نگاهی جامع به کاربردها و اثرات وقف بر ابعاد مختلف زندگی انسان

وقف از جمله سنت های زیبا و حسنه اسلامی است که بر زیبایی های زیستن در آرمان شهری اسلامی می افزاید. این سنت دیرینه، موضوع اصلی تحقیق و تفحص بسیاری از علما و بزرگان دینی و همچنین دانشمندان علوم جامعه شناسی و انسان شناسی بوده و از بسیاری جهات، مورد بررسی قرار گرفته است. در این مقاله قصد داریم درباره آثار اولیه و ثانویه وقف بر زندگی انسان ها صحبت نماییم و این موضوع را از منظر اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی مورد بررسی قرار دهیم. آنچه در این مقاله به دنبال آن هستیم، رسیدن به درک صحیح و عمیقی از اثرات وقف، در لایه های مختلف زندگی مردم است.

چهارشنبه، 15 بهمن 1399

تخمین زمان مطالعه:

نویسنده : تحریریه راسخون

موارد بیشتر برای شما

نگاهی جامع به کاربردها و اثرات وقف بر ابعاد مختلف زندگی انسان

همه ما از پیش درباره محاسن وقف و آثار مثبت آن در جامعه اسلامی آگاهی داریم و می دانیم که این عمل، عملی توصیه شده در دین اسلام است که به تکرار، در احادیث و حتی در برخی آیات قرآن به آن اشاره گردیده است. اما آنچه مهم است، این است که بدانیم تعریف دقیق وقف از نگاه فقهی چیست و دقیقاً به چه عملی وقف می گویند؟ و یا اینکه توسعه وقف در جامعه اسلامی به طور دقیق چه مزیت هایی را با خود همراه خواهد داشت و با تصور جامعه ای که در آن وقف، از جمله اعمال مورد استقبال مردم باشد، با چه جامعه آرمانی روبرو خواهیم بود.

در این مقاله درباره آثار وقف در زندگی از دیدگاه سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و مذهبی نگاه خواهیم داشت و به مواردی مانند کنترل ثروت، فقر زدایی، گسترش علوم و فنون مختلف، آثار تربیتی و مدنی وقف، الفت بخشیدن بین دل ها، حفظ ارزش ها، ایجاد اشتغال توسط وقف، تأثیر وقف بر استقلال اقتصادی-سیاسی، نقش وقف بر تحقق عدالت اجتماعی و رفاه عمومی و نقش وقف در توسعه فرهنگی و نظایر این ها خواهیم پرداخت؛ اما پیش از آن بیایید درباره تعریف دقیق وقف و قوانین حاکم در آن در جامعه اسلامی بپردازیم و کاربردهای اوقاف را یک بار با هم مرور نماییم.

در باب تعریف وقف

تعاریف متعددی در باب وقف از سوی فقهای دینی انجام گردیده، اما به لحاظ لغوی، واژه وقف به معنای حبس کردن، نگه داشتن و منحصر کردن چیزی برای استفاده کسی است. (1)

فقهای دینی نیز وقف را به معنی حبس کردن و نگه داشتن اصل مال و استفاده از منفعت آن برای اقشار ضعیف و نیازمند تعریف کرده اند. فقها در اصطلاح وقف را چنین تعریف نموده اند: «و هو تحبیس العین و تسبیل المنفعه» و یا در بیانی دیگر اینطور فرموده اند: «ثمرته تحبیس الاصل و اطلاق المنفعه» و «فالوقف تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه». (2) و (3) و (4)

در تعریف عمومی وقف اینطور آمده که: «وقف در واقع عملی است الهی که شخص در کمال صحت و سلامت عقل و اندیشه، تمام یا قسمتی از مال و جان خویش را بی آن که انتظار دریافت پاداشی را داشته باشد، با تمام وجود و عشق و برای رضای خدا به همنوع یا همنوعان خویش می بخشد».

بنابراین وقف به معنای در اختیار قرار دادن یک دارایی ارزشمند برای استفاده نیازمندان و همنوعان است که از گذشته بارزترین و روشن ترین مصداق احسان، انفاق، صدقه جاریه، تعاون و باقیات الصالحات و منشاء خدمات فراوان علمی، فرهنگی، هنری، رفاهی، بهداشتی در جامعه بوده که وجود صدها درمانگاه، بیمارستان، مدرسه، دارالایتام، کتابخانه و هزاران مسجد، قنات، پل، آب انبار وغیره درسراسر کشورهای جهان و به ویژه ایران، بهترین مثال های کاربردی از وقف است.

امروزه املاک و دارایی های وقف شده برای ایجاد بیمارستان، کتابخانه، پرورشگاه، مراکز توانگری، خانه سالمندان، هلال احمر، بهزیستی و همچنین تامین پوشاک و مایحتاج افراد نیازمند مورد استفاده قرار می گیرد.

از آنجایی که در تعریف اصلی وقف، حبس اصل مال و استفاده از منافع آن هدف اصلی است، بنابراین سازمانی مانند اداره اوقاف کشور که تحت نظارت مستقیم ولی فقیه قرار دارد، ماموریت مدیریت و استفاده صحیح از منافع موقوفات را به عهده می گیرد و در چارچوب قوانین مصوبه، این وظیقه مهم و حساس را به انجام می رساند. (5)

تا پیش از این، موارد وقف تنها محدود به املاک و دارایی هایی می شد که شهود فیزیکی آن ها قابل لمس باشد و بسیار به ندرت ممکن بود که صحبتی از وقف پول به میان بیاید. اما در سال های اخیر و با پیچیده تر شدن اقتصاد در جهان، موضوع وقف پول و همچنین چگونگی مدیریت آن و به علاوه، وقف اموال دیگری مانند ارزهای دیجیتال نیز به میان آمده و قوانین تازه تری نیز برای این گونه حواله های وقفی و استفاده درست (در چارچوب موازین فقهی وقف) نیز تصویب گردیده است.

همچنین فقها نظرات متفاوتی نسبت به اینگونه موقوفه ها داده اند که البته نظرات موافق، نسبت به نظرات مخالف بیشتر و شایان توجه تر بوده است. در ادامه به بررسی آثار وقف در زندگی از منظرهای مختلف خواهیم پرداخت.

آثار اجتماعی وقف

البته که محاسن و مکارم وقف را نمی توان به طور کامل در این مجال کوتاه بیان کرد؛ اما در این مقاله می توانیم نیم نگاهی داشته باشیم به جامعه آرمانی که در آن، وقف کردن، عادتی ستوده و دارای اقبال در میان مردم آن باشد. بدون شک در چنین شرایطی می توانیم حدس بزنیم که از نظر اجتماعی، وقف می تواند چه مزایای اخلاقی برای جامعه به همراه داشته باشد. آثار مثبتی مانند موارد زیر:

وقف باعث استحکام پیوندهای اجتماعی اعم از خانواده، همسایگی و... خواهد شد.

رونق وقف مخالف با نفاق و گرمی بخش وفاق و دوستی است. (توسعه مهر و محبت در میان مردم)

به وجود آورنده موسسات و سازمان های جدید اجتماعی و رفاهی است.

ایجاد کننده و توسعه دهنده شهرها و روستاها است. (سبب افزایش امکانات رفاهی خواهد بود.)

تامین کننده منابع و ابزار مورد نیاز برای رشد فردی و اجتماعی مردم است.

کاهش دهنده فاصله طبقاتی است (این موضوع را می توان هم از حیث اجتماعی و هم از نظر اقتصادی بررسی نمود.)

سبب پرورش روحیه خودباوری است که آن نیز مقدمه خداباوری در جامعه خواهد بود.

آرامش بخش و رام کننده دردها و آلام مردم (سبب همدردی بیشتر در جامعه خواهد شد.)

