نگاهی جامع به رابطه فناوری های نوین مالی و اقتصادی با مسائل مربوط به وقف

درباره وقف گفتمان های بسیاری در میان علما و اندیشمندان اسلامی انجام گرفته است و توافقات بسیاری نیز در مبانی متعدد وقف، وجود دارد. با این حال توسعه اقتصاد و رشد تکنولوژی عوامل تازه تری را به موضوعات پیرامون وقف می افزاید که آن ها نیز نیازمند گفتمان بیشتر خواهند بود. امروزه موضوع شرعی بودن وقف پول تا حدود زیادی حل شده و علما شروط خود را برای شرعی بودن این عمل اعلام کرده اند. با در نظر گرفتن این شروط، وجود صندوق های وقفی و جذب سرمایه های خرد جامعه و سپس حرکت این سرمایه ها به سوی بازار سرمایه و سرمایه گذاری در بخش تولید، از موضوعاتی هستند که باید به طور بسیار جدی به آن ها پرداخته شود. در این مقاله قصد داریم درباره تاثیر دو سویه وقف و فناوری‌های مالی صحبت کنیم و هدف ما، کشف راهکارهایی برای بیشینه کردن ابعاد مثبت این تاثیرات است.

يکشنبه، 19 بهمن 1399

تخمین زمان مطالعه:

نویسنده : تحریریه راسخون

موارد بیشتر برای شما

نگاهی جامع به رابطه فناوری های نوین مالی و اقتصادی با مسائل مربوط به وقف

آنچه درباره استفاده از موقوفات، محدودیت های بسیاری را ایجاد می کند، قوانینی است که بر اساس احادیث اهل تشیع و نیز احادیث نبوی حاصل شده و جمیع این این قوانین نیز برای جلوگیری از فساد در امر مدیریت اموال موقوفه وضع گردیده اند. با این حال با گذشت زمان، نیاز بسیاری درباره تجدید نظر پیرامون قوانین موجود درباره وقف احساس می شود.

از جمله موضوعاتی که می توان مورد بحث بودن آن را مثال زد، مسئله وقف پول نقد، ایجاد صندوق های وقفی مستقل از بانک های موجود، نحوه سرمایه گذاری و مشارکت در پروژه های مالی و چگونگی اثرگذاری در بازارهای مالی است. فناوری های مالی و تکنولوژی های مربوط به آن امروزه باعث تغییرات فراوانی در شیوه های مدیریت مالی در جهان شده و دیگر با استفاده از روش های سنتی سرمایه گذاری، نمی توان ارزش اصلی دارایی های موقوفه را حفظ نمود و در امر متولی گری اوقاف، نقش موثر را ایفا کرد.

لذا سازمان اوقاف و امور خیریه کشور نیاز به اختیارات و اصلاحات تازه ای دارد که به کمک آن ها بتواند سوددهی بیشتری از اموال موقوفه حاصل کند و تاثیر بیشتری در جامعه خود بگذارد.

وقف و تاثیرات آن بر بازارهای مالی

وقف از نظر لغوی به معنای توقف کردن، نگه داشتن و حفظ کردن است و در تعریف فقهی حبس مال و بهره مندی از فواید آن را وقف می گویند. وقف در واقع، عملی معنوی است که شخص در کمال صحت و سلامت عقل و اندیشه، تمام یا قسمتی از مال و جان خویش را بی آن که انتظار دریافت پاداشی را داشته باشد، با تمام وجود و عشق و برای رضای خدا به همنوع یا همنوعان خویش می بخشد.

البته باید به این نکته مهم دقت کنیم که موقوفه در ابتدا حفظ و سپس در راه نیک مورد استفاده قرار خواهد گرفت. به این ترتیب در عقد پیمان وقف، واقف، اختیار ملک، دارایی یا پول خود را به یک متولی (که به طور معمول اداره اوقاف است) می سپارد تا آن متولی در حضور یک ناظر (که در عقد وقف تعیین گردیده) در راستایی که واقف تعیین می کند، موقوفه را استفاده نماید. (1)

آنچه در تعریف فقهی وقف اهمیت دارد، ابتدا قابل مشاهده یا لمس بودن مال وقف شده و سپس، حفظ عین مال است. این دو نکته در قوانین وضع شده برای وقف در کشور بسیار تاثیرگذار بوده اند و یکی از دلایلی که برخی از علما پول را به عنوان وقف نمی پذیرند، آن است که چیزی مصرفی است و حفظ عین مال و استفاده از منافع آن ممکن نیست. البته علمای دیگری که موافق با وقف پول هستند (و تعدادشان نیز بیشتر است) ، پول را قابل لمس و قابل حفظ می شمارند و معتقدند که پول وقف شده می تواند با سرمایه گذاری و مدیریت در جای درست حفظ شده و بهره یا منافع آن در جهت امور خیریه مصرف گردد. (2)

با تمامی این اوصاف، وقف می تواند تاثیرات مثبت بسیاری به اقتصاد و بازارهای مالی داشته باشد. موقوفه هایی که امروزه در صنایع مختلف و کشاورزی و... مورد استفاده قرار می گیرند، تعدادشان بسیار زیاد است و دارایی های تحت مدیریت سازمان اوقاف کشور از 50 هزار میلیارد تومان پیشی می گیرد و البته هنوز هم پتانسیل بسیار بالایی برای حرکت بیشتر مردم به سوی این سنت پسندیده وجود دارد.

با این حال، وقف امروزه به تولید، صنعت، توسعه فناوری، ساخت و ساز، بازارهای مالی مختلف و حتی کشاورزی و دامپروری بسیار کمک کرده و پروژه های متعددی برای مصارف عام المنفعه و به نفع افراد نیازمند، با سرمایه های موقوفه اجرا گردیده است.

نقش صندوق های وقفی در افزایش سرمایه گذاری

یکی از راهکارهای مهمی که می تواند شروط لازم برای شرعی بودن وقف پول را محیا کند، ایجاد صندوق های وقفی مستقل از بانک است. چنین صندوقی می تواند باعث رفع ابهامات شرعی شده و قوانین حاکم بر آن، طبق شروط فقهای امامیه طرح ریزی گردد. در این نوع صندوق می توان اموال مختلف غیرمنقول وقفی را در پروژه های خیریه سرمایه گذاری نمود و یا با حفظ اصل پول، سود حاصل از سرمایه گذاری آن را صرف امور خیریه نمود.

حال آنچه مهم است، مدیریت صحیح این مبالغ گردآوری شده در صندوق های وقفی است که در ادامه، به برخی از راهکارهای ارائه شده برای بهره برداری از این منبع مردمی برای تأمین مالی امور مختلف اشاره می شود: (2)

1.با توجه به فتوای فقها، می توان راهی را مطرح کرد که «بانک یا صندوق»، پول موقوفه را بلوکه و حبس کند؛ اما به پشتوانه این ذخیره، در امور خیریه سرمایه گذاری کند. بنابراین، یکی از راه های ابقاء عین پول، این است که بانک یا صندوق یا نهاد مالی مورد نظر، عین پول ها را در نزد خود نگه دارد و به اعتبار آن ها، سرمایه گذاری کند یا وام و تسهیلات ارائه کند. این اولین راهکار قطعی است اما تنها راهکار نیست. در ادامه راهکارهای دیگری را بررسی خواهیم نمود.

