توسعه طرح های عام المنفعه از طریق توسعه وقف پول با روش های نوین مالی

وقف به معنای خارج کردن بخشی از اموال از مالکیت است تا به جهت تامین نیازمندی¬های مردم و تحقق عدالت اجتماعی مورد استفاده عموم مردم قرار گیرد. با گسترش اسلام در ایران فرهنگ وقف شکل تازه¬ای به خودش گرفت و به عنوان یک عمل خداپسندانه و خیرخواهانه رواج بیشتری بین مردم گرفت، همچنین این عمل خیرخواهانه مطابق با اصول دین اسلام و در چارچوب قوانین این دین قرار گرفت. خوشبختانه از دیرباز تاکنون در فرهنگ دینی و ایرانی ما وقف از جایگاه ویژه¬ای برخوردار بوده است و به عنوان یکی از مهم ترین اعمال خیرخواهانه، در فرهنگ ما جایگاه ویژه¬ای دارد. اما پرسش اصلی این است که چگونه می توان با توسعه طرح های عام المنفعه، با روش های نوین مالی، به گسترش وقف در کشور و توسعه اقتصادی کمک نمود.

يکشنبه، 19 بهمن 1399

تخمین زمان مطالعه:

نویسنده : تحریریه راسخون

موارد بیشتر برای شما

توسعه طرح های عام المنفعه از طریق توسعه وقف پول با روش های نوین مالی

با گسترش اسلام در ایران فرهنگ وقف شکل تازهای به خودش گرفت و به عنوان یک عمل خداپسندانه و خیرخواهانه رواج بیشتری بین مردم گرفت، همچنین این عمل خیرخواهانه مطابق با اصول دین اسلام و در چارچوب قوانین این دین قرار گرفت.

در گذشته با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور و مردم و میزان جمعیت کشور و دارایی افراد، وقف به صورت فردی صورت میگرفت، مردم بیشتر میتوانستند املاک و مستغلات خود را به صورت انفرادی وقف کنند.

اما با تغیر اوضاع اقتصادی، افزایش جمعیت، مردم نمیتوانند به صورت انفرادی وقف خاصی را که بتواند موجب تحقق توسعه اجتماعی، رفاه اجتماعی و مناسب برای اعمال عدالت اجتماعی است را انجام دهند، لذا با توجه به این شرایط باید به دنبال راهکارهایی جهت توسعه طرحهای عام المنفعه یا همان وقف با استفاده از شیوههای نوین مالی و مطابق با اصول دینی باشیم به طوری که مردم بتوانند با مبالغ اندک یک کار بزرگ و تاثیرگذار انجام دهند و جز واقفین محسوب شوند.

با تحقیق در جوامع اسلامی و استفاده از تجربه آنها در زمینه وقف و متناسب با شرایط پولی و اقتصادی و مطابق با قوانین مالی کشور، بتوانیم به راهکارهای جدید وقف دست پیدا کنیم.

ما در این مقاله ابتدا به تعاریف کلی وقف میپردازیم و سپس تجربههای کشورهای مختلف را بیان میکنیم و در آخر شیوههای نوین را مورد بحث قرار میدهیم.

تعاریف کلی وقف

تعریف وقف

تعاریف زیادی از وقف از دیدگاههای مختلف بیان شده است که در تمام این تعاریف وجه اشتراکی وجود دارد و ما در اینجا همان وجه اشتراک تعاریف را بیان میکنیم.

وقف در لغت به معنای حبس مال است. وقف در تعاریف فقه امامیه با استناد به حدیثی از پیامبر یعنی نگهداشتن اصل مال و آزاد کردن منفعت آن است. از دیدگاه قانون مدنی وقف یعنی حبس اصل مال و تسبیل کردن منافع آن است. از دیدگاه اهل سنت وقف به حبس عین مال از تصرف تملیکی و قراردادن منفعت آن در امور خیریه و مباح. (1)

حبس مال یعنی نگاهداشتن عین مال از نقل وانتقال و تصرفاتی که موجب تلف عین گردد. (1)

ارکان وقف

ارکان وقف عبارت است از صیغه وقف، واقف، موقوف علیه، عین یا مال موقوفـه. صیغه وقف یعنی آنچه واقـف بـا آن اراده خـویش در وقـف را ابـراز مـیدارد، واقف کسی است که بخشی از اموال خود را جهت وقف اختصاص میدهد، مال موقوفه آن چیزی است که مورد وقف واقع میشود، موقوف علیه افرادی هستند که منافع مال موقوفه برای آنها در نظر گرفته شده است.

انواع وقف

وقف عام و وقف خاص؛ وقف عام یعنی عین موقوفه برای استفاده عموم قرار میگیرد مانند زمینی برای ساخت مسجد یا مدرسه وقف میشود، وقف خاص یعنی عین موقوفه و منابع آن برای افراد خاصی در نظر گرفته میشود مانند اینکه واقف قسمتی از اموال خود را برای فرزندانش وقف میکند.