آثار اقتصادی وقف

از منظر اقتصادی می توان آثار بی شماری برای وقف قائل شد؛ چرا که وقف امری مادی است که نخستین تاثیر آن به صورت منفعتی اقتصادی نمود پیدا خواهد نمود. وقف قادر است بسیاری از پتانسیل های اقتصادی که نیاز به منابع دارند را از نظر منابع و سرمایه تامین کند. همچنین می تواند سبب شکوفایی استعدادها و تحقق ایده های خلاقانه اقتصادی و تولیدی در کشور شود و به هر شکلی به رونق تولید و افزایش تولید ناخالص داخلی کشور کمک خواهد کرد. برخی دیگر از آثار وقف در زندگی از منظر اقتصاد را می توان در مزایایی مانند موارد زیر جست:

وقف پدید آورنده و احیا کننده بسیاری از مشاغل است.

توسعه دهنده کشاورزی و دامداری است.

ایجاد کننده و توسعه دهنده صنعت و معدن است.

ایجاد کننده و توسعه دهنده علوم پزشکی و بهداشتی کشور است.

موجب رشد و بالندگی ثروت ها و توانایی های جامعه می گردد.

موجب فناوری و توسعه تحقیقات است. (منابع مورد نیاز برای تحقیقات علومی و دانش بنیان را تامین می کند.)

در زمینه اشتغال زایی و کاهش آمار بیکاری در کشور بسیار موثر است.

توسعه گردشگری و صنعت توریسم را موجب می گردد. (بسیاری از موقوفه ها به سبب پیشینه تاریخی و یا فرهنگی، در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور قرار می گیرد.)

افزایش بهره وری را به عنوان اساسی ترین محور اقتصاد تامین می سازد.

در گسترش صادرات و واردات نقش اساسی دارد.

به تحقق شعار جهش تولید کمک خواهد کرد.

آثار فرهنگی و مذهبی وقف

اگر از موضوع اقتصاد و جامعه شناسی گذر کنیم، فرهنگ و اندیشه و مذهب نیز از کرامات عمل وقف بی بهره نخواهند بود. هنگامی که جامعه به کرامات معنوی و عقیدتی وقف واقف شود، بدون شک بسیاری از افراد جامعه نیز به واقف شدن (با معنای اصیل کلمه) رغبت خواهند نمود؛ چراکه وقف عملی الهی و بدون چشم داشتی دنیایی است و هر کس که دست به این کار نیک و پسندیده می زند، بدون شک هیچ نیت و چشم داشت دنیایی از این امر نخواهد داشت و تنها به باقیات صالحات خویش می اندیشد. برخی از آثار فرهنگی و مذهبی وقف می تواند این موارد باشد:

وقف موجب معرفی دین در زیباترین شکل خود و نهادینه شدن خدا باوری خواهد شد.

توسعه وقف در جامعه سبب رشد خصایل خوب انسانی همچون فداکاری و گذشت (در سایر وقایع زندگی) می گردد.

بهترین وجهه برای معرفی جهان اسلام به بیگانگان است.

سبب معرفی تشیع سرخ علوی و ترسیم جامعه آرمانی از حکومت ولایی (آن طور که شایسته این نام است.) خواهد بود.

سبب ایجاد و توسعه نهادهای فرهنگی مختلف خواهد شد.

وقف موجب توسعه کتاب و کتاب خوانی است.

توسعه هنر درکلیه رشته ها را موجب می گردد.

وقف دارایی سبب حفظ میراث فرهنگی خواهد بود. کما که پیش از این بسیاری از میراث ارزشمند کشور، به وسیله وقف حفظ و ارج گذاری شدند.

تشکیل و گسترش همایش ها، کنگره ها و کنفرانس ها در سطح ملی و بین الملل

با کمک وقف می توان به چاپ نشریات برای بالا بردن آگاهی های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پرداخت.

وقف موجب حفاظت و حراست و بازسازی از اماکن متبرکه شده و خواهد شد.

در ایجاد و توسعه مدارس و بیمارستان ها و مساجد و تکایا نقش اساسی داشته و خواهد داشت.

وقف از جمله سنت های زیبایی است که در یک جامعه اسلامی وجود دارد و در بسیاری از احادیث نیز به جدی گرفتن آن توصیه شده است. اداره اوقاف و امور خیریه کشور، متولی اصلی وقف در ایران است که تا به حال پروژه های عام المنفعه بسیار سودمندی را به انجام رسانیده و سابقه درخشانی در پیشگام شدن در امور خیریه کشور داشته است. بدون شک هرچه سنت پسندیده وقف بیشتر در جامعه رواج پیدا کند، بیشتر شاهد دیدن آثار وقف در زندگی خواهیم بود.

همواره برخی از سنت های دینی و دیرینه ما، مانند کلیدهای گشایش امور و برخوردار از آثار مبارک و تحول آفرین هستند. از جمله این موارد نیز سنت نیکوی وقف است که برکات و پیامدهای آن همچون چتری، تمام ابعاد و عرصه های گوناگون جامعه را می پوشاند و حضور جدی و ارزشمند خود را حفظ می کند. (6)

وقف سبب کاهش فاصله طبقاتی در کشور شده و به نوعی کنترل کننده ثروت است؛ چرا که افراد متمول با این کار می توانند برای آخرت خویش زیباترین توشه را برگزینند و اجازه بهره مندی از دارایی خویش را به افراد نیازمند بدهند. به این شکل است که وقف، دل های مردم را به یکدیگر و دل های همگان را به خدا نزدیک تر خواهد کرد. به علاوه که توسعه سنت وقف در کشور باعث رشد و توسعه فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی و مذهبی کشور نیز خواهد بود. همدلی و نوع دوستی در وجوه مختلف اجتماعی می تواند خود را تجلی سازد و از جمله زیباترین اشکال این تجلی، همین سنت وقف است.

همچنین وقف از منظر اقتصادی نیز دارای مزایا و کرامات بسیار است و به کمک آن می توان در تمامی عرصه های اقتصادی اعم از تولید، کشاورزی، دامپروری، توسعه روستاها، صنایع پزشکی و بهداشت عمومی، صنایع دفاعی و مستحکم کردن سپرهای دفاعی میهن، توسعه گردشگری، حفظ میراث فرهنگی، شکوفایی ایده های اقتصادی و استارتاپ ها و مواردی از این دست، مشاهده نمود.

وقف چه تأثیری بر بعد اقتصادی زندگی انسان ها دارد؟

اگر بخواهیم به صورت کوتاه واژه وقف را توصیف کنیم، باید بگوییم وقف عملی خداپسندانه است که در آن فرد بخشی یا کل دارایی های خود را به همنوعان و هموطنانش بدون هیچگونه نیازی به پاداش می‌بخشد. این عمل نه تنها در زندگی شخصی فردی که عمل وقف را انجام داده تاثیرات مثبتی دارد، بلکه در زندگی عموم مردم و جامعه هم تاثیرات مثبتی دارد. به همین منظور تصمیم گرفتیم در ادامه شما را با تاثیراتی که وقف در ابعاد مختلف زندگی مردم دارد، بیشتر آشنا کنیم. (7)

تاثیرات وقف بر توسعه اقتصادی جامعه و زندگی اجتماعی انسان ها

در ادامه این مقاله می خواهیم به بررسی تاثیرات وقف در زندگی اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی بپردازیم. وقف به معنای انتقال اموال (که می تواند مکان، لباس، غذا و.... هم باشد) توسط یک فرد بالغ و عاقل به عموم مردم است. وقف بر جنبه های اقتصادی جامعه و زندگی عموم مردم تاثیراتی دارد. در ادامه به برخی از تاثیرات وقف در حوزه اقتصادی می پردازیم:

وقف منجر به توزیع عادلانه ثروت بین عموم مردم می شود. هنگامی که نهادها و مراکز خیریه به انجام عمل وقف می پردازند، در واقع به توزیع عادلانه ثروت بین عموم مردم کمک می کنند. اینگونه دیگر تفاوتی در محله‌های مختلف درون شهری وجود ندارد، و افراد با هرگونه شرایط زندگی می توانند از امکانات رفاهی متنوع همچون پارک، کتابخانه و... برخوردار شوند. (8)