2.می توان پول را از طریق هر نوع عقد یا ایقاعی مانند هدیه یا صلح، به تملیک محلِ خیریه مورد نظر درآورد. به عنوان مثال می توان وجوه نقدی جمع آوری شده از افراد ثروتمند را از طریق هبه، به مالکیت مؤسسات خیریه درآورد تا آن ها از این وجوه، در زمینه تأمین نیازهای مالی خود در برنامه های کمک رسانی به افراد فقیر در سطح جامعه استفاده نمایند.

3.شخص در حال حیات خود مبلغى را به بانک یا صندوق قرض الحسنه (یا صندوق وقف پول) بسپارد و وصیت کند که بعد از وفات، آن را به همین صورت به جریان اندازند؛ منوط به این که بیش از ثلث اموال نباشد، یا اگر بیش از ثلث اموال اوست، اجازه ورثه را در حال حیات بگیرد.

4.یکی دیگر از راهکارها، وقف اعتبار و قدرت خرید ناشی از در اختیار داشتن پول است (استفتاء سید صادق شیرازی) . پول حامل ارزش و اعتباری است که بر اساس قرارداد به آن داده شده است و آنچه که برای پول امروزی اهمیت دارد بحث اعتبار پول است. بنابراین در وقف پول، آنچه که وقف می شود، اعتبار پول است.

مثلاً اگر فردی یک میلیون ریال وقف می کند، مثل این است که بگوییم یک میلیون ریال اعتبار وقف کرده است؛ خواه این پول به شکل وجه نقد، چک یا پول الکترونیک باشد. بنابراین چنانچه فردی پول موقوفه را برای مدتی در اختیار بگیرد و در معاملات مضاربه ای از آن استفاده نماید و درنهایت همان میزان پول را برگرداند، در واقع همان عین موقوفه را برگردانده است.

5.یک راهکار دیگر که از استفتاء شخصی ناصر مکارم شیرازی به دست آمده این است که می توانند پول هایی را جمع کنند و وکالت بدهند که شخص جمع کننده چیزی با آن ها بخرد و وقف کند. طبق این پیشنهاد، وجوه نقدی جمع آوری شده صرف خرید دارایی هایی از قبیل ملک تجاری یا ساختمان و تشکیلات تولیدی یک کارخانه یا مرکز تولیدی خواهد شد و این ملک به اجاره گذاشته می شود و درآمد حاصل از اجاره آن صرف امور خیریه (در جهت کاهش فقر) می گردد یا در ملک تجاری یا مرکز تولیدی خریداری شده توسط پول های اهدا شده اقدام به آموزش و استخدام نیروی کار (با تأکید بر استخدام افراد فقیر و کم درآمد) در جهت افزایش اشتغال در کشور صورت گیرد.

6.راهکاری دیگر این است که وجوه جمع شده گزینه قبل صرف خرید سهام یا اوراق قرضه شوند و سود حاصل از آن وقف امور خیریه گردد.

7.شخصی که می خواهد پول خود را وقف کند می تواند آن را تبدیل به سکه بهار آزادی نماید و بانک (یا صندوق وقفی) برای مدتی معین تعدادی سکه به متقاضیان نیازمند بدهد تا آن ها بعد از رفع نیاز، عین آن سکه ها را برگردانند. در این فرض مسئله تورم نیز صدمه به ارزش اصلی موقوفه نخواهد زد و سکه تابع افزایش و یا کاهش نرخ تورم خواهد بود. (2)

بازار سرمایه و نقش آن در سوددهی اموال موقوفه

یکی از بهترین کارهایی که می توان در جهت تحقق اهداف اصلی وقف به انجام رساند، حرکت سرمایه های وقفی در جهت صنایع مولد است. در این صورت، به کمک سرمایه های مردمی خیوخواهانه، به رونق تولید و توسعه اقتصادی نیز کمک خواهد شد. بنابراین بازار سرمایه می تواند در این مسیر به مدیریت موقوفات کمک بسیاری کند. به طور کلی اموال موقوفه به شش دسته زیر تقسیم می شوند: (3)

وقف به اعتبار ذینفعان

وقف به اعتبار نوع موقوفه

وقف به اعتبار مدت زمان

وقف به اعتبار مشروعیت

وقف به اعتبار نوع استفاده از موقوفه

وقف به اعتبار مدیریت موقوفه (3)

که در وقف به اعتبار نوع موقوفه اعم از منقول و غیر منقول در بازار سرمایه در اینجا قابل بررسی است. در حال حاضر، راهکار قطعی برای جذب منابع مالی خرد وقفی وجود ندارد و اگر تهمیداتی برای 7 راهکار پیشنهاد شده در بخش قبلی مقاله اندیشیده شود، بدون شک استفاده از منابع مالی خرد وقفی نیز ممکن خواهد بود. وقت آن است که این سنت نیک و پسندیده کمی بیشتر در بطن جامعه نفوذ کند و امکان انجام آن برای همه افرادی که مایل به وقف اموال خود هستند، ایجاد گردد.

استفاده از منابع مالی وقف برای سرمایه گذاری در بازارهای سرمایه مانند نشانه گرفتن دو هدف والا با یک تیر خواهد بود. از سویی منابع مالی که با کمک های مردمی تجمیع گردیده در راستای تولید هزینه خواهد شد و از سویی دیگر، سود حاصل از همین سرمایه گذاری نیز به عنوان منافع موقوفات در اختیار نیازمندان قرار خواهد گرفت. بدین ترتیب، هم رونق اقتصادی از طریق تزریق سرمایه به واحدهای تولیدی محقق خواهد شد و هم هدف اصلی وقف، تحقق خواهد یافت.(2)

در حال حاضر یکی از بزرگترین مشکلات اموال وقفی در کشور ما، عدم کارایی دارایی ها است. استفاده از ملک، زمین و دیگر موقوفه های مرسوم چندان پر رونق نیست و بازسازی اموال موقوفه در زمان مقرر و صحیح صورت نمی گیرد و این موضوع باعث می شود دارایی پس از گذشت مدتی از چرخه بازدهی خارج شود.

یکی از ابزارهایی که می تواند برای حفظ اعتبار و ارزش دارایی های وقفی مورد استفاده قرار بگیرد، اوراق بدهی وقفی است. هرچند در گذشته اوراق بدهی وقفی عرضه شد، اما متاسفانه در آن زمان، نقشی برای بازار سرمایه پیش بینی نشده بود و این موضوع موجب شد سرمایه گذاران اعتماد لازم را نداشته باشند این تجربه با شکست مواجه شود.

بنابراین اگر طرح اوراق بدهی وقفی یک بار دیگر و این بار با برنامه ریزی استراتژیک در بازار سرمایه اجرا شود، می تواند ابزار مناسبی باشد. به عنوان مثال می توان در بازار سرمایه، بازار ثانویه ای طراحی کرد و اوراق بدهی وقفی را در آن عرضه نمود. طبیعتاً در بازار سرمایه نظارت های بیشتری وجود دارد و اعتماد سرمایه گذاران را به همراه خواهد داشت. طبیعتاً این اعتماد سازی منجر به موفقیت بیشتر و جذب سرمایه های خرد نیز خواهد شد.

دومین ابزار، روشی مشابه صندوق های نیکوکاری است که پیش از این درباره آن صحبت کردیم. موضوع تشکیل صندوق های وقفی به سال 1383 باز می گردد. در همان زمان چندین نشست و همایش در خصوص نقش بازار سرمایه در افزایش بهره وری موقوفه های سازمان وقف برگزار شد؛ اما همچنان پس از گذشت سال ها، شاهد چنین ابزاری در بورس نیستیم. در حال حاضر در کشور صندوق های نیکوکاری با سه مدل طراحی شده است.

