تأثیرات متقابل توسعه فیزیکی شهرها و وقف و اراضی وقفی
وقتی می خواهیم از وقف صحبت کنیم معمولا ساختمان ها و زمین هایی را به خاطر می آوریم که توسط شخصیت های حقیقی یا حقوقی به نفع عموم جامعه به متولیان شهر یا کشور داده می شود تا از آن ها بهره برداری شود. وقف از جنبه های مختلفی یک امر مهم و البته بسیار مثبت محسوب می شود.در قرآن نیز وقف به عنوان یکی از کارهای مثبت در مورد جامعه است که می تواند عواقب خوبی از نظر جامعه داشته باشد و البته این کار مسلما در نزد خداوند بی پاسخ نمی ماند و پاداش های اخروی در انتظار کسی است که زمین یا ساختمانی را وقف می کند. اما از بعد اجتماعی و فرهنگی، وقف کاری است که باعث می شود عملا شکاف بین جامعه و افراد جامعه برداشته شود.
اگر بخواهیم بهتر بگوییم، جامعه مجموعه ای از افرادی است که در آن زندگی می کنند. هر جامعه برای این که بتواند سرپا بماند باید خدماتی از سمت اعضای خود دریافت کند. از طرف دیگر اعضای جامعه نیز به عنوان انسان نیازهایی دارند که عمده نیازهای آن ها توسط جامعه برطرف می شود.
بنابراین عملا بین جامعه و افراد جامعه رابطه ای دوطرفه برقرار است که باعث می شود هم جامعه قوام خود را داشته باشد و هم افراد جامعه بتوانند به نیازهای خود برسند. اما برخی اوقات نیازهایی وجود دارد که عملا هیچ کدام از این دو گروه قادر به ارائه آن نیستند ولی این نیاز وجود دارد و باید به نوعی برطرف شود.
مثلا ساخت یک مرکز نگهداری معلولان نیازی است که عملا جامعه و افراد جامعه به آن احتیاج دارند. اما مسلما یک فرد این را در توان و حیطه وظایف شهروندی خود نمی بیند که بخواهد این مرکز را برپا کند. از طرف دیگر جامعه و دولت (به عنوان نماینده جامعه) عموما به خدماتی بیشتر بها می دهد که بتواند از آن درآمدزایی داشته باشد. بنابراین این گونه نیازها اصولا بی پدر می مانند و کسی آن ها را بر عهده نمی گیرد!
بنابراین عملا میان جامعه و افراد جامعه شکافی ایجاد می شود که این شکاف هرچه بیشتر و بزرگ تر شود عملا جامعه قادر به پاسخگویی نیازهای افراد خود نخواهد بود از این رو افراد جامعه نیز از مفهوم جامعه و نماینده آن یعنی دولت شاکی می شوند و این مسئله ممکن است به جایی ختم شود که جامعه رو به نابودی برود. اما وقف دقیقا مفهومی است که روی این شکاف قرار می گیرد و آن را پر می کند.
وقف به عنوان کاری که یک فرد یا گروهی از افراد می توانند آن را انجام بدهند. اما به هر حال وقف یک نوع تاثیرات فیزیکی نیز با خود به همراه دارد. در ادامه قصد داریم این تاثیرات را بررسی کنیم و بدانیم که وقف و توسعه فیزیکی شهرها چه رابطه ای با یکدیگر دارند. از این رو با ما همراه باشید. (1)
.png "تأثیرات متقابل توسعه فیزیکی شهرها و وقف و اراضی وقفی")
وقف و تاثیر آن از لحاظ اهمیت تکوینی و مکانی
به طور کلی می توان گفت که اولین اثری که وقف بر جامعه می گذارد این است که یک بنا یا یک ساختمان یا یک زمین به اراضی شهری اضافه می کند. در حقیقت وقف می تواند باعث شود که یک مکان یا یک زمین ساده تبدیل به یک مکانی عمومی و شهری شود. برای درک این موضوع بهتر است مفهوم شهر را مورد بررسی قرار دهیم.شما به چه چیزی شهر می گویید؟ یعنی چه عاملی باعث می شود که منطقه ای را شهر بنامید؟ مسلما جمعیت یکی از عوامل تعیین کننده در این زمینه خواهد بود. اما بسیاری از مناطق در کشور خودمان وجود دارد که جمعیت نسبتا بالایی دارند اما نمی توان آن مناطق را شهر اطلاق کرد. بنابراین باید به دنبال علت و عامل دیگری بگردیم. یکی از مهمترین این عوامل عوارض شهری است.