وقف یکی از ارکان اصلی جامعه در زمینه توزیع عدالت اقتصادی است. سیاستمداران و سرمایه گذاران می توانند از طریق به کارگیری آگاهانه عمل وقف اموال به افزایش شغل و درآمد عموم مردم کمک کنند. این عامل منجر به افزایش کیفیت زندگی عموم مردم جامعه، افزایش شادابی و خلاقیت کلی بین مردم و کاهش جرم و جنایت می گردد. (9)

وقف علی الخصوص در کشورهای در حال توسعه جزو روش های کاربردی برای ایجاد تعادل است. در کشورهایی که در حال پیشرفت هستند، گروه سرمایه دار می تواند از طریق بخشش به افزایش تعادل بین دو قشر سرمایه گذار و فقیر کمک کنند. این مسئله در زندگی هر دو گروه پیامدهای مثبتی همچون افزایش دوستی، افزایش عدالت، کاهش فاصله طبقاتی، افزایش فرهنگ عموم مردم و غیره دارد. (9)

وقف به بهبود کیفیت زندگی اقشار مختلف جامعه کمک می کند. زمانی که اقشار مختلف جامعه فارغ از محل زندگی و میزان درآمد خود از امکانات خدماتی و بهداشتی مورد نیازشان بهره مند شوند، در واقع کیفیت زندگی عموم مردم از لحاظ اجتماعی، بهداشتی، خدماتی و رفاهی بهبود پیدا می کند. (9)

تغییر مالکیت از مالکیت خصوصی به مالکیت عمومی، در واقع هنگامی که عمل وقف انجام می شود، فردی بخشی یا کل اموال خود را به عموم مردم جامعه می بخشد. این امر منجر به افزایش ثروت کشور می شود، و در نهایت به رشد و توسعه اقتصادی مملکت کمک می کند. (9)

نهاد وقف در درون کشور می تواند به سیاستمداران و دولتمردان به منظور بهبود شرایط زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم کمک کند. تصور کنید زمانی که ثروتمندان بخشی از ثروت خود را به مردم می بخشند، چه کمک بزرگی به کشور در راستای دستیابی سریعتر به اهداف بزرگ و اصولی می کنند. (9)

ثروتمندان می توانند از طریق بخشش زمین یا ملک خود برای مردم فقیر و زاغه نشین مکانی برای زندگی و یا اشتغال ایجاد کنند. اینگونه، امید به زندگی درون جامعه گسترش می یابد و نسل های بعدی جامعه هم از لحاظ فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی رشد می کنند. (9)

فقرزدایی، نیز از نتایج تاثیرگذار وقف در زندگی مردم است. هنگامی که قشر سرمایه دار و ثروتمند به قشر فقیر و آسیب دیده کمک می کند، در واقع به آنها برای نجات از فقر و تنگ دستی کمک می کند. (9)

وقف چه تاثیراتی بر اقتصاد مقاومتی ایران داشته است؟

حالا که با تاثیرات مختلف وقف در جنبه های اقتصادی و اجتماعی آشنا شده اید، احتمالا برایتان سوال پیش آمد آیا وقف تاثیراتی بر اقتصاد مقاومتی ایران دارد؟

باید گفت، بله! وقف تاثیرات زیادی در جامعه دارد، کشور ایران کشوری اسلامی و مذهبی است و به همین علت بارها به عمل خداپسندانه وقف توسط مراجع و بزرگمردان توصیه شده است.

وقف علاوه بر تاثیرات مثبت مذهبی منجر به ایجاد تاثیرات زیادی در جنبه های اقتصادی و اجتماعی هم می شود. به عنوان مثال از مراکز فرهنگی و مذهبی همچون کتابخانه ها، مساجد، زیارتگاه ها و غیره در فصل تابستان به منظور آموزش به کودکان و نوجوانان استفاده می شود. این مسئله منجر به افزایش آگاهی و دانش کودکان و نوجوانان، و در نتیجه بهبود شرایط فرهنگی کشور در آینده می شود.

البته، وقف تاثیرات دیگری همچون تعادل و توزیع عادلانه امکانات خدماتی، رفاهی، آموزشی و بهداشتی دارد. در نتیجه، بدین صورت به اقتصاد مقاومتی کشور در حوزه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کمک می شود.

وقف، همچون عاملی کلیدی می تواند به بهبود اقتصاد مقاومتی مملکت کمک کند، زیرا از طریق انجام این عمل خیرانه ثروت به طور عادلانه تقسیم می شود، قشر کم درآمد جامعه در معرض آسیب های اجتماعی کمتری همچون فقر قرار می گیرند، خلاقیت و شادی در عموم مردم افزایش می یابد و در نهایت کیفیت زندگی عموم مردم جامعه بهتر می شود. دستیابی به این امر کار آسانی نیست، اما ثروتمندان و سیاستمداران در کنار یکدیگر با برنامه ریزی اصولی می توانند به آن دست یابند. (10)

وقف راهی برای تحقیق عدالت اقتصادی

وقف یکی از توصیه های مهم دین مبین اسلام است و بارها به مسئله وقف و کمک به عموم مردم از طریق وقف پرداخته شده است. وقف نتایج گسترده ای در فرهنگ و جامعه اسلامی همچون فرهنگ ایرانی دارد، به همین منظور ضروری است دولتمردان و افراد ثروتمند به مسئله وقف بیندیشند و از آن برای کمک به آحاد مردم علی الخصوص مردم فقیر بهره ببرند. وقف یکی از راه های دستیابی به عدالت اقتصادی و اجتماعی در جامعه است. از جمله تاثیرات وقف در جامعه می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

توزیع عادلانه ثروت در بین گروه های گسترده مردمی

برقراری تعادل اقتصادی و اجتماعی در جامعه

فقرزدایی و کاهش بیکاری

گسترش علم و آموزش در جامعه

افزایش الفت و دوستی در بین عموم مردم جامعه

افزایش حس تعاون بین مرد

دستیابی به رفاه عمومی

رشد و توسعه اقتصادی و سیاسی

افزایش کسب و کار و درآمد از طریق فعالیت در مراکز وقف شده (7)

همانطور که بالاتر ذکر کردیم وقف تاثیرات زیادی بر جامعه دارد، و از طریق عمل وقف و احداث مراکز خاصی همچون بیمارستان، مدرسه، دانشگاه، درمانگاه، کتابخانه، مسجد، پرورشگاه و غیره می توان دسترسی مردم به این اماکن را افزایش داد. در نهایت اماکن فقیر و دورافتاده هم بدین طریق توانایی استفاده از امکانات خدماتی و بهداشتی و گاها رفاهی را خواهند داشت. (7)

البته وقف تنها مختص وقف مکان نیست، بلکه وقف لباس، وقف غذا و نان، وقف آب، وقف کفن و غیره نیز در گذشته وجود داشته اند که امروزه هم افراد می توانند از این موارد ایده گرفته و متناسب با درآمد و ثروت خود به وقف بپردازند. در واقع، از طریق بررسی تاریخچه زندگی مسلمانان می توان به تاثیر وقف و نتایج مثبت آن در بهبود زندگی مسلمان (در دوره های تاریخی مختلف) پی برد.

به عنوان مثال کتابخانه های بزرگی که در طول تاریخ وجود داشته اند، جزو کتابخانه های وقف شده توسط خلفا و رهبران مسلمان بوده اند. (از جمله این کتابخانه ها می توان به بیت الحکمه که در بغداد تاسیس شده بود، اشاره کرد.) (8)

هرچند، زمانی که افراد ثروتمند اماکن یا مکانی را به امور خیریه اختصاص می دهند، در واقع مال خود را با همنوعانشان شریک می شوند، این امر منجر به تقسیم عادلانه ثروت در بخش های مختلف شهری و روستایی می شود.