در مدل اول اصل و بخشی از منافع سرمایه گذاری به خود فرد تعلق دارد، در مدل دوم اصل منابع متعلق به سرمایه گذار است و منافع حاصل متعلق به صندوق و در مدل سوم اصل و فرع به صندوق نیکوکاری واگذار می شود. می توان ساختار صندوق های وقفی را در قالب صندوق های نیکوکاری بازار سرمایه باز تعریف نمود. (3)

سنت حسنه وقف می تواند باعث تعالی اقتصادی در کشور شود؛ با این وجود، محدودیت های قانونی که درباره وقف وجود دارند، امکان تحقق هرچه بهتر این سنت نیک را از اداره اوقاف و امور خیریه کشور، می گیرند. با در نظر گرفتن اینکه راهکارهای متعددی برای استفاده شرعی از پول وقف شده وجود دارد، تا اینجا به بررسی انواع مختلف این روش ها و همچنین اهمیت تشکیل صندوق های وقفی پرداختیم و در ادامه نیز، تاثیر حرکت وجوه وقفی به سوی بازار سرمایه را بررسی نمودیم و به این نتیجه رسیدیم که با استفاده از تعریف صندوق های وقف در بازار سرمایه، قادر خواهیم بود با جذب سرمایه های خرد، سوددهی سازمان اوقاف و خدمات رسانی آن به قشر محروم را بهتر و بیشتر نماییم.

نقش وقف در ایجاد فناوری های مالی و اقتصادی چست؟

یکی از سنت‌های حسنه دین اسلام، وقف است که از آن با عنوان هایی مانند صدقه جاریه و یا باقیات الصالحات نیز یاد می‌شود. آیین وقف در بسیاری از مذهب‌ها و کشورهای جهان به شکل‌های مختلف مرسوم است و به نوعی، زیباترین نیکوکاری با اثرات ماندگار محسوب می‌شود؛ اما کمتر دینی مانند اسلام به اهمیت این سنت پسندیده پرداخته و به آن در جامعه نقش اساسی بخشیده است.

هر چند که در قرآن به طور مستقیم درباره وقف صحبت نشده اما آیات و احادیث متفاوتی به این امر اشاره دارند و مفسران بسیاری به تبیین مضمامین این آیات و احادیث پرداخته اند. به طوری که امروزه به روشنی می دانیم که منظور از وقف در اسلام چیست و چه احکامی‌بر شرعی بودن آن دلالت دارد.

با تمام این اوصاف، قوانین وقف در ایران در مقایسه با سایر کشورها به نوعی محدود کننده‌تر است؛ به طوری که در بسیاری از مواقع، همین قوانین محدود کننده مانع از ایجاد بازدهی مناسب در سرمایه گذاری‌های وقفی شده و از شکوفایی پتانسیل‌های اصلی وقف در ایران جلوگیری می‌کند.

هرچند در چند سال گذشته اتفاقات خوبی در این زمینه رقم خورده و اقداماتی مانند بازگشایی صندوق‌های وقفی، عرضه اوراق بدهی وقفی و مواردی از این دست به طور محدود اتفاق افتاده اما جا دارد که توجه بیشتری به این امور گردد تا شاهد تاثیر بیشتر وقف در توسعه اقتصادی کشور باشیم. در ادامه این مقاله قصد داریم درباره نقش و تاثیر وقف در فناوری مالی و اقتصادی کشور صحبت کنیم و جایگاه ایران را در این زمینه با برخی کشورهای موفق دیگر مقایسه نماییم.

وقف و شرایط آن در ایران

در تعریف می‌توان وقف را فرایندی دانست که طی آن فردی در صحت کامل فکری و با اراده خود، مدیریت بخشی (یا تمام) اموال خود را جهت استفاده در امور خیریه، طی یک عقدنامه وقفی، به یک متولی می سپارد و متولی نیز موظف است با حفظ عین مال و استفاده از آن در جهت امور خیریه، منافع آن را به نیازمندان (و یا جامعه هدفی که واقف تعیین نموده) اعطا کند. متولی اصلی وقف در ایران، اداره اوقاف و امور خیریه کشور است که نهادی غیر دولتی و عمومی است و تحت نظارت ولایت فقیه اداره می شود. (4)

حبس عین مال و استفاده از منافع آن یکی از وجوه شرعی استنتاج شده از احادیث است و وجه دیگر آن، مسئله قابل لمس بودن یا فیزیکی بودن (قابل شهود بودن) موقوفه است. این دو وجه باعث می‌شود موضوع وقف در ایران به ساختمان ها، اراضی و مواردی نظیر این خلاصه شود و موضوع وقف پول جهت سرمایه گذاری در دهه اخیر مطرح گردیده و با اعمال شرط هایی مورد تایید علما نیز قرار گرفته است. بدین ترتیب دروازه‌های جدیدی از سرمایه‌های وقفی وارد چرخه اوقاف کشور می‌شود که می‌تواند تاثیرات متعدد و مثبتی بر تحقق آرمان وقف یعنی کمک به کاهش فقر و فاصله طبقاتی خواهد داشت. (4) و (5)

به صورت کلی می توان گفت که وقف دست کم دو اثر مهم درونی و بیرونی دارد: اثر درونی وقف به انسان های مومنی باز می گردد که با وقف بخشی از اموال (و یا تمام اموال) خود، به پالایش درون خود پرداخته و تزکیه نفس می نمایند و از این طریق به جای افزودن به اندوخته های مادی و دنیایی، در فکر اندوختن توشه ای برای آخرت خود خواهند بود.

از سوی دیگر، اثر بیرونی وقف به این صورت است که گسترش فرهنگ وقف در جامعه می تواند در کاهش معضلات اقتصادی-اجتماعی مانند فقر و محرومیت افراد کم درآمد جامعه، نابرابری های عمیق درآمدی و غیر درآمدی در میان اقشار جامعه (و پیامدهای ناگوار آن از قبیل گسترش جرم و جنایت)، پرورش نیافتن بخش عظیمی از استعدادهای انسان های کم برخوردار، کاهش شکاف طبقاتی در جامعه و موارد دیگر موثر باشد. (6)

در اقتصاد امروز، تامین سرمایه نقش مهمی در صنعت و چرخه تولید دارد. با توجه به فشارهای بسیار زیادی که بر دولت قرار گرفته و تحریم‌های ظالمانه بر آن می افزاید، امکان تحقق برنامه بودجه و تامین سرمایه بسیاری از صنایع اصلی کشور برای دولت فراهم نیست و به همین دلیل نیز، نهاد قدرتمندی مانند وقف می‌تواند در این مسیر وارد شده و بسیاری از مشکلات اقتصادی کشور را با تامین سرمایه از صندوق‌های وقفی حل نماید. در اینجا درباره تاثیراتی که توسعه وقف می‌تواند بر روی اقتصاد و نظام مالی اقتصادی ایران داشته باشد، صحبت خواهیم نمود.

