راه اندازی بسترهای وقف پول، چگونه باعث توسعه سرمایه گذاری می شود؟

وقف مال به قصد انجام کار نیک، همیشه به شکل های گوناگون وجود داشته است. دامنه موقوفات گسترده تر از املاک و اموال ثابت است و دارایی های منقول را نیز در بر می گیرد. پول به دلیل رایج بودن و نیز دسترسی آسان به آن، جایگاه ویژه ای در میان اموال منقول دارد.

از آنجا که وقف در ایران مبتنی بر ارزش های اسلامی است، باید در چارچوب اصول مشخصی که برای آن تعریف شده است، انجام شود؛ اما به علت تعاریف محدود از آن، امکان گسترش دامنه در قالب آن ناممکن شده است. بنابراین لازم است مسائل جدیدی همچون وقف پول بررسی و تحلیل شود و برای تجدید حیات سازمان اوقاف باید روش های جایگزین ایجاد شود.

از آنجا که واگذاری اموال وقفی بدون تحمیل مخارج اضافی بر دولت انجام می شود، فرصت اقتصادی بسیار خوبی برای سرمایه گذاری فراهم می شود.

در راستای تحقیق در مورد اثر وقف پول در افزایش سرمایه گذاری در قالب عقود اسلامی و صرف سود حاصل از آن در فقرزدایی سوالاتی را به عنوان سوالات اصلی این مقاله باید مطرح کرد که عبارتند از:

یک - آیا وقف پول در فقه شیعه قابل اجراست؟

دو - آیا وقف پول می تواند در قالب تامین مالی عقود اسلامی بر افزایش سرمایه گذاری اثرگذار باشد؟

مبانی نظری وقف پول در فقه شیعه

در قرآن کریم آیات زیادی در باب احسان و نیکوکاری وجود دارد، از جمله «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون» (1) . طبرسی انفاق در آیه کریمه را داری معنایی گسترده و عام دانسته که شامل وقف هم می شود. بسیاری از مفسران نیز در ذیل این آیه کریمه به بیان اهمیت مسئله وقف پرداخته اند. (2)

بر اساس دو حدیث مرسل پیامبر فرمود: «حبس الاصل و سبل الثمره» (3) یا «حبست اصله و سبلت ثمرتها» (4) . شاید این دو منبع، نخستین منابع شیعه باشند که وقف را چنین تعریف کرده اند. با توجه به اینکه این دو حدیث مرسل بوده یا گرته برداری از فقه اهل سنت اند، حجیت شرعی ندارند.

با بررسی روایات مشاهده می شود که در کلام و حدیث نبوی کلمه وقف به کار نرفته، بلکه صرفا عبارت «صدقه جاریه» استفاده شده است و فقط در تعداد معدودی از احادیث ائمه اطهار، کلمه وقف مورد اشاره قرار گرفته است. (5) با توجه به دو انتخاب «وقف» به جای «صدقه جاریه» و «اصل» به جای «مال»، دامنه صدقه جاریه را محدود به اموالی کرده اند که دارای عین خارجی بوده اند.

از ظاهر عبارت برخی فقیهان امامی به نظر می رسد که در میان فقیهان، بعضی بر جواز وقف پول فتوا داده اند. ابن زهره حلبی در این مورد می نویسد: بدون اختلاف نظر قابل توجهی، وقف درهم و دینار جایز نیست. (6) در واقع این بیان نشانه آن است که هیچ یک از بزرگان با وقف پول موافقت نکرده اند، اما در واقع کسانی هستند که با وقف پول موافقت کرده اند؛ لیکن جزء فقیهان بزرگ نیستند. برخی از محققان مدعی اند که در میان شیعیان این بحث به تازگی مطرح شده است. (7)؛ اما در واقع فقیهان امامی از قرن پنجم به بعد این بحث را به صورت جدی مطرح کرده اند.(8)