در واقع از طریق بخشش بخشی از اموال می توان از مساعدت و یاری الهی در سطح جامعه برخوردار شد. این مساعدت و یاری منجر به تحقق و دستیابی بخش بزرگ تری از جامعه به حقوق یکسان می شود، و در نتیجه مردم از آسایش و آرامش بیشتری در کنار شادی و خرسندی بیشتر بهره مند می شوند. (7)

نقش وقف در فقرزدایی

وقف یکی از روش های احسان و بخشش در دین مبین اسلام است، برخی از علمای دینی وقف را مشابه صدقه دانسته اند. در ضمن آن ها اشاره کرده اند، وقف صدقه ای است که حتی پس از مرگ پاداش آن به فرد نیکوکار می رسد. همانطور که بالاتر ذکر کردیم وقف به زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم محروم کمک می کند، به همین علت اولین نقش وقف، فقرزدایی است. می توان از طریق کمک به بهبود سبک زندگی عموم مردم آن ها را از فقر و مشکلات مالی نجات داد.

تصور کنید، هنگامی که یک بیمارستان در منطقه‌ای محروم احداث می شود، مردم آن منطقه به چه نعماتی دسترسی پیدا می کنند. آن ها می توانند از پزشکان و پرستاران آموزش دیده برای درمان خود و عزیزانشان بهره مند شوند. اینگونه وقف می تواند کیفیت زندگی اجتماعی مردم را افزایش دهد و در کنار آن به کاهش فقر و بیکاری هم کمک کند.

قطعا بیمارستانی که مورد وقف قرار گرفته به پزشکان و پرستاران آموزش دیده نیازمند است، در کنار آن افرادی همچون خدمه، مدیران، منشی ها و غیره نیز برای خدمت رسانی به عموم مردم نیاز هستند. این امر منجر به اشتغال زایی برای عموم مردم می شود. (8)

هنگامی که فرهنگ وقف کردن در جامعه گسترش پیدا کند، عموم مردم می توانند از امکانات رفاهی متنوع همچون بیمارستان، مدرسه، دانشگاه، کتابخانه و غیره بهره مند شوند. این مسئله منجر به بهبود شرایط زندگی در محله های فقیرنشین و متوسط جامعه می شود، و در نهایت سرمایه به طور مساوی بین عموم مردم تقسیم می شود.

پس از انتقال بخشی از ثروت افراد ثروتمند به محله های فقیرنشین و یا متوسط جامعه با گذر زمان این مناطق توسعه پیدا می کنند و پس از چند سال شرایط زندگی آن ها بهبود یافته و آن ها هم از امکانات رفاهی و اجتماعی مناسب برخوردار می شوند. این تعدیل ثروت به نسل های آتی جامعه کمک زیادی می کند، کودکان می توانند از مدارس، کتابخانه و غیره برخوردار شوند و از طریق تحصیل به پیشرفت و رشد فرهنگی خود و خانواده شان کمک کنند، نتیجه ای که در نهایت منجر به بهبود وضعیت اجتماعی جامعه و کاهش بیکاری و فقرزدایی در سال های آتی می گردد.

از طریق برنامه ریزی چندساله و اجرای آن ها می توان به نتایج فوق العاده‌ای در حوزه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه دست یافت. به همین علت علاوه بر مساعدت و یاری ثروتمندان و سرمایه داران به پشتیبانی و حمایت دولت در زمینه فرهنگ سازی وقف در جامعه نیاز است. از طریق فرهنگ سازی وقف می توان به نتایج جالبی در آینده کشور دست یافت، نتایجی که یکی از آن ها فقرزدایی و افزایش ثروت عموم مردم جامعه است. (2)

وقف نوعی از صدقه و بخشش است که در دین مبین اسلام، بارها مسلمانان را به انجام آن تشویق کرده اند. شما به عنوان یک فرد مسلمان می توانید متناسب با درآمد و بودجه خود به بخشش اماکن و اشیای مختلفی همچون لباس و غذا بپردازید. اینگونه شما علاوه بر مساعدت به هم نوع خود انرژی مثبت و خیرات را به زندگیتان وارد کرده و در حد و اندازه خود به مردم جامعه تان هم یاری رسانده اید.علاوه بر آن سرمایه داران و ثروتمندان می توانند از طریق وقف اموال و انتقال مال خود به عموم مردم، به توزیع عادلانه ثروت در جامعه کمک کنند.

البته، علاوه بر توزیع عادلانه ثروت از جمله نتایج مثبت وقف می توان به کاهش بیکاری، فقرزدایی، فراهم سازی امکانات رفاهی برای عموم مردم، افزایش حس مروت و دوستی بین گروه ثروتمند و عموم مردم، افزایش رفاه اجتمال کلی جامعه و غیره اشاره کرد. همچنین، سیاستمداران و دولتمردان نباید فراموش کنند آن ها می‌توانند از طریق پشتیبانی و حمایت از وقف کنندگان، به ترویج فرهنگ وقف کمک نمایند. (8)

بررسی بعد آموزشی زندگی انسان‌ها و رابطه ی آن با وقف

یکی از آموزش های باقی مانده از گذشتگان که همچنان در میان ملل اسلامی رایج است، مسئله «وقف» است. بخش مهمی از وقف آموزشی بوده و مبنایی در جهت حفظ و نگهداری میراث علمی و توسعه و حمایت از بقای آن است. با نگاه همه جانبه به مبحث وقف و فرهنگ وقف، اهمیت این سنت نبوی آشکار می‌شود و سهم عمده ای در تحول ساختار فرهنگی و توسعه علمی و اقتصادی کشور ایفا خواهد کرد. ابزار کاربردی وقف در آیین های مختلف اجتماعی از گستردگی و تنوع برخوردار است.

فرهنگ وقف؛ جایگاه و اهمیت آن

وقف، زمینه‏ساز و فراهم کننده تحقق اهداف دین و شریعت است. اگر دین برنامه‏ای برای ارتقای ابعاد انسانی آدمی و تأسیس جامعه‏ای مطلوب باشد، وقف، قسمتی از آن برنامه برای نیل به اهداف است. وقف از یک طرف موجب ایجاد انس، الفت و همبستگی بین مسلمانان می‌شود و از طرف دیگر ابزاری برای تألیف قلوب مردم غیرمسلمان است. وقف پاک کننده جامعه از آلودگی ها و ناخالصی ها و همواره کننده راه برای اصلاح آن است.

از طرف دیگر، سنت پسندیده وقف، شواهدی از کارآفرینی یا کارگشایی اجتماعی هستند. فعالیت های خیرین نیکوکار در تأسیس و بهره برداری از مدارس در مناطق محروم، تأسیس و راه اندازی بیمارستان ها، مراکز نگهداری از ایتام و حمایت های مادی و معنوی از نیازمندان مصداق های برجسته ای از فعالیت های خیرخواهانه و نوآورانه در کشورهای اسلامی از جمله ایران هستند که سنت حسنه وقف دائمی دارایی و اموال شخصی، در گسترش این نوع برنامه های توسعه انسانی بسیار مؤثر است.

تأثیر وقف در پژوهش و در نتیجه گسترش دانش و علومی که موجب رونق فرهنگ عظیم اسلامی در قرون مختلف شد. از دیگر آثار وقف می‌توان به تجربه راه گشا و مفیدی اشاره کرد که باید مورد توجه مسئولان و دست اندرکاران برنامه ریزی توسعه کشور که احیای تمدن اسلامی قرار گیرد که برای پیشرفت و آبادانی و تشکیل آرمان شهر اسلامی تلاش می‌کنند.

چراکه ساختار و عملکردهای نهاد وقف بر ساختار و عملکردهای نهادهای دیگر، چون نهادهای آموزشی، پژوهشی، علمی، درمانی، فرهنگی و اقتصادی تأثیر مستقیم دارد. وجود هزاران مدرسه، مسجد، درمانگاه، بیمارستان، کتابخانه، حسینیه، کاروان سرا، رباط، حمام، قنات، آب انبار، پل و... بهترین گواه و شاهد آن است.

نگاهی گذرا به دیروز و امروز فرهنگ ها و تمدن بشری ما را با آثار و فزونی های مادی و معنوی وقف در گستره کشورهای اسلامی و غیر اسلامی آشنا می کند. این حقیقت نشانه دهنده ذاتی بودن وقف و ریشه داشتن فرهنگ نوع دوستی در نهاد آدمی است. شاهد آن افزایش روز افزون بنیادهای خیریه در کشورهای غیرمسلمان است.