تاثیر وقف بر نظام مالی و اقتصادی کشور

وقتی که وقف در جامعه گسترش یابد، فرهنگ مهربانی گسترش می یابد و این موضوع بدون شک تاثیرات بسیاری از نظر اجتماعی، فرهنگی و مذهبی بر جامعه دارد و باعث تعالی روح معنوی واقف و موقوف علیه خواهد شد. درباره تاثیرات وقف بر ابعاد مختلف اجتماعی فرهنگی می‌توان بسیار سخن گفت؛ اما در این مقاله درباره تاثیراتی که وقف بر نظام مالی و اقتصادی کشور دارد، صبحت خواهیم نمود.

از آنجایی که فناوری مالی و اقتصادی ایران در چند سال اخیر دستخوش تغییرات مثبت شده و استفاده از اینترنت در تبادلات مالی رونق یافته، بسیاری از محدودیت‌های تجاری برای سوددهی اموال موقوفه حذف گردیده و در نتیجه، این بخش قدرتمند از اقتصاد می‌تواند بسیاری از مشکلات اقتصادی کشور را تحت تاثیر خود قرار دهد. وقف در قالب‌های زیر می‌تواند بر اقتصاد اثر بگذارد:

1.ایجاد کسب و کار و توسعه مشاغل

یکی از مهم‌ترین اثرات وقف در جامعه اسلامی ایجاد یا توسعه مشاغل است. اگر مسیر وقف به سوی جذب سرمایه‌های خرد از طریق صندوق‌های وقفی پیش برود، این موضوع به شکل مشهودتری در جامعه نمایان خواهد شد.

2.توسعه کشاورزی و دامداری

توسعه کشاورزی و دامپروری از راه وقف پیشینه‌ای دیرینه دارد و وقف زمین کشاورزی از ابتدای پیدایش وقف در تمدن اسلامی وجود داشته است. بحثی که امروزه مطرح می‌شود، سرمایه گذاری بر روی این بخش از طریق صندوق‌های وقفی است تا بازدهی کشاورزی با امکانات مدرن، افزایش یابد.

3.توسعه صنعت و معدن

از دیگر آثار وقف در نظام اقتصادی، توسعه معادن و صنایع وابسته است. تامین سرمایه لازم برای بسیاری از صنایع و همچنین حفاری و کشف و استفاده از منابع موجود در زمین‌های اوقافی، اموری است که اداره اوقاف در این زمینه می‌تواند به انجام برساند.

4.ایجاد زیرساخت های پزشکی و بهداشت و درمان

در حال حاضر یک چهارم بیمارستان‌های کل کشور و 60% از بیمارستان‌های پایتخت، اوقافی هستند و این موضوع نشان دهنده نقش پررنگ اوقاف در صنعت پزشکی و درمان کشور است.

5.اشتغال زایی و کاهش آمار بیکاری در کشور

از جمله اثرات عالی و ماندگار وقف در نظام اقتصادی و اجتماعی کشور، ایجاد اشتغال و کاهش نرخ بیکاری در کشور است. توسعه پایدار به واسطه حرکت منابع مالی اوقاف در مسیر صنایع مولد، سبب به کار گیری نیروهای جوان و تحصیل کرده و متخصص خواهد بود که این موضوع، بار سنگینی را از دوش دولت خواهد برداشت.

6.توسعه گردشگری و صنعت توریسم

بسیاری از موقوفه ها به سبب پیشینه تاریخی و یا فرهنگی، در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور قرار می گیرد و برای بهره برداری و جذب گردشگر مورد استفاده قرار می گیرند. در واقع از این رو می‌توان وقف را وسیله‌ای برای حفظ میراث فرهنگی و زمینه ساز برای توصعه صنعت توریسم قلمداد کرد.

7.گسترش صادرات و واردات

از جمله تاثیرات توسعه وقف در نظام اقتصادی کشور، مشارکت در امور تولید و صادرات است. البته این امر نیازمند توجه ویژه مسئولین برای این گونه مشارکت‌ها است و محدودیت‌ها و موانعی بر سر راه دارد که اگر هموار گردند، تاثیر بسیار مطلوبی را برای جامعه به همراه خواهد داشت.

8.تحقق شعار جهش تولید

حرکت منابع مالی اوقاف به سوی تولید در صنایع کوچک و بزرگ و همچنین تامین سرمایه لازم برای تولیدکنندگانی که نیازمند آن منابع هستند، به نوعی یک کمک موثر برای تحقق شعار جهش تولید است. در شرایطی که سال جهش تولید با حجم وسیعی از مشکلات برای دولت (مانند پاندمی کرونا و تحریم‌های بی سابقه) مصادف شده، استفاده از منابع وقفی، بهترین جایگزین برای تحقق جهش تولید خواهد بود. (7) و (8)

مقایسه شرایط وقف در ایران و دیگر کشورها

سنت وقف در اکثر ادیان و کشورهای مختلف به اشکال گوناگونی وجود دارد و بخش مهمی از امور خیریه و نیکوکاری را شامل می‌شود. آنچه به صورت مشترک در نقاط مختلف جهان می‌توان یافت، موضوع هدف نهایی وقف است. هدف اصلی وقف در سراسر جهان، کمک به نوع بشر از طریق منافع موجود در یک دارایی فیزیکی است.

به عنوان مثال یکی از مشهورترین انواع وقف در جهان، جایزه صلح نوبل است که توسط آلفرد نوبل پایه گذاری شد و همه ساله در رشته‌های مختلف به افرادی اعطا می ‎شود که مهم‌ترین خدمات را به جامعه بشری ارائه کرده باشند. بنابراین وقف می‌تواند اشکال بسیار گوناگونی داشته باشد و در کشورهای دیگر، نمودهای تازه تری از وقف را می‌توان دید. (7)

با در نظر گرفتن هدف نهایی وقف، می‌توان گفت که بخش مشترک تعریف وقف در اغلب کشورهای جهان، چشم پوشی از یک دارایی و در اختیار قرار دادن آن برای منافع جمعی یا قشری محروم است، می‌توان گفت که در ایران، محدودیت‌های قانونی متعددی برای به حداکثر رساندن بازدهی اموال وقفی وجود دارند که می‌توانند با یک نگاه جهان شمول، حذف شوند.

یکی از مسائلی که بسیاری از محدودیت‌ها را حل می‌کند، تفاوت دیدگاهی است که بین وقف در ایران و کشورهای دیگر وجود دارد و آن هم، نوع نگاه به موضوع حبس مال است. دیدگاه فقهی در ایران، سازمان اوقاف را موظف به حفظ عین مال و استفاده از منافع آن می نماید و این درحالی است که در بسیاری از کشورها مانند آمریکا که بازدهی بسیار بیشتری از اموال اوقافی خود دارند، متولی اوقاف موظف به حفظ ارزش اصلی دارایی و استفاده از منافع آن است.

این دیدگاه باعث می‌شود دست متولی اوقاف برای سرمایه گذاری دارایی‌ها و افزایش بازدهی خدمات اوقافی افزایش یابد و در نتیجه، اقدامات بیشتر و متنوع تری پیرامون امور خیریه و خدمات رسانی به فقرا انجام گیرد. البته در این باره اصلاحاتی در حال انجام است که باید تسریع بیشتری پیدا کنند و کمک بیشتر به قشر آسیب پذیر، هدف اصلی کار قرار بگیرد. (9)

البته باید این نکته را نیز در نظر داشت که پاک‌ترین سازوکار وقفی جهان در جمهوری اسلامی بنا به همین دیدگاه فقهی و قوانین و نظارت موجود در کشور است که توانسته خالصانه‌ترین و بهترین خدمات را ارائه دهد و بیشترین تاثیر را در جامعه خود بگذارد. امروزه سازمان اوقاف در کشور، دومین قدرت اقتصادی مستقل پس از دولت محسوب می‌شود که خدمات بسیاری در راستای حفظ ارزش‌های اسلامی وقف در کشور، ارائه می‌دهد و در تمامی زمینه‌های وقفی، فعالیت پویا دارد.