تعریف وقف و وقف پول در اسلام

وقف در لغت به معنای به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است و در اصطلاح فقهی نگهداشتن و حبس کردن عین و مصرف کردن منفعت مال در راه خداست.(9 و 10)

ماده 55 قانون مدنی در مقام تعریف حقوقی و اصطلاحی وقف می گوید: وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود. (11)

1-1- تعریف وقف پول

کامل ترین تعریف گرفته شده بر اساس مفهوم شریعت از وقف و تامین مالی، عبارت است از: بسیج سرمایه وجوه از طرف اهداکنندگان بر اساس مدت نامحدود یا ابدی و سرمایه گذاری آنان در دارایی های مولد که هم منافعی از طریق استفاده عین فراهم می کند یا درآمد و عایدی هایی در جهت مصارف آینده برای افراد یا گروه ها بر اساس خط مشی و سیاست در نظر گرفته شده توسط اهداکنندگان و دریافت کنندگان فراهم می کند. (12)

1-2- وقف پول از دیدگاه فقه شیعه

در اینکه چه مالی را می توان در پرتو وقف برای خود نگاه داشت تا سود و پاداش آن همواره به انسان برسد، نظریات متعددی مطرح شده اند که برخی از آنها عبارتند از:

1.واقف باید موقوفه را به دقت و کامل معین کند تا هیچ شک و شبهه ای ایجاد نشود (13).

2.قابلیت انتفاع: باید امکان انتفاع از مال موقوفه وجود داشته باشد؛ خواه به صورت مستقیم یا غیرمستقیم(14).

3.قابلیت تسلیم (15 و 16) .

4.قابلیت بقا. (17 و 18).

5.از جمله شرایط موقوفه آن است که به صورت غیرمشاع باشد (19) .

1_3_ ادله بطلان وقف پول

الف - عین بودن مال موقوفه: از کلام فقها چنین فهمیده می شود که عین در مقابل «دین»، «منفعت» و «کلی» است که وقف آن ها صحیح نیست .(8) حقوق دانان نیز گفته اند مالی که به وسیله حس لامسه حس شود، عین است. با توجه به این تعاریف درهم و دینار، نقود و پول، واجد وصف عینیت هستند و تعبیر عین در کلام فقها شامل عین اعتباری نیز می شود.

ب - منافات با ماهیت وقف: مهم ترین دلیل بطلان وقف برای انتفاعاتی نظیر قرض، مضاربه، رهن و مانند آن، مخالفت با ماهیت وقف است.

ج – اجماع: مخالفان ادعای اجماع بر عدم صحت وقف پول کرده و گفته اند که در عدم صحت وقف پول اختلافی بین فقها وجود ندارد.

د - منافات داشتن با شرط تأبید: بسیاری از فقها تأبید را شرط وقف دانسته اند. بنابراین در وقف پول این اشکال مطرح است که طول عمر پول به درازی طول عمر زمین، خانه یا کاروانسرای وقفی نیست. لذا نمی توان آن را وقف کرد.

1_4_ ادله صحت وقف پول
در وقف پول، مهم ترین اشکالی که از سوی مخالفان مطرح می شود، فقدان شرط «قابلیت بقا» است.یعنی پول تا زمانی قابل استفاده است که از بین برود، این در حالی است که موقوفه باید قابلیت بقا داشته باشد و با انتفاع از آن عین آن باقی بماند؛ در پاسخ این اشکال باید به چند نکته توجه کرد:

الف - اطلاق روایات وقف: با توجه به روایاتی مثل روایت زیر، هرچیزی اعم از دائم یا غیردائم قابلیت وقف دارد و تنها شرط موقوفه، وقف دائمی آن است:

«هر وقفی که دارای وقت معلومی باشد، بر ورثه واجب است مطالب آن عمل کنند و هر وقفی که زمانش مشخص نیست و برای مجهول وقف شده باشد، باطل است.»

ب - روایات مبنی بر وقف مال: روایاتی در بحث وقف وجود دارند که بر صحت وقف مال اشاره دارند.

