نقش وقف در آبرسانی: نگاهی به سنت وقف قنات

قنات یکی از سازه های آبی تاریخی است که متناسب با اقلیم مناطق خشک و نیمه خشک ایران و به علت کمبود آب های سطحی از دوران باستان تا کنون مورد استفاده قرار می گرفته است. قنات فقط یک تکنولوژی نیست، بلکه بستر زاینده فرهنگ است که در طول تاریخ و به ویژه در فلات مرکزی ایران نقش مهمی داشته است.

وقف، نیز به عنوان یک کار نیکو و پسندیده در تاریخ ایران سابقه ای طولانی داشته و در میان همه ادیان و مذاهب از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است و به عنوان یک سنت مذهبی و دینی بسیار مورد توجه بوده است. در واقع نهاد وقف یکی از برجسته ترین مصادیق احسان و تعاون است، که منشأ خدمات علمی فرهنگی اقتصادی و اجتماعی در سطح جامعه است.

پدیده وقف ریشه در عقاید دینی مردم دارد و همانطور که گفته شد در بین ادیان امری پسندیده و شایسته محسوب می شده است. بعد از ورود اسلام بنا بر توصیه های این دین، نهاد وقف در ایران بیشتر مورد توجه قرار گرفت. (1)

نگاهی به تاریخچه و دگرگونی وقف در ایران

در عصر سامانیان برای نخستین بار از دیوان اوقاف یاد شده که به امور وقفی می پرداخته است. این دیوان موجب ورود دولت در امور وقف شد. به مرور در دوره های بعد نهاد وقف نشر و توسعه یافت، به گونه ای که صاحب منصبان دولتی و حکومتی املاک بسیاری جهت امور دینی فرهنگی و و بهداشتی و وقف کردند. (1)

پس از حمله مغول ها به ایران بسیاری از موقوفات به تصرف آنها درآمد و آنها این مکانها را به املاک خصوصی خود تبدیل کردند در عصر ایلخانان به دلیل نارضایتی در مالکیت ارضی یکی از راه های کسب امنیت، انتقال املاک به اراضی وقفی بود.

در عصر غازان خان شرایط دگرگون شد و با روی آوردن مردم به اسلام، خواجه رشید دین فضل الله همدانی وزیر وقت به نهاد وقف توجه ویژه ای نمود که این موجب گسترش موقوفات شد؛ از جمله در یزد بخش مهمی از اراضی و آب منطقه به نهاد وقف اختصاص داده شد. (2) و (3)

دلایل اصلی وقف قنات در ایران

ایران همواره با محدودیت منابع آب مواجه بوده است. اگر به تاریخ این سرزمین نگاهی بیندازیم، تنوع دسترسی به منابع آب را مشاهده خواهیم کرد. این تنوع به شرایط اقلیمی و شیوه های معیشتی، مانند شیوه معیشت بارانی، استپی، رودخانه ای و قناتی منجر شده است. در حوزه معیشت قناتی اغلب فلات مرکزی ایران ارزش و اهمیت داشته است.

در این حوضه تنها منبع آبی آب زیرزمینی است که در گذشته از طریق قنات و چاه در اختیار ساکنان این منطقه قرار می گرفته است. احداث قنات به دلیل ساختار دشوار آن برای دسترسی به منابع آب زیرزمینی، نیازمند نگهداری و رسیدگی مداوم است، به همین دلیل و بر اساس همین دشواری ها، نهادهای اجتماعی و مذهبی وقف قنات را نیز در اولویت های خود قرار داده بودند.

در این میان برخی از اشخاص و شخصیت های مهم اجتماعی مانند سید رکن الدین نقش برجسته ای در توسعه نهاد وقف قنات داشته اند. در ادامه مقاله به این شخصیت بزرگ و ممتاز و نحوه عملکردش در حوزه وقف قنات بیشتر خواهیم پرداخت. (4)

آشنایی با شخصیت سید رکن الدین و نحوه عملکرد او در حوزه وقف قنات

سید رکن الدین یکی از شخصیت های برجسته یزد در عصر ایلخانان بود. خاندان سید نظام الحسینی یزدی که به نام خاندان آل نظام یا ابن رئیس شهرت یافتند، یکی از خاندان های سادات هستند که از سده پنجم قمری در یزد اقامت یافتند و به تدریج از نفوذ اجتماعی و سیاسی درخور توجهی برخوردار شدند. سید رکن دین از حکیمان و عالمان ریاضی یزد بود و در طول حیات خویش موسسه بزرگ فرهنگی رکنیه را برپا کرد. موسسه فرهنگی رکنیه، شامل مدرسه مسجد، داروخانه، بیمارستان، رصدخانه و کتابخانه بود.