وقف در ایران از ارزشی بسیار والا برخوردار است و از جمله محبوب‌ترین نیکوکاری هایی است که ایرانیان جهت باقیات صالحات، از خود بر جای می‎ گذارند. موضوع توسعه وقف در ایران سالیان سال است که مورد بحث قرار دارد و مهم‌ترین بخش این موضوع، بحث چگونگی استفاده از منابع و منافع موقوفه در جهت سودرسانی به جامعه هدف است.

موضوع وقف پول و اختیار استفاده از آن در بازارهای سرمایه و به ویژه در بخش تولید، موضوعی است که نقش وقف در اقتصاد کشور را به شکل چشمگیری پررنگ‌تر خواهد نمود.

امروزه وقف قادر است به عنوان ابزاری قدرتمند برای مبارزه با تحریم‌ها استفاده شود و نقش پررنگی در استقلال اقتصادی کشور ایفا نماید. یکی از دیدگاه هایی که جایگزینی آن می‌تواند اختیارات سازمان اوقاف کشور را بیشتر کند، موضوع حفظ ارزش دارایی به جای حفظ عین مال است. بدین ترتیب، امکان ورود به بازارهای سرمایه برای اوقاف فراهم شده و چرخه اقتصاد به کمک موقوفه‌های مردم و سرمایه‌های خرد و کلان نیکوکاران، چرخش بیشتری خواهد گرفت.

وقف، زمینه توسعه اقتصادی

سنت پسندیده وقف، از جمله ارزشمندترین میراثی است که اسلام برای ما به ارمغان آورده است. این سنت مانند گنجینه‌ای بی پایان از مهر و محبت است که از دل مردم یک جامعه بر می خیزد و به قلب مردم همان جامعه نیز نفوذ می‌کند. به گفته بسیاری از بزرگان دینی، از جمله زیباترین و ماندگارترین باقیات الصالحاتی که یک مومن می‌تواند از خود در این دنیا برجای بگذارد، موقوفه‌ای است که بسیاری از آن بهره مند شوند.

اگر پیش از این ساخت یک مسجد یا یک مدرسه، یا حفر یک چاه و مواردی از این دست تنها جویبارهای جاری ممکن ثواب اخروی در این جهان بودند، امروزه با مدون شدن نظام اسلامی و مصوب شدن قوانین دقیق برای وقف و ایجاد سازمانی به نام اوقاف و امور خیریه، مسیرهای تازه‌تر و زیباتری برای بهره مندی از دارایی‌های موقوفه به وجود آمده که زمینه ساز توسعه اقتصادی و شکوفایی بسیاری از پتانسیل‌های نهفته کشور است. (10) و (11)

معنای وقف و کاربردهای متعدد آن در دنیای امروز

وقف از نظر لغوی به معنای ایستادن، نگه داشتن و حفظ کردن است و در تعریف فقهی به آن حبس مال و بهره مندی از فواید آن گفته می‌شود. در ساده‌ترین تعریف آن آمده که وقف در واقع، عملی است الهی که شخص در کمال صحت و سلامت عقل و اندیشه، تمام یا قسمتی از مال و جان خویش را بی آن که انتظار دریافت پاداشی را داشته باشد، با تمام وجود و عشق و برای رضای خدا به همنوع یا همنوعان خویش می بخشد.

البته باید به این نکته مهم دقت کنیم که موقوفه در ابتدا حفظ و سپس در راه نیک مورد استفاده قرار خواهد گرفت. در واقع در هنگام عقد پیمان وقف، نکات مهمی وجود دارد که درباره نحوه استفاده از ملک و یا دارایی وقف شده و همچنین معرفی ناظر و متولی آن، صحبت به میان خواهد آمد. در واقع وقف نوعی عقد معین است که در چارچوب قوانین مصوب جامعه اسلامی انجام می گیرد و در تمامی ابعاد جامعه نیز به رسمیت شناخته خواهد شد. (10) و (11)

پس از عقد وقف، دارایی موقوفه در اختیار اداره اوقاف و امور خیریه کشور است که این اداره تحت نظارت مستقیم ولی فقیه اداره می‌شود و به عنوان متولی اولیه موقوفات سراسر کشور، مشغول فعالیت است و از این اموال برای موارد مختلف و عام المنفعه‌ ای مثل ایجاد خوابگاه، ساخت پل، ساخت مسجد، ساخت کتابخانه، ساخت دانشگاه، ساخت مدرسه، ساخت و یا تجهیز بیمارستان، ساخت پرورشگاه، ایجاد زیرساخت برای تولید و یا کشاورزی و مواردی از این دست استفاده می‌کند.

در یک نگاه کلی می توان گفت وقف دست کم دو اثر مهم درونی و بیرونی دارد: اثر درونی وقف به انسان های مومنی بازمی گردد که با وقف بخشی از اموال و یا تمام اموال خود، به پالایش درون خود پرداخته و تزکیه نفس می نمایند و از این طریق بجای افزودن به اندوخته‌های مادی و دنیایی، در فکر اندوختن توشه‌ای برای آخرت خود خواهند بود.

از دیگر سو، اثر بیرونی وقف به این صورت است که گسترش فرهنگ وقف در جامعه می تواند در کاهش معضلات اقتصادی-اجتماعی مانند فقر و محرومیت افراد کم درآمد جامعه، نابرابری های عمیق درآمدی و غیر درآمدی در میان اقشار جامعه (و پی آمدهای ناگوار آن از قبیل گسترش جرم و جنایت)، پرورش نیافتن بخش عظیمی از استعدادهای انسان های کم برخوردار، کاهش شکاف طبقاتی در جامعه و موارد دیگر موثر باشد. (12)

البته امروزه با گسترش تکنولوژی و شرایط اقتصادی آن، استفاده از موقوفه‌ها برای مواردی نوین‌تر نیز کاربرد دارد. به عنوان مثال ممکن است از موقوفه‌های نقدی که سرمایه کلانی نیز محسوب می شوند، کارخانجاتی ایجاد شود که هم عین مال حبس شده باشد و هم بتوان از منافع آن، جامعه را ذی نفع نمود.

اداره اوقاف و امور خیریه کشور، ارزش تقریبی اموال وقف شده در کشور را چیزی در حدود 50 هزار میلیارد تومان برآورد کرده که این عدد، نشان از پتانسیل بسیار بالای این نهاد برای اقدامات اقتصادی در سطح ملی دارد و می‌توان با تکیه بر این پتانسیل، زمینه هایی را برای توسعه اقتصادی کشور، فراهم آورد. (13)

نقش وقف در توسعه تولید

تولید از جمله مهم‌ترین ارکان اقتصاد هر کشور به شمار می‌رود که در واقع، معیاری برای سنجش پویایی اقتصاد کشورهای مختلف است. تولید ناخالص داخلی هر کشور، معیاری برای میزان توسعه اقتصادی آن کشور است و به همین جهت، تولید و صنعت، ارکان اصلی توسعه اقتصادی کشور به شمار می‌روند.