ج - نبود دلیل شرعی صحیح بر «تحبیس الاصل»: انصاف این است که در بررسی روایات معتبر، رکنی با عنوان تحبیس الاصل یافت نمی شود.

د - فقدان شرط «حبس الاصل» در فتاوای قدما: برخی قدمای شیعه و برخی فقهای حنفیه و مالکیه وقف موقت را نیز صحیح دانسته اند.

ه - جواز وقف پول به صورت مشروط: فقهای شیعه در وقف پول و طلا و نقره دارای دو نظریه عمده هستند:

1- عدم جواز وقف پول و طلا و نقره مطلقاً .

2- جواز وقف پول و طلا و نقره به شرط وجود منفعتی که باعث از بین رفتن اصل نشود.(5) (6) (8) (20) (21) (22) (23) (24) (26) (27) (28) (29).

1-5- وقف پول در فتوای مراجع تقلید

امام خمینی وصیت به وقف در مورد پول را باطل می دانند .(30) آیت الله موسوی گلپایگانی نیز وقف پول را در وصیت باطل می دانند، مگر اینکه آن پول صرف مسجد شود. (31) همچنین آیت الله مکارم شیرازی نیز وقف پول را درست نمی دانند، هرچند می توان پول را به مسجد تملیک کرد. (32)

با توجه به اینکه در اکثر فتاوای فقیهان امامی این اشتراط وجود دارد که وقف پول صحیح نیست، در ادامه به برخی راهکارهای ارائه شده برای بهره برداری از این منبع مردمی برای تامین مالی امور مختلف اشاره می شود:

1.پول را می توان از طریق هر نوع عقد یا ایقاعی مانند هدیه یا صلح، به تملیک محل موردنظر درآورد.

2.شخص در زمان حیات خود مبلغی را بسپارد و وصیت کند بعد از وفات آن را همین صورت به جریان اندازند، منوط به اینکه بیش از ثلث اموال نباشد، وگرنه رضایت ورثه لازم است.

3.اعتبار و قدرت خرید ناشی از در اختیار داشتن پول.

4.می توان پول را جمع کرد و وکالت داد که شخص جمع کننده پول چیزی بخرد و وقف کند.

5.می توان راهی را مطرح کرد که بانک یا صندوق وقف، پول موقوفه را بلوکه و حبس کند، اما به پشتوانه این ذخیره، در امور خیریه سرمایه گذاری کند.

تعریف سرمایه گذاری از نگاه فقهی

می توان گفت سرمایه گذاری عبارت است از تبدیل وجود مالی به یک یا چند نوع دارایی دیگر که با هدف به دست آوردن سود، برای مدتی در زمان آینده نگهداری خواهد شد. (33)

روش های سرمایه گذاری عبارتند از:

الف - براساس موضوع سرمایه گذاری

ب - براساس زمان یا مدت سرمایه گذاری

ج - برحسب ریسک سرمایه گذاری

1-2- شرایط تحقق سرمایه گذاری

برای تحقق سرمایه گذاری باید سه مرحله طی شود:

الف - تقاضای سرمایه گذاری

ب- عرضه وجوه

ج- عرضه کالاهای سرمایه ای(34)

2-2- وقف پول و سرمایه گذاری در قراردادهای اسلامی

اهمیت سرمایه گذاری کارآمد اموال موقوفه کمتر از اصل وقف نیست. سرمایه گذاری می تواند توسط انواع راه های پیشنهادی مانند صندوق وقف پول صورت گیرد. سود حاصل از سرمایه گذاری برای برنامه های فقرزدایی مورد استفاده قرار می گیرد. (35)

نتیجه گیری

فقر مشکل بسیار از کشورهای جهان سوم است، راه های گوناگونی برای مقابله با آن وجود دارد. یک روش برای مبارزه با فقر در جامعه وقف است که در این میان وقف پول به عنوان یک ابزار نوین مالی می تواند در این زمینه نقش آفرین باشد.

