حساب می آیند. فقیر یا ثروتمند بودن یک کشور و شاخص های اقتصادی تماماً با وضعیت معیشت ارتباط مستقیم دارند.

از این نظر توسعه فرهنگ وقف نقدی نیز اهمیت پیدا می کند. با تشکیل نهادهای وقف مالی نوین مبتنی بر وقف پول می توان از منابع مالی خرد و کلان در زمینه فقر زدایی استفاده نمود و خود این موضوع باعث رشد اقتصادی جامعه و بهبود وضعیت معیشت مردم خواهد شد. اما موضوعی که در این بین بسیار مهم و کلیدی است نحوه اختصاص منابع مالی است که به موضوع سرمایه گذاری برمی گردد.

سرمایه گذاری و تأثیر آن بر توسعه اقتصادی

موضوع سرمایه گذاری را می توان به اشکال مختلف و متنوع تعریف کرد. سرمایه گذاری را می توان تبدیل منابع مالی به اموال دیگر در جهت کسب سود از محل انباشت سرمایه تعریف کرد. در سرمایه گذاری فرد سرمایه گذار پول خود را در زمینه ای وارد می کند و توقع کسب سود و افزایش سرمایه خود را دارد.

سرمایه گذاری به انواع مختلفی تقسیم می شود:

سرمایه گذاری بنابر موضوع سرمایه گذاری

سرمایه گذاری بر اساس زمان یا مدت سرمایه گذاری

سرمایه گذاری بر اساس خطر یا ریسک سرمایه گذاری

برای تحقق سرمایه گذاری سه مرحله اصلی باید طی شود:

تقاضای سرمایه گذاری

عرضه وجوه

عرضه کالاهای سرمایه ای

هرکدام از موارد بالا دارای تعریف مشخصی هستند. تقاضای سرمایه گذاری به این معناست که سرمایه گذار باید شرایط را برای فعالیت اقتصادی مناسب ببیند. در واقع باید توجیه گردد که سرمایه گذاری در این مورد او را دچار ضرر و زیان نکند.

عرضه وجوه نیز به معنی تصمیم بنگاه های اقتصادی و مردم برای پس انداز است. اما برای این که این دو شرط اولیه محقق شود این است که کالاهای سرمایه ای در بازار وجود داشته باشد تا امکان خرید و سرمایه گذاری بر روی آن ها امکان پذیر باشد. اما می توان گفت پول و منابع مالی نقش اصلی و اساسی در موضوع سرمایه گذاری ایفا می کنند. (8)

وقف پول و تأمین مالی به جهت سرمایه گذاری

وقف پول و منابع مالی را می توان به نوعی به سرمایه گذاری متصل کرد. به این صورت که منابع مالی خرد در صندوق های وقف پول جمع آوری شوند و از طرف دیگر از این منابع برای سرمایه گذاری در جهت رفاه افراد نیازمند، ایجاد اشتغال، وام های با درصد سود پائین و روش های مختلف استفاده نمود.

حتی می توان با سرمایه گذاری و کسب درآمد حاصل از آن، سودهای حاصله را به افراد نیازمند و فقیر کمک نمود. بنابراین آن چیزی که در این جا به اهمیت آن پی برده می شود ایجاد صندوق های مالی نوین مبتنی بر وقف پول و منابع مالی مختلف است که با کمک دولت و سایر نهادهای ذیربط مسیری برای ایجاد سرمایه گذاری فراهم شود. ایجاد موسسات تأمین مالی می تواند مزایایی از قبیل:

حل چالش کمبود منابع مالی و توجه به پائین ترین گروه های درآمدی

حذف وثیقه های سنگین از وام های اعطایی خرد

جمع آوری و استفاده بهینه از منابع خرد اشاره کرد.

استفاده از موسسات مالی قرض الحسنه و تأمین مالی خرد موجب تقویت هرچه بیشتر موضوع وقف خواهد شد.

جمع بندی و نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات

بر اساس مطالعات و تحقیقات انجام گرفته و همچنین نظرات کارشناسان دینی و اقتصادی وقف پول می تواند از چندین جنبه مفید و موثر باشد. در وحله اول به عنوان منبع مالی به جهت تأمین بودجه مورد نیاز برای اختصاص به اقشار ضعیف و کمتر بهره مند که از اهداف اصلی وقف است.

در گام بعدی به عنوان یک منبع مالی به جهت اعطای وام و تسهیلات به کشاورزان، کارگران و روستائیان مناطق محروم و اقشار ضعیف استفاده می شود. همچنین می توان از این منابع مالی خرد برای پیاده سازی اهداف بزرگتر مانند توسعه اقتصادی با کمک نهادهای مالی نوین مبتنی بر وقف استفاده کرد.

به زبان ساده تر می توان با راه اندازی موسسات وقفی در زمینه وقف پول و منابع مالی نقد به سرمایه گذاری در جامعه، رشد اقتصادی و گردش مالی کمک نمود و از این جهت سودهای حاصله را در جهت کمک به نیازمندان استفاده کرد.

در اصل با رونق سرمایه گذاری و کسب درآمدهای مناسب از محل این وجوه می توان سود بدست آورد و از محل سود به نیازمندان کمک نمود. حمایت دولت برای راه اندازی چنین موسسات و نهادهایی از جمله الزامات در انجام این امر مهم و خداپسندانه می باشد.

پینوشتها
(1) رکن الدین افتخاری، عبدالرضا، عینالی، جمشید، (1385) ، "ارزیابی اعتبارات خرد بانک کشاورزی در توسعه اقتصاد روستایی: مطالعه موردی روستاهای حوزه آبریز رودخانه خرارود (شهرستان خدابنده)"، اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره 56، ص 45-70.
(2) عبداللهی، محسن، قائمی اصل، مهدی، مصباحی مقدم، غلامرضا، (1390) ، "وقف به مثابه منبع تأمین مالی خرد اسلامی: ارائه الگوی تشکیل موسسات تأمین مالی خرد وقفی در کشور"، فصلنامه علمی-پژوهشی پزوهش های رشد و توسعه اقتصادی، سال دوم، شماره 5، ص 108 و 111 و 112 و 115.
(3) محمدزاده، مسعود، (1376) ، بررسی نقش شرکت های سرمایه گذاری در توسعه اقتصادی کشور، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت بازرگانی، دانشگاه تهران، ص 103-107
(4) مسلم بن حجاج، 206-261 ق، ج 5: ص 73
(5) ابن ابیجمهور، 1405 ق، ج 2: ص 260
(6) میرزای نوری، 1408، ق، ج 14، ص 47
(7) حرعاملّی، ۱۴۰۹ ق، ج ۱۹ : ص ۲۰۲
(8) شهر آبادی، ابوالفضل، (1389) ، مدیریت سرمایه گذاری در بورس اوراق بهادار، تهران: سازمان بورس اوراق بهادار، اطلاع رسانی و خدمات بورس، ص 23.