به خصوص پس از اعمال تحریم‌های ناعادلانه استکبار جهانی علیه جمهوری اسلامی ایران، نقش تولید بیش از پیش خود را در اقتصاد کشور نمایان نمود و نامگذاری سال هایی مانند رونق تولید، حمایت از کالای ایرانی، جهش تولید و... که توسط رهبر معظم جمهوری اسلامی ایران انجام شد، نشان از اهمیت این واژه در پیروزی و سرافرازی کشور دارد.

آنچه درباره مفهوم و کاربردهای وقف در بحث تولید اهمیت دارد، زمینه ساز بودن آن است. وقف املاک و اموال به سبب آن که طبق شرط اصلی وقف نباید مصرفی و پایان پذیر باشند، به صورت ذاتی، توانایی ایجاد زمینه‌های تولید را فراهم می‌کنند. چرا که در بحث نحوه استفاده از موقوفه، همواره تاکید علما بر این بوده که موقوفه باید بیشتر در جهت رشد اقتصادی و نه تقسیم درآمد و کمک مستقیم به نیازمندان صورت پذیرد.

به عنوان مثال، پدید آوردن بستری برای ایجاد اشتغال دائم افراد کم بضاعت، بر کمک نقدی و غیرنقدی مستقیم به آن‌ها ارجحیت دارد. به همین دلیل هم هست که وقف، زمینه ساز ایجاد و یا ارتقای مشاغل کوچک و بزرگ می‌شود و زمین‌ها و دارایی‌های بسیاری در جهت افتتاح و توسعه بنگاه‌های تولیدی مصرف می شوند. مثالی واضح و آشکار از این موضوع، بزرگترین نهاد موقوفی جهان اسلام یعنی آستان قدس رضوی است که با تکیه بر همین موقوفات، توانسته نقش بسزایی در توسعه اقتصادی کشور و فراهم کردن بستری برای درآمدزایی هزاران هزار نیروی کار در صدها کارخانه خود، ایفا کند. (13) و (14)

نقش وقف در توسعه کشاورزی و دامپروری

شاکله وقف بر مبنای رفع نیازهای اجتماعی زمانه خود قرار می گیرد و خود را در ساختارهای مختلف نشان می‌دهد. از جمله مواردی که در تمام قرون گذشته مرسوم بوده و نیازی برای تمامی اعصار شناخته می‎ شود، کشاورزی و دامپروری است. بسیاری از موارد وقف در ایران، زمین‌های زراعی هستند که به نفع نیازمندان وقف می شوند و به همین منظور به متولی اصلی یعنی اداره اوقاف سپرده می شوند.

همچنین مراکز پرورش دام و خود دام‌ها نیز از جمله دیگر موقوفات به شمار می‌روند. در چنین مواردی، اداره اوقاف قادر است با پشتوانه مالی دیگر موارد وقفی کمر همت بر تولید محصولات کشاورزی و پرورش و تکثیر دام‌های موقوفه ببندد و به عنوان یکی از راه‌های مهم توسعه کشاورزی و دامپروری کشور ایفای نقش نماید.

در واقع توجه بیشتر به موقوفات کشاورزی و سرمایه گذاری در آن‌ها باید به این دلیل انجام شود که امروزه دیگر کشاورزی و دامپروری سنتی، جوابگوی شرایط اجتماعی نیست و برای بسیاری از کشاورزان نیز صرفه اقتصادی ندارد. به خصوص با وجود خشکسالی در ایران، این موضوع بسیار مشهودتر از پیش نیز خواهد بود. بنابراین، تجهیز کردن زمین‌های کشاورزی موقوفه و مراکز دامپرورزی به جدیدترین تکنولوژی‌های تولیدی در این زمینه، می‌تواند باعث رونق چشمگیر در زمینه کشاورزی گردد. (14) و (15)

نقش وقف در بهره وری بیشتر از سرمایه انسانی

یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های هر کشور برای توسعه اقتصادی، سرمایه‌های انسانی آن هستند که اگر در جهت درست مورد بهره برداری قرار بگیرند، سبب شکوفایی اقتصادی خواهند شد. دولت موظف است برای آموزش و پرورش منابع انسانی کشور، هزینه کند تا در آینده بتواند از همین منابع، در جهت توسعه کشور بهره برداری نماید.

از سویی افراد هر جامعه برای تجلی استعدادهای ذاتی خویش و تبدیل توانایی‌های بالقوه خود به توانایی‌های بالفعل، نیاز به حمایت و آموزش خواهند داشت. نقش وقف در این زمینه می‌تواند به شکل‌های مختلفی باشد که در اینجا چند مورد آن‌ها ذکر خواهد شد: (13)

1.آموزش و پرورش استعدادها

نخستین رد پای وقف در زمینه سرمایه انسانی، نقش آن در آموزش افراد جامعه است. ساخت مدارس، مساجد، مراکز آموزشی و فرهنگی و... همگی اقداماتی هستند که از سوی اداره اوقاف و امور خیریه کشور، در جهت آموزش منابع انسانی کشور برای استفاده در چرخه تولید و اقتصاد، انجام می گیرند.

2.استفاده از سرمایه انسانی عرصه تولید

همانطور که در بخش توسعه تولید توضیح دادیم، عملکرد وقف در زمینه تولید عملکردی زمینه‌ای است و بستری برای پدید آمدن هزاران موقعیت شغلی مختلف در کشور ایجاد می‌کند. به همین سبب هم هست که وقف موجب شکوفایی سرمایه‌های انسانی آموزش دیده کشور می‌گردد.

3.کشف و شکوفایی ایده های نو

یکی از اقداماتی که سازمان اوقاف در جهت توسعه اقتصادی و استفاده صحیح از سرمایه‌های انسانی می‌تواند انجام دهد، توجه به ایده‌های نو و خلاقانه در زمینه اقتصاد است که امروزه در قالب استارتاپ‌ها و ایده‌های کارآفرینی مطرح می‎ شود. چنین ایده هایی علاوه بر پولساز بودن، باعث رشد و شکوفایی ذهنی سرمایه‌های انسانی کشور خواهد شد.

4.خلق مجالی برای ارائه توانمندی ها و شکوفایی استعدادها

از دیگر مسیرهایی که در زمینه استفاده از سرمایه‌های انسانی با دارایی‌های موقوفه انجام می گیرد، ایجاد مراکز فرهنگی و برگزاری رویدادهای فرهنگی هنری است تا به این صورت، هم این بخش از اقتصاد کشور فعال گردد و هم زمینه‌ای برای هنرمندان و چهره‌های فرهیخته کشور فراهم می‌شود که بتوانند توانمندی‌های فرهنگی و هنری خود را تبدیل به درآمد کنند و به عرصه حضور بیاورند. (14) و (15)

نقش وقف در تحقق آرمان های اقتصادی جمهوری اسلامی

به کمک وقف زمینه‌های تولید در کشور فراهم می‌گردد و هدایت دارایی‌های موقوفه در مسیر تولید، می‌تواند رونق تولید و کاهش وابستگی به دیگر کشورها را به همراه داشته باشد. بنابراین نقش وقف در توسعه اقتصادی به طور ویژه حول محور استقلال و پیروزی در اقتصاد مقاومتی خواهد بود و ایجاد بسترهای اقتصادی مناسب و استفاده صحیح از سرمایه‌های انسانی، از اصلی‌ترین راهکارهای نجات جامعه از شرایط فعلی اقتصادی خواهد بود.