یعنی نوع شهرسازی و ساختمان سازی که در شهرها وجود دارد خط تفاوت مناطق شهری از نظر ظاهری و از نظر نوع استفاده با سایر مناطق محسوب می شود. از این رو وقتی وقفی صورت می گیرد و مسلما این وقف قرار است در جهت استفاده عام بهره برداری شود، یعنی یک ساختمان یا یک عارضه عمومی به منطقه اضافه شده است و این باعث می شود که اگر آن جا شهر باشد، شهریت قوی تری پیدا کند و اگر آن منطقه شهر نباشد، در مسیر شهر شدن قرار بگیرد.
در کلام بهتر و ساده تر اگر بخواهیم بگوییم می توانیم اینگونه بیان کنیم که وقف باعث می شود که به عارضه های شهری اضافه شود و این خود به خود عاملی است که می تواند باعث شود که شهر از نظر امکانات و عوارض شهری پیشرفت کند. برای درک این موضوع تنها کافی است در ذهن خود شهری را تنها با یک پارک بازی تصور کنید و شهری دیگری را با انواع پارک ها و فضای سبز متصور شوید. مسلما شهر دوم از نظر امکانات و پیشرفته بودن می تواند بیشتر مورد نظر باشد و عملا شهروندان آن جا زندگی بهتری خواهند داشت.
از طرف دیگر مثال هایی وجود دارد که نشان می دهد همین موقوفات باعث شده است که یک منطقه تبدیل به شهر شود. نمونه بارز آن را می توان شهر میامی در استان سمنان دانست. این شهرستان بر اساس زمین های کشاورزی موقوفه و تغییر کاربری آن ها و تبدیل شدن به عوارض شهری مانند ساختمان های عمومی (خانه بهداشت و مساجد و...) یا فضای سبز و... عملا میامی را تبدیل به یک شهرستان کرد. اما این تمام تاثیرات وقف بر موقعیت های فیزیکی نیست. در ادامه جنبه های دیگری از این تاثیرات را خواهیم دید. (2)
.jpeg "تأثیرات متقابل توسعه فیزیکی شهرها و وقف و اراضی وقفی")
تاثیر وقف بر توسعه فیزیکی از جنبه اقتصادی
اما یکی از آثار غیر قابل انکار وقف مسلما مربوط به جنبه اقتصادی آن می شود. این مسئله از نظر فیزیکی نیز قابل بررسی است. وقتی وقفی صورت می گیرد عملا یک کمک به جامعه اتفاق افتاده است. پیامبر اسلام وقف را صدقه جاریه نامیدند. به این معنی که این کمک در خدمت جامعه قرار دارد و احتمالا تا مدت ها خدمات رسانی خواهد داشت. این موضوع از نظر بار اقتصادی بسیار برای جامعه اهمیت دارد.در کلام بهتر از نظر عوارض شهری شهرداری یا هر فرد حقیقی یا حقوقی دیگر می تواند سرمایه خود را که به صورت زمین یا ملک است به فروش برساند و عملا از عواید آن کار دیگری برای خود انجام دهد. در این صورت آن ملک یا زمین ممکن است تبدیل به هر چیزی شود که می تواند در راستای خدمات رسانی به جامعه باشد یا نباشد. حتی اگر محلی برای خدمات رسانی به جامعه نیز محسوب شود، با هدف درآمد اقتصادی خواهد بود.اما وقتی آن ملک وقف می شود از نظر عوارض شهری، مسلما باید آنجا تبدیل به یک محیط عمومی و قابل استفاده برای عموم مردم و جامعه باشد.
این نوع خدمات می تواند عواید اقتصادی برای جامعه داشته باشد یا نداشته باشد. اما چیزی که مهم است این است که از نظر روانی و اجتماعی، باری از روی دوش جامعه برداشته می شود.
به بیان بهتر اگر بخواهیم بگوییم، از نظر توسعه فیزیکی نمی توان نگاه سودآوری به وقف داشت. چرا که وقف تنها می تواند هزینه وارد بر جامعه را کم کند و بهتر است که متولی امر مانند شهرداری یا سازمان اوقاف به این املاک و زمین ها به دید سودآوری نگاه نکند.