سید رکن الدین بخش زیادی از اموال خود را برای حفاظت و حراست هزینه های روزمره و سالیانه به این موسسه اختصاص می داد. او توانست از امکانات ظرفیت ها و منابع در اختیار خود برای توسعه زیرساخت های اقتصادی و خدمات اجتماعی و فرهنگی جامعه بهره برداری کند. از آنجا که آب و قنات الفبای آبادانی و توسعه اقتصادی در یزد بودند، سید رکن الدین سهام بسیاری از قنات های یزد را خریداری کرد، تا بتواند به عنوان سهامدار این قنات ها درآمد و عایدات آن ها را صرف امور فرهنگی و اجتماعی نماید. (5)

مدرسه رکنیه در سده هشتم قمری اهمیت بسیاری پیدا کرد. به طوری که آن را ام البقاع یزد نامیدند. این مجموعه علمی فرهنگی نیروهای متخصص زیادی اعم از مدرس، عالم، واعظ، کتابدار، فراش، طباخ و... را به خدمت درآورد. سید رکن الدین در وقت نامه خود هزینه های کارکنان، روشنایی مدرسه، داروهای لازم در داروشفا، هزینه بیماران، مرمت رصدخانه و دیگر هزینه های جانبی را محاسبه کرده و هزینه هایی را به آن ها اختصاص داد.

او درآمد مربوط به سهام خود در ۱۹ رشته قنات را برای تامین هزینه های مدرسه رکنیه، خانقاه در دروازه قطریان، دارالضیافه نظامی، سه مسجد و سادات اختصاص داد.

از این قنات های مهم می توان به قنات میرآباد، یعقوبی، خلیلی، مبارکه، اسفنجرد، بغدادآباد، عزآباد و اشکذر اشاره کرد. این قنات ها از قنات های مهم شهر یزد بودند که درآمد چشمگیری داشتند، زیرا قادر بودند بخشی از هزینه های مدرسه رکنیه و سایر بناهای موقوف نظیر خانقاه، مسجد جامع، دارالضیافه و غیر را تامین کنند. آنچه صرف این موقوفات می شد، پس از کسر هزینه های دیوانی، حق التولیه متولی، نفقه قنات و سایر هزینه های جاری از قنات بوده است. (6)

بررسی قنات وقف آباد

احداث قنات وقف آباد نیز یکی دیگر از اقدامات خیرخواهانه و مردمی سید رکن الدین است. مورخان یزد انگیزه اصلی ایجاد قنات وقف آباد را ارادت فراوان سید رکن الدین به استادش محمد بن یعقوب می دانند. بر اساس نظر مورخان سید رکن الدین پس از بازگشت از سفر حج به دیدن استادش رفت و او را دید که نفس زنان از پله های قنات بالا می آید، سید رکن الدین که از مرارت استادش در وضو گرفتن متاثر شده بود در همان لحظه سوگند یاد کرد که قناتی به یزد جاری کند که از خانه استاد بگذرد

. قنات وقف آباد، یکی از قنات های فعال کنونی یزد است. این قنات از درهای واقع در جنوب غربی شهرستان تفت آغاز می شود و پس از گذر از دره وارد روستای فراشاه می شود. چون جریان آب قنات در این روستا به سطح می رسیده، از باغ ها و منزل های فراشاه عبور می کرده و به کانال آبی که از پنج رشته قنات دیگر در آن ناحیه حاصل شده بود، می پیوسته است. به این ترتیب آب شش رشته قنات و یک جریان آبی سطحی به یکدیگر می پیوسته و از طریق یک کانال زیرزمینی به شهر تفت هدایت می شد.

این منابع آبی عبارت بودند از قنات وقف آباد، قنات رئیس الدینی، قنات میرزایی، قنات روشن آباد، قنات نهر، قنات خواجه غیاث و آب سطحی چشمه تامهر، که به قنات اهرستان مشهور شده اند. احداث قنات وقف آباد موجب ایجاد تحولی در شبکه آبرسانی شهر شد. این اقدام در عصر خویش اقدام بزرگی برای رفاه اجتماعی به شمار می آمد. در وقت نامه سید رکن الدین درباره قنات و نحوه استفاده از آب قنات و موارد مصرف آن چنین آمده است:

ایجاد شبکه ای از آب سطحی در شهر یزد (مردم برای دسترسی به آب پله های انبارها و یا پایاب های را طی می کردند و یا از چاه های عمیق استفاده می نمودند)

تامین آب آشامیدنی مردم از طریق پر کردن آب انبارها

تامین آب شرب چهارپایان و گوسفندان

تامین آب مدرسه ها مسجدها و مکان های عمومی

تامین آب برای به گردش درآوردن آسیاب های آبی

ایجاد تلطیف در آب و هوا با برقراری جریان آب در شهر تامین آب کشاورزی

در بررسی قنات وقف آباد چند نکته زیر نیز در خور توجه است:

آب قنات وقف آباد در قرن هشتم قمری مصادف با چهاردهم میلادی با آب دهی قابل توجه از سمت جنوب غرب به سمت یزد جریان داشته است.