پس از اعمال تحریم‌های ناعادلانه استکبار جهانی علیه نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و از بین رفتن امکان صادرات نفت و فراورده‌های آن در کشور، نیاز اقتصاد به استقلال از فروش نفت بیش از پیش احساس گردید. اکنون همگی به خوبی می دانیم که جهش تولید در کشور، تنها راه پیروزی در این جنگ ناعادلانه است و توسعه وقف می تواند در این زمینه نقش بسزایی داشته باشد.

به کمک وقف، قادر خواهیم بود که به کمک و با مشارکت خود مردم، در جهتی که مورد تایید و نظارت واقفان باشد، دارایی‌های آن‌ها را در جهت حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی خود مردم، به آن‌ها کمک کنیم. بنابراین وقف با نقش پررنگ خود در تولید و اقتصاد، اصلی‌ترین راهکار مشارکتی مردم برای پیروزی نظام جمهوری اسلامی است.

یکی از پسندیده ترین سنت های نبوی جامعه اسلامی، سنت وقف است که در ایران نیز رواج بسیار دارد. اداره اوقاف و امور خیریه کشور به عنوان متولی اولیه و اصلی وقف در ایران، وظیفه هدایت صحیح دارایی های وقف شده به نفع قشر مستضعف را دارد و با وجود قدرت بسیار زیادی که در اموال موقوفه نهفته است، در حال رشد و توسعه همه جانبه این سنت زیبا در ایران است.

وقف در جامعه اسلامی نقش مهمی دارد و با وجود آن که سبب توسعه اجتماعی، مدنی، فرهنگی، مذهبی و... می گردد، اما در قالب مهم ترین نقش، از جمله ستون های اصلی رونق اقتصادی کشور نیز به شمار می آید. وقف قادر است با تسهیم ثروت و منافع ناشی از آن در جامعه، فاصله طبقاتی را کاهش داده و منافع بسیاری را به نفع افراد کم بضاعت و بی بضاعت جامعه، ایجاد نماید.

به کمک وقف قادر خواهیم بود در زمینه تولید، صنعت و معدن، کشاورزی و دامپروری، گردشگری و توریسم، مدیریت سرمایه‌های انسانی، رشد و توسعه تکنولوژی و موارد بسیار دیگر، اقداماتی شایسته انجام دهیم و منافع بسیاری را به کشور عزیز و مردم آن، تقدیم نماییم.

بررسی جایگاه وقف در بازارهای سرمایه

وقف را می توان از چند زاویه نگاه کرد. وقف یک فریضه دینی است که از نظر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می تواند مورد بررسی قرار بگیرد. اما به واقع وقف از هر نظری که به آن نگاه کنیم در پایه و مفهوم اصلی خود یک مفهوم اقتصادی محسوب می شود.

همانطور که می توانید یک قرارداد تجاری زمانی رسمیت دارد که داد و ستدی رخ داده باشد، یعنی چیزی گرفته و چیزی داده شده باشد. بنابراین در عقد وقف نیز باید شاهد چنین اتفاقاتی نیز باشیم. وقف قراردادی است که در آن فرد، مال یا بخشی از آن را که به نام خودش است و هیچ شک یا شبهه ای در آن وجود ندارد در اختیار حاکم شرع می گذارد و آن مال یا بخشی از مال که گفته شده به طور کامل از کنترل فرد خارج خواهد شد و به اصطلاح خلع ید می شود.

حاکم شرع نیز وظیفه دارد تا منفعت های ایجاد شده توسط این مال را صرف جامعه و افراد آن کند. در واقع به گفته پیامبر اسلام، وقف یک صدقه جاریه است. به این معنی وقف صدقه ای محسوب می شود که یک فرد یا گروه از آن منفعت نمی برند بلکه جامعه ای می تواند از آن سود ببرد و نکته مهم این است که این سود و این منفعت منقطع نمی شود و تا مدت ها ادامه دار خواهد بود. زیرا یکی از شرایط مهم وقف این است که مال وقف شده مشمول زمان نشود و در طی مدت زمان کم یا نابود نشود.

اما همانطور که گفته شد در هر عقد تجاری باید داد و ستد در کنار هم قرار داشته باشد. اما وقف از نظر تجاری یک پایه کم دارد. یعنی فرد در قبال داد (ارائه مال یا بخشی از آن به عنوان موقوفه) ستد (سودی) به دست نمی آورد. در واقع از نظر اسلام و قوانین وقف، وقف زمانی صحیح است که خود فرد به طور مستقیم از منافع مال وقفی خود سودی نبرد. به طور مثال اگر باغی وقف کرده است، انتظار نداشته باشد که از میوه های باغ چیزی نصیب او شود یا اگر قرار است گردش مالی بر اساس باغ او صورت بگیرد او نیز منفعتی ببرد.

به طور کلی یادتان باشد در وقف حتی نظارت مستقیم یا غیر مستقیم فرد بر اموال موقوفه خود غیر شرعی بوده و عملا اشکال شرعی دارد. بنابراین شاید این سوال ایجاد شود وقف چگونه قرارداد تجاری محسوب می شود که ستدی در آن وجود ندارد؟ در واقع منفعت این قرارداد به صورت غیر مستقیم به فرد واقف وارد می شود.

یعنی وقتی او برای بهبود جامعه ای که زندگی می کند وقفی انجام می دهد، در واقع خودش نیز از بهبود شرایط جامعه بهره می برد. حال از نتایج اخروی و پاداش نهایی و اصلی این ماجرا اگر بگذریم از نظر دنیوی بهتر شدن اجتماع و بهبود شرایط آن از مهمترین نتایج وقف برای واقف و دیگر افراد جامعه خواهد بود. (16)

جایگاه وقف در اقتصاد کجاست؟

اما حالا نوبت این است که بخواهیم وقف را با دید بهتری از نظر اقتصادی نگاه کنیم. به نظر شما وقف را چگونه می توان از جنبه اقتصاد نگاه کرد؟ یا بهتر بگوییم جایگاه وقف در اقتصاد کجاست؟ برای پاسخ به این سوال باید به دو مفهوم اقتصاد و جامعه نگاه دقیق تری داشته باشیم.

به طور کلی انسان موجودی است اجتماعی. این اجتماعی بودن به این معنی نیست که ذاتا دوست دارد در اجتماع زندگی کند و یا این که بدون اجتماع بخشی از روح خود را از دست می دهد. بلکه کاملا برعکس انسان ها به شدت ذات و روحیه ای فرد گرایی و استقلال طلب دارند و دلشان نمی خواهد فردی یا گروهی به آن ها دستور دهد. اما پس چرا انسان را موجودی اجتماعی می دانند؟ در واقع علت اصلی و شاید تنها دلیل این موضوع مسئله نیاز است.

انسان نیازهایی دارد که برخی از آن ها بدون حضور در اجتماع و بدون کمک جامعه غیر قابل حل خواهد بود. از این رو عملا انسان ها نیاز به برپا داشتن جامعه و نگهداری و حفظ و حراست از آن هستند.

زیرا اگر جامعه ای نباشد عملا انسان نیز از بین خواهد رفت. بنابراین جامعه وجود دارد چون انسان ها به جامعه نیاز دارند و اگر جامعه از بین برود به واقع انسان ها نیز از بین می روند و یا در بهترین شرایط در غار زندگی خواهند کرد! این اتفاق خود یک رابطه تجاری میان فرد و جامعه برقرار می کند.