با استفاده از نهاد وقف می توان بخش قابل توجهی از مشکلات و تنگناهای جامعه را شناخت و از اموال و دارایی های افراد نیکوکار برای رفع آن ها استفاده کرد. علیرغم قدمت زیاد نهاد وقت، آنطور که باید و شاید گسترده نشده و نقش آن در ابعاد گوناگون تا حدودی پنهان و پوشیده مانده است. به جرأت می توان گفت، یکی از برترین و بادوام ترین نمودهای احسان و نیکوکاری به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح جامعه و تنظیم امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی وقف است. (11)

اثرآموزشی - فرهنگی وقف

ابعاد آموزشی و فرهنگی وقف در جوامع اسلامی بسیار گسترده است. وقف به عنوان یک منبع مالی مدام مراکز علمی پشتوانه‏ی مردمی داشته است. بسیاری از مدارس و مراکز علمی در جهان اسلام از طریق وقف ایجاد و گسترش یافته‏اند و بسیاری از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته ‏اند به مدارج علمی عالی برسند. وقف معارف اسلامی را نشر می‌دهد.

از کارکردهای فرهنگی و آموزشی وقف می‌توان به استفاده از درآمدهای وقف برای ساخت دانشگاه‏ ها، خوابگاه‏ های دانشجویی، مساجد، تأسیس کتابخانه‏ های عمومی، برگزاری کنگره‏ی جهانی حج، مجالس عزاداری ائمه (ع) ، مسابقات قرائت قرآن کریم در سطح بین‏المللی، و... اشاره کرد. (12)

اثرات فرهنگی وقف

وقف پدیده ای اجتماعی و در ارتباط با محیط جغرافیایی و نظام ارزشی و هنجارهای فرهنگی یک جامعه است. از یک سو وقف بر نظام اجتماعی و رفتارهای سیاسی و فرهنگی تاثیرگذار است و به حل مسائل جامعه کمک می کند. از سویی دیگر وقف از نهادها و موسسات اجتماعی و کارگزاران فرهنگی تاثیر می گیرد. از این رو دست اندرکاران مسائل سیاسی و اجتماعی می توانند از نگرش و دیدگاه خود مسئله وقف را بررسی کنند و تعریفی نظری عملیاتی، مطابق با هنجارهای اجتماعی از وقف ارائه دهند. در ادامه به چند نمونه از اثرات فرهنگی وقف می پردازیم:

۱. معرفی دین و نهادینه خدا باوری

۲. رشد ویژگی های خوب انسانی همچون فداکاری و گذشت

۳. معرفی جهان اسلام به بیگانگان

۴. معرفی تشیع سرخ علوی و حکومت ولایی

۵. ایجاد و توسعه نهادهای فرهنگی

۶. گسترش کتاب و کتاب خوانی

۷. رواج هنر درکلیه رشته‌ها

۸. حفظ میراث فرهنگی

۹. تشکیل و گسترش همایش ها، کنگره‌ها و کنفرانس ها

۱۰. چاپ نشریات برای بالا بردن آگاهی های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی

۱۱. حفاظت و حراست و بازسازی از اماکن متبرکه ۱۲. در ایجاد و توسعه مدارس و بیمارستان‌ها و مساجد و تکایا. (13)

همچنین از طریق ایجاد و راه اندازی مراکز تفریحی و فرهنگی که باعث هدفمند شدن مسیر عمر انسان و توجه کمتر به انحرافات احتمالی می‌گردد. اگر افرادمالشان رادر راه هزینه تحصیل افراد محروم قرار دهند، باعث خواهد شد که این افراد بتواننداستعدادهای خود را بروز دهند. (14)

اثرات تربیتی وقف

گسترش عدالت اجتماعی و نجات دادن انسان ها از ناامیدی و تبعیض های گوناگون اقتصادی، اجتماعی و ایجاد قسط و عدل یکی از مسائل مورد توجه مکتب اسلام است. از این رو چندین آیه در قرآن کریم بر مساله نیکوکاری و احسان و کمک به فقرا و نیازمندان، دستگیری مظلومان و غیره تاکید می کند. سنت وقف نیز یکی از اقدامات نیکو و از باقیات و صالحات است که مورد تاکید و تایید آیین اسلام است. (15)

جایگاه وقف در توسعه علم و فناوری

همان طور که اشاره شد مروری بر مسئله وقف در ایران نشان از سابقه طولانی این عمل در ایران دارد و با ظهور اسلام تنها در شکل احکام آن تحولی ایجاد شد. مروری بر سیر موقوفات نشان می‌دهد که بخش بزرگی از آن‌ها به مراکز علمی و آموزشی همچون دانشگاه ها، مدارس، مراکز تحقیقاتی و... اختصاص داشته است. در گذشته مراکز آموزشی چه در مرحله احداث و چه در زمان تامین منابع مالی برای مخارج ساختمانی و انسانی به شکل وقفی اداره می شدند.

این نشان از جایگاه والای وقف به خصوص در دوران شکوفایی تمدن اسلامی به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای حامی پژوهش و پژوهشگران به منظور رسیدن به توسعه علمی و اقتصادی در جوامع اسلامی، است.

یکی از بزرگترین موقوفه‌های علمی-آموزشی کشور در عصر حاضر موقوفه حاج محمد حسن کاظمی شیرازی در شیراز است که با هدف توسعه علم و دانش و حمایت از نخبگان علمی، دانشجویان، پژوهشگران، طلاب ایجاد شده است. هم چنین موقوفات علمی سید حسین فلاح نوشیروانی، انستیتو پاستور، پژوهشگاه رویان و مجمع خیرین حامی فناوری نمونه هایی از وقف علم و فناوری در ایران امروز هستند.

استفاده از وقف را در مسیر تجاری سازی دانش و فناوری یکی از راه‌های برقراری تناسب میان اهداف وقف و پیشرفت‌های علمی‌روز است؛ یعنی علاوه بر شیوه‌های سنتی وقف، همچون املاک برای کلاس درس، مدرسه و دانشگاه یا پرداخت شهریه برای طلاب و دانشجویان و مخارج تحصیل آن‌ها از منافع املاک و وقف، گامی نو با هدف ارتقای دانش بشر و جامعه تعریف و ترویج شود تا چرخه تولید دانش و فناوری با کمک وقف تکمیل شود و به ظهور و بروز کامل برسد.

تجاری سازی وقف یعنی واقف عین مشخصی از اموال خود را، که دارای شرایط وقف است، از مالکیت خود خارج کند و منافع آن را در مسیر استفاده از دانش و فناوری برای تولید ثروت واگذار کند.

وقف با هدف تجاری سازی دانش و فناوری می‌تواند در چارچوب و ضوابط شرعی و قانونی وقف در اسلام و حقوق مدنی ایران قرار گیرد و با ملاک‌ها و شرایط صحت عقد وقف در شرع و قانون منطبق باشد. در واقع عقد وقفی که به منظور تجاری سازی دانش و فناوری منعقد شده باشد، در صورت رعایت و نقض نکردن مسائلی که در شرع و قانون الزامی است، منافاتی با هیچ یک از شرایط اساسی صحت وقف در فقه شیعه و حقوق ایران ندارد. برای این نوع وقف می‌توان، بر اساس موقوف علیه وقف، صورت‌های عام و خاصی را در نظر گرفت.

گام برداشتن با هدف تحقق عدالت اجتماعی؛ کمک به رشد و توسعه اقتصادی کشور؛ کمک به پیشرفت‌های علمی؛ رضایت محققان؛ ایجاد انگیزه نوآوری در دانشگاه ها؛ ایجاد و افزایش اشتغال و... از جمله آثار وقف در جهت تجاری سازی دانش و فناوری است.