این آب وقف آشامیدن مردم شده و مازاد آن مجاز به مصرف در بخش کشاورزی بوده است.

تعداد زیادی آسیاب بادی در سر راه این آب قرار داشته و با قدرت این آب کار می کرده اند.

این آب از محله های زیادی کوچه، باغ، مدرسه و مسجد از جمله مسجد جامع یزد می گذشته است.

سید رکن الدین به تامین آب شرب شهر به صورت رایگان اهمیت زیادی می داده است. اقدام سید رکن الدین از این نظر که نخستین شبکه آب شهری را برای تامین نیازهای روزمره اهالی یزد ایجاد کرد، به عنوان یک کار ارزشمند اجتماعی در عصر خود قابل ستایش است. (6) و (7)

قنات وقف آباد بعد از سید رکن الدین

بعدها در عصر قاجار حسین خان آجودان باشی والی یزد، این اقدام ارزنده اجتماعی را ارج نهاد، به گونه ای که در سال ۱۲۵۷ قمری قنات وقف آباد را بازسازی کرد. او اعلام کرد این کار را از روی ارادت به سید رکن الدین سازنده اصلی قنات انجام داده است. آجودان باشی همچنین یک چهارم میزان مالکیت ۶ رشته قنات اهرستان را نیز وقف نمود. این کار او موجب شد، تعدادی از ثروتمندان و تاجران که در قنات سهم داشتند، سهام خود را وقف کنند.

در سال ۱۳۱۰ شمسی حاکم وقت یزد علی محمد خان اویسی، نیز از محل درآمد وقف ها، ۱۵۰ جرعه از آب باقی مانده را از سهامداران آن خریداری و وقف کرد. سهام باقی مانده از آب قنات وقف آباد رانیز فرماندار یزد در سال ۱۳۳۶ خریداری و وقف نمود. به این ترتیب کل آب قنات وقف آباد شامل سه مرحله وقف در دوره های مختلف زمانی شد. در وقف نامه های جدید موارد دقیق تری از وقف ذکر شده که توجه دقیق متولیان امر را به جوانب و حاشیه های نظام توزیع آب قنات و جلوگیری از هر گونه سوء استفاده نشان می دهد. (7)

نقش نهاد وقف در تداوم حیات قنات

مطالعه اسناد به جا مانده از وقفیات قنات های سید رکن الدین و چگونگی درآمد و عواید آن ها، نقش و تعامل نهاد وقف و قنات را روشن می کند، که در زیر بیشتر شرح داده شده اند:

وقف قنات موجب حفظ آن از هرگونه گزندی می شده است.

موضوع و چگونگی هزینه کردن درآمدها و غیره به صورت مکتوب ذکر شده و صیغه شرعی جاری شده و این سند برای همیشه باقی مانده است.

موقوفات نه به فروش می رسند، نه بخشیده می شوند و نه اجاره داده می شوند. اجاره دادن موقوفه نیز نباید بیش از ۳ سال به طول انجامد.

بنا به سفارش واقف، متولی موقوفه از فرزندان اعضای خاندان واقف و یا افراد با نفوذ و معتمد انتخاب می شوند.

برخی از درآمد و عایدات حاصل از قنات های موقوفه باید صرف امور مربوط به قنات مانند هزینه نگهداری، لایروبی و نفقه قنات شوند.

وقف نامه ها، ساز و کارهای بهره برداری موثر و مفید از موقوفه را تشریح می کنند.

قنات از دارایی هایی است که مالکیت آن مشاع است. این نوع مشارکت استمرار بهره برداری از قنات را تضمین می کند. (5) و (7)

نتیجه گیری و جمع بندی

اگر پدیده اجتماعی وقف را با بینشی کارکردی مطالعه کنیم، خواهیم دانست که وقف قنات نقش چشمگیری در آموزش و پرورش و اعتلای فرهنگی جامعه داشته و از سوی دیگر گام بزرگی در جهت رفاه اقتصادی و اجتماعی جامعه بوده است و در بسیاری از مواقع به کاهش خطر تهدید و تجاوز کمک می کرده است.

پی نوشتها

شهابی، علی اکبر، 1343، تاریخچه وقف در اسلام. تهران: اداره کل اوقاف.
لمبتون، 1372، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امینی. تهران مرکز: انتشارات علمی فرهنگی.
پطرو شفسکی، اپ، کارل یان و اسمیت ماسـون (1966) . تاریخ اجتماعی، اقتصادی ایران در دورة مغول. ترجمة یعقوب آژند. تهران: اطلاعات.
صفی نژاد، جواد (2535) ، بنه. چ3. تهران: توس.
سید رکن الدین محمد حسین یزدی (1341) . جامع الخیرات. به کوشش محمد تقی دانش پژوه. اداره کل اوقاف و امور خیریه یزد.
کاتب، احمد بن حسین بن علی (1386) . تاریخ جدید یزد. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیر کبیر.
www.rasekhoon.net