مالکیت وقف

اکثر فقهای امامیه معتقد هستند که بعد از وقف مالکیت آن مال از واقف خارج شده و موقوف علیه مالک آن است. (2)

تجربه کشورهای اسلامی در توسعه وقف پول با روش های نوین مالی

همانگونه که در بالا بدان اشاره کردیم، باتوجه به شرایط اجتماعی و اقتصادی کشور و رشد جمعیت، نبود امکان وقف برای همگان، تقریبا تمام کشورها و به خصوص ایران به جهت مشارکت حداکثری مردم در عمل خداپسندانه وقف، گسترش فرهنگ وقف، استفاده از منابع وقف برای گسترش عدالت اجتماعی و ... بر آن شدهاند تا راهکارهای جدیدی در زمینه وقف به خصوص وقف پول با روشهای نوین سرمایهگذاری مالی شوند. حال به بررسی تجربیات کشورهای اسلامی در این خصوص میپردازیم.

عربستان

در بانک توسـعه اسـلامی این کشور، صندوق سرمایهگذاری در اموال و دارایی های وقف با هدف توسعه اقتصادی و اجتماعی امت اسلامی و احیای سنت حسنه وقف از طریق گسترش داراییهای وقـف و افـزایش بهـر وری ایجاد شده است. که سهامداران اولیه آن 10 کشور اسلامی منجمله ایران میباشد. از اقدامات این صندوق انجـام فعالیـتهـای اقتصـادی و سـرمایهگـذاری در کشورهای اسـلامی، خصوصـاً در امـلاک وقفـی و نیـز فعالیـتهـای عـام المنفعـه در کشورهای اسلامی دیگر است.

کویت

این کشور یکـی از پیشگامان وقف جمعی است. یکی از ابتکارهای آنها تأسیس انواع صندوقهای وقف است ازجمله، صـندوق قـرآن، صندوق مساجد، صندوق خانواده، صندوق محیط زیست، صندوق بهداشـت و... آنان برای هر صـندوقی هدف خاصی در نظر گرفتهاند، که اموال آن را در راستای هدف هر صندوق هزینه میکنند.

قطر

کشور قطر نیز در روشی مشابه کویت اقدام به تأسیس شش صندوق بـر اسـاس تنوع مصرفی از قبیل هزینههای توسعه علمی و فرهنگی، خدمات رسانی به امور قرآن و سنت، رسیدگی به امور خانواده و اطفال، رسیدگی به امـور مسـاجد، امـور بهداشـتی و سایر امور نموده است.

مالزی

مردم کشور مالزی از دو طریق عمل وقف را انجام میدهند یکی از روش اختصاص املاک و مستغلات به امر وقف بوده و یکی دیگر هم اختصاص وجه به امر وقف است. اختصاص وجه به امور خیریه و وقف به دو صورت انجام میشود، یا از طریق اختصاص وجوه مورد نظر به صندوقی که با هدف خیریه تأسیس شده است یا از طریق اختصاص وجوه برای خرید سهام و در نظر گـرفتن سـود آن جهـت اهـداف عام المنفعه است.

بحرین

یکی از اقدامات کشور بحرین تأسیس صندوق وقف بوده که توسط بانک مرکـزی بحرین به همراه چندین موسسه تأمین مالی اسلامی صورت گرفته است. صندوق وقف بحرین در جهت گسترش علوم و معـارف دینـی و نیز ارتقای سطح تحصیلات و دانش مـردم تأسـیس شـده اسـت .

عمان

در کشور عمان جهت افزایش عایدات اموال وقفی، صندوقهـای وقفـی تاسـیس شـده است هدف این صندوقها احیای سنت وقف از راه سرمایهگذاری جدید، افزایش نقش توسعه وقف، عرضه و اصلاح ساختارهای اداری جدید بـرای امـوال وقـف، مشـارکت هرچه بیشتر مردم از راه سهام وقفی و توسعه امکانات اداری-مالی وقف است. عواید صندوق در زمینه خدمت به قرآن، مسـاجد، مـدارس، ترویج اسلام و امور خیریه مصرف میشود. (3)

وقف سهام و پول

از مهمترین اهداف نظام اقتصادی اسلام ریشهکن کردن فقر، دستیابی به عدالت اجتماعی و توزیع اقتصادی منصفانه درآمـد است. از اینرو سیستم مالی کشور اسلامی باید به گونهای طراحی شود که امر رسیدن به این اهداف را تسهیل کند.

یکی از مواردی که همیشه به کمک سیستم مالی کشور در میاید تا هدف های بالا را به سرانجام برساند، وقف است. این وقف فقط شامل اموال مانند ملک و مستقلات نیست بلکه شامل پول نیز میباشد. اینکه این پول چگونه وقف شود تا بیشترین کارآیی و فقرزدایی را داشته باشد همواره یکی از دغدغههای قانونگذاران در امور وقف بوده است. نکتهای که مهم است این است که وقف جمعی در وقف پول است که معنادار میشود.