سازمان‌های مردم نهاد نیز می‌توانند در وقف علم و فناوری و حمایت از نوآوری و همچنین تجاری سازی نقش مهمی داشته باشند. این سازمان‌ها می‌توانند با استفاده از مفهوم «شریک نوآوری» و تجارت مختلف فرهنگی و تخصصی خود بازارهای نوظهور را به صاحبان ایده و نوآوری معرفی نمایند. یا به روشی دیگر، سازمان‌های مردم نهاد با وقف دارایی‌ها خود به صاحبان ایده و نوآوری کمک می‌کنند تا به بازارهای در حال توسعه وارد شوند، کارایی و تاثیر اجتماعی خود را افزایش دهند. (16)

راهکارهای فرهنگی ترویج وقف در جامعه

وقف در حل بسیاری از مشکلات جامعه می تواند مهم و کارساز باشد، از همین رو باید به سمتی هدایت شود که نیازهای واقعی و اساسی جامعه را حل کند. روشن است که به فعلیت رسیدن توانایی های وقف در بالا بردن سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی، تعدیل نابرابری های درآمدی، کاهش فقر در جامعه و سایر آثار مثبت آن به گسترش «فرهنگ وقف در جامعه» کمک می‌کند.

همچنین طراحی شیوه ها و روش های جدید برای جذب اعضای جامعه در راستای تحقق این سنت نیکو است. لازم است زمینه های جدید مورد نیاز جامعه، از جمله وقف بر پژوهش و تولید علم و فناوری و وقف بر امور اجتماعی مانند ازدواج و غیره طراحی و برای واقفان روشن شود.

به علاوه استفاده از روش های جدید در وقف مانند ایجاد «بانک وقف» و «وقف سهام» شرکت های اقتصادی، این حس را در افراد جامعه ایجاد می‌کند که می توانند در این مسیر ارزشمند حرکت نمایند. در این صورت است که وقف از انحصار ثروتمندان خارج می‌شود و به عنوان یک فرهنگ در جامعه ظهور و بروز خواهد یافت. در نتیجه آثار و خیرات آن نیز به نحو چشمگیرتری در جامعه تحقق خواهند یافت. تمامی دستگاه های تبلیغی و اجرایی کشور وظیفه دارند تا در جهت پیشرفت فرهنگ وقف در جامعه با یکدیگر همکاری نمایند و زمینه های شکوفایی و رونق آن را فراهم آورند.

بر این اساس، جهت شکوفایی وقف و گسترش فرهنگ وقف در جامعه تنها یک نهاد یا ارگان مسئول نیست. سازمان اوقاف و امور خیریه، ائمه جمعه و جماعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مبلغان دینی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، وزارت آموزش و پرورش، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان صدا و سیما، وزارت کشور و مجلس شورای اسلامی از جمله نهادها و وزارتخانه هایی هستند که می توانند در چگونگی ترویج و اشاعة فرهنگ وقف در جامعه، نقش اساسی ایفا کنند. (17)

چند آسیب در بعد عرضه وقف در جامعه

دخالت دولت: نهاد وقف در تاریخ اسلامی و حمایت از تمدن اسلامی نقش پررنگی داشته است، اما وضعیت کنونی آن در بعد اجرایی از نقاط ضعف متعددی رنج می برد که یکی از دلایل آن دخالت نا به جای دولت در مدیریت آن است.

روشن نکردن آثار وقف
یکی دیگر از موانع در این زمینه، توجیه نبودن مسلمانان از آثار و مزایای مهم وقف و موارد جدید مورد نیاز است.

آشنا نبودن مردم با مسائل فقهی و شرعی وقف
برای تصحیح روند وقف در جهان اسلام ابتدا باید به احکام فقهی مقید بود؛ سپس از نهاد وقف در عرصة سازماندهی، مالی، اداری، حسابرسی، کیفیت مصرف و اطلاع رسانی شفاف استفاده کرد.

ایجاد نگرش منفی به وقف در بین ممالک اسلامی
در سال‌های اخیر نگرش و دیدگاهی نه چندان مثبت نسب به وقف در کشورهای اسلامی شکل گرفته است. این آسیب نیاز به بررسی بیشتر در جوامع اسلامی است. با این وجود وضعیت کنونی نهاد وقف در جهان غرب از بعد عملی وضعیت مطلوبی دارد، به طوری که علاوه بر داشتن سازمان دهی و مدیریت کارآمد، گرایش مردم و نگرش مثبت به آن نیز بیشتر شده است.

کمبود تحقیقات و پژوهش ها
بیش از آن که لازم باشد به وقف از دریچه تاریخ نگاه شود، لازم به تحقیقات و نوشته های جدید در خصوص این مسئله و موضوعاتی مانند سازمان دهی اداری و مالی و حسابرسی است.

انسان امروز با هر فرهنگ و بینشی، وقف و بنیادهای وقفی را نهادی سودمند و در راستای رشد و تعالی تمدن انسانی و توسعه همه جانبه جامعه حتی در مادی ترین تمدن های امروزی، می داند. شواهد نشان می‌دهد در میان جوامع موجود، جمهوری اسلامی ایران مناسب ترین شرایط و زمینه برای حرکت به سمت و سوی مورد نظر (توسعه فرهنگ وقف به عنوان اساس توسعه اقتصادی) را دارا است و امید است با یاری خداوند و تلاش مسئولان و دست اندرکاران این نهاد، ایده مطرح شده به تدریج تکامل یابد و وقف پایه ای برای توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه گردد. (18)

جایگاه وقف در زندگی اجتماعی انسان‌ها چیست؟

در ارتباط وقف و زندگی اجتماعی، مهمترین نکته، فقرزدایی این سنت دیرینه است که زمینه ساز پیشرفت و شکوفایی در جامعه می شود؛ زیرا فقر ریشه تمام گرفتاری های اجتماعی، آسیب‌های فرهنگی است که وقف با توزیع مجدد درآمد بین افراد در طبقات مختلف اجتماعی تصویر فقر را از جامعه می زداید و جامعه را به سمت رونق و همدلی پیش میبرد.

از دوران گذشته تا حالا بسیاری از خدمات اجتماعی و حمایت از گروه‌های اجتماعی از طریق موقوفات اراده می شد و از مهمترین کارکردهای اجتماعی وقف در جامعه است. کمک به مسافران، در راه ماندگان، کمک به ازدواج افراد بی بضاعت، کمک به پرورشگاه، ایجاد مراکز درمانی، بیمارستان، مدارس، مساجد، مجتمع فرهنگی و آموزشی در مناطق محروم و... از این دست اقدامات هستند.

از دیگر ویژگی های اجتماعی نظام وقف که نشان دهنده جایگاه بااهمیت آن در زندگی اجتماعی انسان است، میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:

بارزترین ویژگی اجتماعی نظام وقف آن استکه این عمل مخصوص طبقه خاصی از اجتماع نیست و همراه برای همه اقشار جامعه در دسترس است.

مسئولیت های متقابل و همبستگی اجتماعی میان ثروتمندان و نیازمندان ایجاد میکند.

یکی از ساز و کارهای تحقق عدالت اجتماعی است.

نقش ملموسی در ارائه ی خدمات رفاهی دارد.

با حمایت از خانواده هایی که نیازمند هستند و یا افراد بیمار و ناتوان در پی آن است تا از این سنگ بنای مهم اجتماعی دفاع می کند.

فراهم کردن چارچوبی اساسی برای مشارکت مردم در امور اجتماعی است.

اگر وقف به درستی هدایت شود و به تمام حیطه فعالیت و اقدامات آن توجه شود، بسیاری از نیازها را پاسخ می دهد و هیچ وقت جامعه با کمبودهای اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و فرهنگی روبرو نخواهد شد. وقف میتواند با همیاری و حل مشکلات و برطرف کردن نابسامانی‌های جامعه هم در زندگی شخصی و خانوادگی نقش داشته باشد و هم در جهت پرکردن خلأهای اجتماعی تاثیرگذار باشد.