مادامی که جامعه نیاز افراد خود را برطرف کند، فرد نیز به او خدمات رسانی می کند اما زمانی که جامعه نتواند خدمات مناسب ارائه دهد یا فرد احساس کند که هزینه بیشتری در قبال درآمد کمتر دارد کم کم جامعه به مرحله فروپاشی می رسد. بنابراین اصلی ترین عامل پایداری جامعه یا در کلام بهتر حکومت ها، در واقع تناسب میان خدمات ارائه شده میان جامعه و فرد است.

از طرف دیگر اقتصاد در جامعه در عین پیچیدگی هایی که دارد می تواند تعریف ساده ای نیز داشته باشد. به طور کلی جامعه یک فرد یا یک گروه نیست. بلکه مجموعه ای از تمام افراد جامعه است و تک تک افراد جامعه با هر تفکر و عقیده و سطح زندگی که باشند نسبت به جامعه مسئولیت دارند. این مسئولیت از جنبه های مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی قابل بررسی است.

از نظر اقتصادی افراد جامعه باید هزینه ای نسبت به حضور در جامعه و استفاده از خدمات جامعه پرداخت کنند. این را در ساده ترین کلام می توان مالیات نامید.

در واقع مالیات هزینه ای است که از طرف شهروندان پرداخت می شود و در قبال آن جامعه که نماینده رسمی آن دولت یا حکومت است وظیفه دارد سطح خدمات عمومی مانند حمل و نقل، تفریحگاه ها، فضاهای آموزشی، بهداشت و درمان و ... را افزایش دهد.

بنابراین افراد جامعه با کنار گذاشتن بخش کوچکی از درآمد خود (همین درآمد نیز ناشی از حضور در جامعه و استفاده از خدمات آن است) دین خود نسبت به جامعه را پرداخت می کنند و عملا کاری می کنند که سطح زندگی خودشان در جامعه بهتر و با کیفیت تر شود. (17)

وقف و پر کردن یک شکاف عمیق

بنابراین تا اینجای کار توانستیم جامعه و روند اقتصادی آن را به طور کامل مورد بررسی قرار دهیم. اما در این بررسی، جایگاه خاصی برای وقف مشخص نکردیم. برای دانستن جایگاه وقف کافی است کمی دقیق تر به اطراف خود نگاه کنیم!

به طور کلی همیشه رابطه بین جامعه فرد از نظر اقتصادی، به گونه ای که بیان کردیم نیست. در کلام بهتر همیشه جامعه نمی تواند توجه خود را نسبت به تمام نیازهای سطح جامعه داشته باشد. به هر حال جامعه یا همان حکومت نیز به اولین چیزی که فکر می کند سودآوری از سرمایه گذاری ها و خدماتی است که ارائه می دهد. در کلام بهتر این کاملا طبیعی است که یک حکومت یا دولت که نماینده جامعه محسوب می شود دست به احداث پارک یا مرکز تفریحی یا هر چیزی دیگری که می کند به درآمدهای اقتصادی آن نیز نگاه می کند و عملا زمانی دست به اضافه کردن اتوبوسی به حمل و نقل عمومی می زند که بداند سرمایه گذاری آن پرسود خواهد بود.این یک اصل اساسی در تجارت است که همه دولت های دنیا آن را به نوعی رعایت می کنند. اما در اینجا مسئله ای وجود دارد.

به طور کلی برخی از نیازهای جامعه وجود دارد که عملا هیچ سود خاصی برای جامعه یا همان دولت از نظر اقتصادی ندارد یا سود کمتری دارد. اما از نظر افراد جامعه به عنوان یک نیاز اساسی مطرح می شود. مانند ساخت یک مدرسه در منطقه ای محروم یا ایجاد یک مرکز نگهداری سالمندان یا ساخت کمپ های ترک اعتیاد و ... نیازهایی است که عملا در بهترین شرایط می تواند جلوی ضررهای ایجاد شده در جامعه را بگیرد و از نظر اقتصادی هیچ سود خاصی برای جامعه یا همان دولت ندارد.

از طرف دیگر این ها نیازهایی غیر قابل انکار از نظر جامعه محسوب می شود و به نوعی نیازی اساسی به آن می رود. بنابراین افراد جامعه به چیزی نیاز دارند که خودشان قادر به احداث و اداره آن نیستند اما دولت به عنوان نماینده جامعه نیز از نظر اقتصادی دوست ندارد که این نیاز را رفع کند. در این جا میان جامعه و افراد آن شکافی ایجاد می شود.

هرچه این شکاف بزرگ تر و عمیق تر باشد احتمال بدتر شدن شرایط زندگی در این اجتماع بیشتر می شود و عملا سطح نارضایتی ها از جامعه و دولت یا حکومت افزایش پیدا می کند و در نهایت منجر به تغییراتی اساسی در جامعه می شود. بنابراین عملا یک عدم تطابق نیازهای افراد جامعه با بینش اقتصادی دولت می تواند منجر به فروپاشی اقتصادی شود.

وقف دقیقا در اینجا وارد اقتصاد جامعه می شود و به عنوان یک چرخ دنده کمکی می تواند کاری کند که عملا هم نیاز جامعه رفع شود و هم دولت یا جامعه از نظر اقتصادی راضی باشد. در واقع وقف با برداشتن یک بار از روی دوش جامعه یا دولت علاوه بر این که به دولت کمک می کند که پویایی بهتری داشته باشد و وقت و هزنیه خود را صرف اولویت های دیگر خود کند، به جامعه نیز کمک می کند که نیازهایی مانند مدرسه، بیمارستان و ... را رفع کند و عملا سطح زندگی در جامعه را افزایش می دهد. بنابراین از نظر اقتصادی، وقف یک رابطه میان جامعه و فرد محسوب می شود که می تواند به افزایش سطح زندگی در جامعه کمک کند. (16) و (17)

وقف از نظر بازارهای سرمایه ای

اما بیایید حالا وقف را از دید نوین تر نگاه کنیم. در واقع وقف از قبل از اسلام هم وجود داشته است و چیز چندان جدیدی محسوب نمی شود. اما اقتصاد تغییر کرده است و دیگر نمی توان با شیوه های سنتی در آن فعالیت قوی داشت. شاید یکی از علت هایی که وقف در کشورهای اروپایی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و به نوعی بیشتر در بطن جامعه وجود دارد این است که آن ها وقف را بر اساس اقتصاد نوین بازآفرینی کرده اند.

از نظر اقتصادی به نظر می رسد مجمع ها یا انجمن های خیریه وقفی که می توانند پول های خرد را جمع و آن را تبدیل به یک پول کلان کنند می تواند کارساز باشد. به هر حال شاید یک فرد نتواند به تنهایی مدرسه ای بسازد اما مسلما سرمایه هزار نفر می تواند یک مدرسه بسازد. از این رو مجمع های خیریه ای می تواند تاثیر بسزایی در این مسیر داشته باشد.

به طور کلی به نظر می آید که اگر وقف به شکل یک سهم یا اوراق در بازارهای سرمایه ای مانند بورس ایجاد شود و افراد بدانند که دقیقا سرمایه آن ها تبدیل به چه چیزی می شود، می تواند تحولی بزرگ در امر وقف ایجاد کند. پیشنهادهایی نیز مبنی بر ایجاد این چنین سهم ها و صندوق هایی داده شده است که متاسفانه تا به امروز به نتیجه نرسیده است. به هر حال وقف عامل و اهرم اقتصادی است که هم برای دولت و هم برای جامعه بسیار مفید است. (18)

پی نوشتها