در جامعه اسلامی که اکثریت قریب به اتفاق آن صبح را با صدقه شروع میکنند، خمس و زکات اموال خود را میدهند و اموال منقول و غیرمنقول خود را به جهت ثواب اخروی و کمک به همنوع وقف میکنند چه عاملی باعث میشود که سوددهی این اموال موقوفه پایین باشد؟ چگونه کارآیی این اموال موقوفه در حداقل خود است؟ آیا چیزی جز آن است که اداره سنتی و غیرعلمی باعث ایجاد این درآمدزایی کم از اموال موقوفه میشود؟

به نظر میآید برای حصول نتیجه بهتر از عواید موقوفات باید از روشهای جدید مشارکت و انواع روشهای سرمایهگذاری از جمله سرمایهگذاری در بازار سهام، بانکداری نوین، تشکیل نهادهای وقف بهره برد. به طوری که هم خیرین بیشتری برای سرمایهگذاری و وقف تشویق شوند و هم بازدهی و کارایی اموال موقوفه بالاتر رود تا نیازهای بیشتری از بخش نیازمند جامعه برطرف شود.

یکی از مدلها یا شیوههای وقف پول به صورت جمعی، طرح تاسیس موسسههای مالی وقفی است. که بانک قرض الحسنه یکی از همین موسسههای مالی وقفی به عنوان واسطه مالی غیرانتفاعی است که سرمایه اصلی و اولیه این بانک از وقف پول توسط افراد ثروتمند جامعه تشکیل شده است و بعد افراد جامعه با سرمایه گذاری در این بانک با حفظ اصل پول خود منافع آن را از طریق اعطای وام قرض الحسنه بدون بهره یا کم بهره در راستای فقرزدایی از مردم محروم در عمل وقف جمعی شریک میشوند.

یک مدل دیگر طرح موسسات مالی خرد است که سرمایه آن برمینای زکات و وقف و صدقه شکل میگیرد و برای تامین مالی طرحهای سرمایهگذاری خرد (طرحهای کارآفرینی) مورد استفاده قرار میگیرد.

با الهام از کشورهای توسعه یافته و بهرهمندی از تجربیات آنان میتوان از نهادهای غیرانتفاعی به صورت مدیریت غیرمتمرکز استفاده کرد البته با حمایت دولت و در نظر گرفتن مزایای خاصی مانند تخفیفات مالیاتی، درنظر گرفتن برخی از معافیتها، میتوان بهرهدهی این نهادها را به طور چشمگیری افزایش داد. (4)

یکی از متداولترین ابزارهای مالی اسلامی، اوراق مشارکت است که در کشورهای اسلامی و خصوصا ایران مورد استفاده قرار می گیرد. این اوراق مشارکت همان اوراق بهادار اسلامی است که با نام صکوک شناخته میشود. که نرخ سود این اوراق از رابطة ثابتی تبعیت نمیکند و بیشتر متکی بر ملاحظات کیفی طرح است. صکوک انواع زیادی دارد که یکی از انواع آن صکوک مشارکت است.

صکوک مشارکت در واقع اوراق بهاداری است که دارنده آن به صورت مشاع، مالک بخشی از منافع یک طرح یا پروژه سرمایهگذاری است. مدت قرارداد مشارکت مشخص است و میتوان سود اوراق را در ابتدای دوره، انتهای دوره، با سررسیدهای ماهانه، فصلی یا سالانه پرداخت کرد. از آنجا که صکوک مشارکت، اوراق بهاداری است که می توان آن را در بازار ثانویه و به قیمتی که توسط عوامل بازار تعیین می شود، معامله کرد. که با الهام از این اوراق، صکوک مشارکتی وقفی ایجاد شده است و سود این اوراق از مالیات نیز معاف است.

نوع دیگر اوراق اسلامی، اوراق وقف است که هدف از این اوراق کمک به جذب سرمایههای اندک افراد در راستای ترویج فرهنگ وقف است.

یکیدیگر از روشهای توسعه وقف پول، انتشار اوراق غیر سرمایه گذاری توسط سازمان هایی مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت درمان و آموزش پزشکی و ... است به گونه ای که نهادی مانند سازمان اوقاف بر آن ها نظارت داشته و در حقیقت به عنوان امین سرمایهگذاران بر مصرف این وجوه به صورت صحیح نظارت داشته باشند. (5)

از آنجایی که وقف در پیشرفت اقتصادی اسلامی نقش موثری دارد باید بتوان با مدیریت صحیح و با به کار بستن شیوههای جدید مالی و بانکداری، توسعه انواع وقف پول از فرصتهای وقف استفاده بهینه را برد.

با استفاده از شیوه های نوین وقف، میتوان فرصت سرمایهگذاری و تشویق به این عمل خداپسندانه را برای افرادی که توانایی مالی کمتری دارند، فراهم کرد. پیشنهاد میشود جهت مدیریت بهینه موقوفـات و افـزایش بـازدهی، اوراق متناسب با ماهیت وقف تبیین گردد تا بـدینوسـیله بـا افزیش درآمد موقوفات، منابع بیشتری بـرای انجام امور خیریه و رفع نیاز نیازمندان فراهم کرد.