در بعد اجتماعی، وقف در جهت تامین رفاه نسبی مردم جامعه، همیشه در خدمات رسانی و حمایت های پوششی به کمک دولت‌ها میآید. (19)

وقف و اثرات تربیتی آن

از کارکردهای تربیتی وقف:

یکی از کارکردهای تربیتی وقف در زیر سایه گسترش عدالت اجتماعی، نجات دادن انسان ها از ناامیدی و تبعیض های اقتصادی، اجتماعی است.

وقف با رفع نیازمندی های محرومان سهم بزرگی در تالیف قلوب و الفت و دوستی میان مردمان در جامعه دارد، حتی با کمک و مساعدت با محرومان و نیازمندان جهان میتوان راه نفوذ فرهنگی و اعتقادی را در جوامع دیگر هم گشود.

یکی دیگر از کارکردهای تربیتی وقف ایجاد روح تعاون و اخوت است. با کمک به هم نوعان و باز کردن گره از زندگی محرومان می توانیم این تعاون و برادری را در جامعه گسترش دهیم.

حفظ ارزش ها در پرتو این سنت نیکو و حسنه ضامن بقای بنیان های خردمندانه در جامعه است و پیکره اجتماع را از ابتلا به آلودگی های اخلاقی، فرهنگی و سیاسی پاک نگه می دارد.

جاودانه ساختن ارزشهای معنوی و انسانی و مکارم اخلاق همچون نوع دوستی، نیکوکاری و تعاون در جامعه.

آموزه‌های فرهنگی و تعلیم و تربیت یکی دیگر از کارکردهای مهم وقف است. تاکید اسلام به تعلیم و تربیت، به ویژه تربیت دینی، افراد مختلف را برآن داشت تا به گسترش و ترویج علم بپردازند. یکی از راه های ترویج علم و دانش، وقف بوده است که خیلی از بزرگان با وقف اموال خود در راه آموزش مانند ساخت مدرسه و حوزه علمیه بر این مهم، یعنی نقش تربیتی وقف صحه گذاشته اند. (19)

آنچه در کارکرد تربیتی وقف از اهمیت ویژهای برخوردار است و نیاز است به صورت جامع به آن پرداخته شود، ارتقاء سطح فرهنگ و آموزش است که واقفان به اهمیت آن پی برده اند و برای بهبود وضع تربیتی و فرهنگی جامعه به وقف مراکز آموزشی و کمک به تامین هزینه این مراکز جهت تداوم فعالیت‌های این مراکز روی آوردهاند و توانسـتهانـد در دورههـای مختلـف تاریـخ، منشـأ حرکتهـای موثـری باشند.

وقف همیشه بهعنـوان یکی از مهمتریـن ابزارهـای حمایـت کننـده از پژوهـش و پژوهشـگران به منظـور رسـیدن بـه توسـعه علمـی و اقتصـادی بوده است. و چه بسیار مدارس و مراکز علمی و تربیتی که از طریق وقف ایجاد شده اند و بسیاری از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته اند به مدارج علمی عالی برسند.

اگر بخواهیم از جنبه دیگر به نقش تربیتی وقف در جامعه نگاه کنیم، همان پیوند وقف و گسترش رفاه اجتماعی با زدودن فقر از جامعه است. در واقع به رفع فقر و محرومیت زدایی در سایه وقف میتوان نگاه تربیتی هم داشته باشیم. از آنجا که فقر ریشه خیلی از گرفتاری ها در جامعه است، نهاد وقف باید به کمک دولت بیاید تا تقسیم ثروت در جامعه صورت گیرد و این نهاد میتواند با جبران کاستیهای اقتصادی با گسترش عدالت اجتماعی و با هدف برخورداری تمام اقشار جامعه از حداقل های رفاهی، با کم کردن فقر، جرم زدایی را به حداقل برساند و در نتیجه به داشتن جامعه سالم، به دور از خشونت کمک کند.

در واقع دو کارکرد مهم وقف که همان فراهم کردن بستر تعلیم و تربیت برای تمام مردم جامعه و کمکردن فقر در کل اجتماع و تقسیم ثروت، از مهمترین کارکردهای تربیتی نیز به شمار می‌روند.

با گسترش آموزش، فرهنگ سازی نیز گسترش می یابد. هرچه فرهنگ یک جامعه غنی تر شود به تبع آن، مشکلات نیز کمتر می شود و جامعه به سمت پویایی بیشتر قدم بر می دارد. همه این مسائل می‌تواند از نقش تربیتی وقف و اهمیت این سنت دیرینه در تمام زوایای زندگی اجتماعی باشد. (19)

جایگاه اجتماعی وقف

ذکر این نکته ضروری است که ابعاد متخلف وقف اعم از اقتصادی، فرهنگی، تربیتی و اجتماعی از همدیگر جدا نیستند و آمیختگی عمیقی بین تمام مفاهیم و کارکردهای وقف دیده میشود که همگی بر هم تاثیر دارند در حدی که نمی توان یکی از کارکردها را جدا از دیگری مورد بررسی قرار داد.

به طور مثال هرگاه از جنبه اقتصادی بخواهیم وقف را ببینیم ناچار هستیم بعد اجتماعی آن را هم در نظر بگیریم و بالعکس. مشخص است که وقف میتواند ابزاری موثر برای حمایت از توسعه اجتماعی باشد. وقف یک عملکرد اجتماعی برای کاهش فقر، تشویق به کارآفرینی و بهبود آموزش است.

وقتی از جایگاه اجتماعی وقف میگوییم، عدالت اجتماعی به عنوان اهداف نظام توزیعى اسلام جز اولین مواردی است که به ذهن متواتر می شود. وقف یکی از نشانه‌های اهمیت اسلام به کارکرد مهم انسانی و اجتماعی است. بر کسی پوشیده نیست که با پیشرفت اجتماع، افرادى که در آن جامعه زندگى مىک نند نیز در رفاه و آسایش خواهند بود لذا سنت حسنۀ وقف ضامن بقاى جامعه، تحکیم عدالت اجتماعى، کم کردن فاصله طبقاتى و پیشرفت همگانى است.

فقط جایگاه اجتماعی وقف به فقرزدایی و مسائل اقتصادی برنمیگردد بلکه بخشی از بعد اجتماعی وقف به آموزش و فرهنگ که مجموعه ای از دستاوردهای مادی و معنوی است و همچنین امنیت اجتماعی، بر می گردد. استفاده از پتانسیل وقف در امور تربیتی و آموزشی جامعه تاثیر بسزایی در امینت اجتماعی دارد.

آنجا که مردم یک جامعه از آموزش همگانی و رایگان برخوردار باشند به همان میزان سطح فرهنگ آن جامعه بالا میرود در نتیجه امنیت اجتماعی نیز بیشتر می شود که همه این موارد به پیشرفت و شکوفایی یک جامعه کمک میکند تا مردم آن در رفاه و به دور از تنش در سایه همدلی با یکدیگر زندگی کنند و این چیزی است که اسلام از وقف در بعد اجتماعی آن انتظار دارد.

از دیگر کارکردهای وقف که نشان از جایگاه اجتماعی آن دارد، کم کردن آسیبهای اجتماعی است. از آنجایی که فقر مادی و فرهنگی مخصوصا در مناطق محروم زمینه های جرم و جنایت را فراهم می کند، با به روز کردن نقش وقف و در خدمت گرفتن آن برای محرومیت زدایی، آموزش، ایجاد اشتغال، بهداشت، خدماترسانی و ... می توان از این آسیب‌ها کاست و بعد اجتماعی این عمل نیکو را قوت بخشید.

اگر بتوانیم امر وقف را مطابق با نیازهای جامعه به روزآوری کنیم، می توانیم آن را در خدمت رفاه اجتماعی درآوریم و این رفاه اجتماعی را به عنوان مهمترین کارکرد اجتماعی وقف ارتقاء دهیم؛ این امر نه تنها باعث پیشرفت جامعه می شود بلکه موجب ارتقاء اصول اخلاقی جامعه نیز می شود.