پینوشتها
1- قرآن، آل عمران، 92
2- سید قطب، فی ضلال القرآن، بیروت، داراحیا الکتب العربیه، بی تا.
3- احسائی، محمدبن علی ابن ابی جمهور، عوالی اللئالئ العزیزیه، قم، سیدالشهداء، 1405 ق.
4- نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل (مصادر حدیث فقه شیعه) ، قم، آل البیت، 1408 ق.
5- حرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم آل البیت، 1409 ق.
6- ابن زهره حلبی، حمزه بن علی، غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع، قم، موسسه امام صادق، 1417 ق.
7- خسروی، محمدعلی، میزگرد با موضوع وقف پول، مجموعه مقالات و سخنرانی های همایش وقف در بازار سرمایه، قم، دانشگاه مفید، 1386 ش.
8- طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، المسبوط فی فقه الامامیه (فقه شیعه تا قرن هشتم) ، چاپ سوم، تهران، المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، 1387 ق.
9 - دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، چاپخانه مجلس، 1328 ش.
10- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، چاپ دوم، تهران، مکتبه نشر الثقافه الاسلامیه، 1408 ق.
11- واحد پژوهش موسسه فرهنگی نگاه بینه، قانون مدنی، چاپ دوم، تهران، موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی نگاه بینه، 1385 ش.
12- Lahsasna, Ahcene, The Role od Cash Waqf in Financing icro and Medium Size Eterprises (MMES) , 7th International Conference - The Tawhidi Epistemology: Zakat and Wagf Economy, Bangi 2010.
13- ابن نجیم مصری، زین الدین بن ابراهیم بن محمد، البحر الرائق فی شرح کنز الدقائق (فقه حنفی) ، تحقیق شیخ زکریا عمیرات، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون و دارالکتب العلمیه، 1418 ق.
14- نووی، محیی الدین، روضه الطالبین (فقه شافعی) ، شیخ عادل احمد عبدالموجود و شیخ علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا.
15- حلی (محقق حلی) ، نجم الدین جعفربن حسن، المختصر النافع (فقه شیعه تا قرن هشتم) ، چاپ دوم، تهران، بعثت، 1402 ق.
16- همو، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (فقه شیعه تا قرن هشتم) ، چاپ دوم، تهران، استقلال، 1403 ق.
17- ابن قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر علی متن المقنع (فقه حنبلی) ، بیروت، دارالکتاب العربی، بی تا.
18- حسنی (ابن مرتضی) ، احمدبن یحیی، شرح الازهار المنتزع المختار من الغیث المدرار (فقه زیتی) ، مقدمه احمد بن عبدالله جنداری، یمن، غمضان، بی تا
19- فاضل آبی، زین الدین ابوعلی حسن بن ابی طالب، کشف الرموز (فقه شیعه تا قرن هشتم) ، قم، موسسه نشر اسلامی، 1410 ق.
20- ابن ادریس حلی، محمدبن منصور، السرائر (فقه شیعه تا قرن هشتم) ، چاپ دوم، قم، موسسه النشرالاسلامی، 1410 ق.
21- عباسی، طیبه، بررسی فقهی و حقوقی وقف پول و اوراق بهادار و سرمایه گذاری در اوقاف، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، 1385 ش.
22- ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیه رد المحتار علی الدر المختار (فقه حنفی) ، بیروت، دارالفکر، 1415 ق.
23- سمرقندی، علاءالدین، تحقه الفقها (فقه حنفی) ، چاپ دوم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414 ق.
24- کاشانی، ابوبکر، بدائع الصنائع (فقه حنفی) ، پاکستان، حبیبیه، 1409 ق.
25- فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1401 ق.
26- حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
27- مقدس اردبیل، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان، قم، جامعه المدرسین، 1403 ق.
28- عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1414 ق.
29- عاملی جبعی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام، قم، موسسه المعارف الاسلامیه، 1414 ق.
30- موسوی خمینی، روح الله، استفتائات، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1422 ق.