یکی دیگر از کارکردهای اجتماعی وقف مسئولیت پذیری است که موجب حفظ انسجام اجتماعی می‌شود. مسئولیت پذیری رابطه نزدیکی با مفاهیم عدالت اجتماعی و تعامل اجتماعی دارد. در همین راستا وقف به تنظیم امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه کمک شایانی میکند.

یکی دیگر از عمومیترین جنبههای اجتماعی وقف، همکاری و مشارکت است. برای مثال مشارکت و دخالت مردم در احداث بناهای وقفی مانند کاری که ستادهای سازندگی در مناطق محروم انجام می‌دهند، یکی از جنبه های مهم تأثیر وقف در تشکل گروه‌های اجتماعی است. (19) و (20)

نقش وقف در مبارزه با فقر و توسعه زندگی اجتماعی انسان ها

از زمان ظهور تمدن، فقر یک چالش بزرگ است و در زمان کنونی، این یک مشکل گسترده در سراسر جهان است. فقر یک وضعیت ناخوشایند است که مردم از دسترسی به بسیاری از موارد محروم هستند اما ازجمله متداول ترین این موارد می توان به طول عمر، سلامتی، تغذیه، سرپناه، پوشاک، تحصیلات، سواد، آب، فرصتهای اقتصادی، منابع اقتصادی، مشارکت جامعه، روابط اجتماعی، توانمندسازی، امنیت، حمایت اجتماعی و سایر استانداردهای رفاه اشاره کرد.

اکنون به طور کلی پذیرفته شده است که فقرا در برابر اشکال مختلف خطرپذیری، آسیب پذیرتر هستند اما در جامعه اسلامی راه حل هایی برای حل مشکل فقر وجود دارد که از طریق اسلام به صورت تأسیس موقوفات داوطلبانه (وقف، صدقات) و اجباری (زکات) پیشنهاد شده است. وقف یک عمل خیرخواهانه مداوم در راه خدا و تقویت شده توسط روحیه نوع دوستی است که بخشی جدایی ناپذیر از سبک زندگی اسلامی را تشکیل میدهد.

در جهان اسلام، بسیاری از پروژه های بشردوستانه امروز از طریق نهاد وقف از جمله ساخت خانه برای افراد بی بضاعت، کمک به معلولان و فقیران، ساختن پل، تأمین مالی پرورشگاه ها و ... انجام میشود.. تاریخ اوقاف با دستاوردهای برجسته در افزایش رفاه به طور کلی و خدمت به فقرا به طور خاص بسیار غنی است. نظام وقف غالبترین بازیگر اقتصادی و اجتماعی خارج از دولت است. (20)

با گسترش وقف در جامعه، بسیاری از معضلات اجتماعی حل می شود و در کاستن فقر و محرومیت ها، تأثیر شگرفی دارد و از اختلافات طبقاتی جلوگیری میکند. وقف یکی از عوامل ترقی و پیشرفت جامعه در رفاه اجتماعی و پیشرفت زندگی اجتماعی انسان ها است.

در ارتباط وقف با توسعه اجتماعی زندگی انسان ها باید این نکته را مدنظر قرار داد که توسعه امری است پویا و چندبعدی که پاسخگوی نیازهای اجتماعی انسان‌ها است. محور توسعه، اجتماع و مردم هستند که به عنوان نافع اصلی توسعه باید از امنیت، شادی، رفاه، آزادی، انسجام و صلح برخوردار گردند. نقش وقف در توسعه جوامع وقتی مشخص می شود که بدانیم این امر به عنوان یک پشتوانه اقتصادی تاثیر زیادی در پرکردن شکاف طبقاتی دارد و یکی از بزرگ ترین منابع برای گسترش رفاه اجتماعی و رفع فقر در جامعه است.

از طرف دیگر نقش وقف در همدلی و نزدیک شدن دل‌های مردم جامعه نباید نادیده گرفته شود. خود این همدلی تاثیر زیادی در امنیت جامعه که یکی از مصادیق توسعه اجتماعی است، دارد. توسعه اجتماعی زندگی انسان ها را نمی توان از امنیت اجتماعی، رفاه، همدلی، توسعه اقتصادی، تقسیم ثروت، توسعه فرهنگی، آموزش جدا دانست. با سنجش هرکدام از این‌ها می‌توان گفت جامعه به سمت توسعه اجتماعی گام برمیدارد یا خیر. وقف به عنوان یک پشتوانه بزرگ برای تامین این پارامترها همیشه تاثیر مثبت و جاودانی در توسعه جوامع داشته است.

تأسیس مدارس به ویژه در مناطق محروم، تأسیس بیمارستان ها، مراکز نگهداری ایتام، حمایت های مادی و معنوی از نیازمندان، ایجاد فرصتهای شغلی و ... علاوه بر اینکه یک عمل خیرخواهانه است، در گسترش برنامه های توسعه انسانی و توسعه اجتماعی بسیار مؤثر هستند. پس ازآنجایی که وقف معمولاً شامل کالاهای ماندگار مانند املاک کشاورزی، تجاری، مسکونی یا وقف کتابخانه، مسجد و... است، می توان گفت که این عمل، یک نهاد توسعه پذیر همیشگی است که در توسعه زندگی و رفاه اجتماعی تاثیر دارد. (21)

نتیجه گیری و جمع بندی

در پایان باید گفت که وقف از این رو مهم است که: یک منبع درآمد مداوم ایجاد می کند. از آنجا که وقف یک سرمایه گذاری دائمی است، بنابراین یک منبع قابل اعتماد درآمدی را تأمین می کند که با سیاست های مناسب سرمایه گذاری و هزینه، برای همیشه قدرت خرید وقف حفظ خواهد شد. وقتی یک موقوفه به خوبی مدیریت می شود، می توان روی آن برنامه ریزی ثابت و بلند مدت، انجام داد.

همچنین وقف میتواند حمایت سالانه از بودجه عملیاتی سازمان ها و دولت را فراهم کند. کمک های موقوفه ای که برای اهداف خاص تعیین شده است می تواند میزان استقلال از نیروهای اقتصادی، دولتی و سیاسی را فراهم کند. موقوفات گزینه هایی را برای پاسخگویی به چالش های جدید با فراهم آوردن انعطاف پذیری بیشتر مالی و درآمد پایدار ارائه می دهند.

موقوفات می توانند منابع نامشخص درآمد را افزایش دهند، درآمد کلی را گسترش دهند و سود را بهبود بخشند. در کشورهای در حال توسعه که مدام با بحران های اقتصادی و اجتماعی دست به گریبان هستند، وقف برای اقشاری که دچار ناتوانی های اجتماعی و اقتصادی هستند همواره کمک بزرگی محسوب می‌شود.

علاوه بر جنبه‌های عمومی، این امر نیکو و پسندیده برای صاحب آن هم ارزش آفرینی می کند. از آنجا که وقف به طور دائمی سرمایه گذاری می شود، می تواند ارزش های اهدا کننده را برای نسل های آینده گسترش دهد. این موضوع می تواند به اهدا کننده نیز احساس جاودانگی دهد. (22)

پی نوشتها

لغت نامه ی دهخدا ذیل ماده ی وقف
امام خمینی (ره) ، (1421 ق) ، تحریر الوسیله، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول
علامه حلی، حسن بن یوسف. (1419 ق) قواعد الاحکام فی معرفۀ الحلال و الحرام، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول.
شیخ طوسی، (1386) ، المبسوط فی فقه الامامیه (5 جلدی) ، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول.
بند 7 ماده 1 قانون الحاقی سازمان اوقاف و امور خیریه کشور مصوب 1363
سلیمی فر- ۱۳۷۰ ص۱۶۸
www.iqna.ir
www.irna.ir
www.hawzah.net
www.mehrnews.com
www.moghofat.abdulazim.com
www.pooyesh.whc.ir
www.iqna.ir
www.pooyesh.whc.ir
www.iqna.ir
www.stpl.ristip.sharif.ir
www.moghofat.abdulazim.com
www.moghofat.abdulazim.com
www.news.police.ir
www.jstor.org
www.wikikhair.org
www.benefactorgroup.com