.jpeg "تأثیرات متقابل توسعه فیزیکی شهرها و وقف و اراضی وقفی")
اما اگر بخواهیم از جنبه دیگر بر وقف و تاثیر آن بر عوارض شهری نگاه کنیم، وقف باعث ایجاد ساخت و ساز در شهر می شود و این خود به خود موجب ایجاد شغل و به نوعی کارآفرینی می شود. یعنی به هر حال برای ساخت هر مکانی نیاز به یک سری کارگر و مهندس و... وجود دارد که این اتفاق به واسطه وقف می تواند رخ دهد. از طرف دیگر بعد از احداث این ساختمان ها افرادی را باید استخدام کرد که بر اساس نوع کاربری ساختمان به مردم خدمت رسانی کنند. از این رو عملا وقف باعث ایجاد کارآفرینی می شود.
یکی از بهترین انواع وقف این است که بر اساس نیاز اقتصادی جامعه و نگاه به عوارض شهری جامعه وقف صورت بگیرد. وقتی به جامعه امروزی نگاه می کنیم متوجه می شویم که بیشترین چیزی که به نظر می رسد باید وقف به آن سمت توجه ویژه ای داشته باشد، مسکن است.
امروز مشکل و معضل مسکن بسیار حساس و به نوعی اذیت کننده شده است. روز به روز به جمعیت بی خانمانان اضافه می شود که این خود باعث ایجاد بار منفی در جامعه است. به نظر اگر وقف نگاه ویژه ای به این موضوع داشته باشد، می توان مسئله مسکن را به کمک دولت حل کرد.
مورد آخر در مورد اقتصاد در وقف و عوارض شهری این است که به هر حال با افزایش جمعیت شهری نیاز به اماکنی مانند مدارس و... بیشتری می شود، وقف باید توجه ویژه ای به این موضوع داشته باشد باید سعی کند دقیقا نیاز حال حاضر جامعه را برطرف کند. نیازی که می داند فعلا از عهده انجام دولت یا حکومت خارج است. (3)
.png "تأثیرات متقابل توسعه فیزیکی شهرها و وقف و اراضی وقفی")
نگاه به وقف و تاثیر آن در عوارض شهری از نظر امنیت سیاسی
اما وقف به جز این که از نظر اقتصادی و مکانی مورد توجه قرار دارد، از نظر امنیت سیاسی نیز یک نوع قدرت برای حکومت اسلامی می تواند باشد. وقف با وجود این که در سایر ادیان الهی آورده شده است اما به واقع این اسلام است که به طور کاملا مشخص و با جزئیات کامل از وقف سخن گفته است. وقف برای جامعه اسلامی بسیار اهمیت قابل توجهی دارد. مهمترین عاملی که می توان در این جا از آن نام برد این است که وقف از نظر عوارض شهری همیشه می تواند یک هدف و یک طعمه برای کسانی باشند که قصد تصرف زمین یا ملک خاصی را دارند.در واقع وقف از نظر ملکی و حقوقی از زیر نظر فرد خارج می شود و به زیر نظر دولت یا سازمان یا ارگان خاصی منتقل می شود. حال در این بین کسی می تواند با سوءاستفاده از خلاءهای قانونی یا اتفاقات دیگر این ملک یا زمین را به نفع خود تصرف کند. از آن جایی که وقف از نظر عوارض شهری چیزی با ارزش محسوب می شود، عملا می توان گفت که بسیاری دوست دارند بر آن حاکم شوند. این موضوع باعث شده است که حاکمیت در جمهوری اسلامی نگاه ویژه ای به وقف داشته باشد و سعی شده است که وقف و اموال وقفی را همیشه در امان نگه دارند.
اما در هر حال این یک اتفاق عادی است که بعد از مدتی استفاده از زمین یا ملک وقفی کم کم کارایی آن جا از دست برود و در این حین فرد یا گروهی با استفاده از نفوذ خود سعی کند آن را به تصرف خود دربیاورند. از این رو باید به وقف به دید دیگری نگاه شود و از آن حفظ و حراست شود. توجه داشته باشید هر چه قدر این حفظ و حراست بهتر و دقیق تر صورت بگیرد عملا موقوفه های بیشتری را در جامعه شاهد خواهیم بود. (4) و (5)
پی نوشتها
- عبد الستار عثمان محمد – 1376 – مدینه اسلامی – ترجمه علی چراغی – امیر کبیر
- شهابی محمد رضا – 1383 – مبانی و چارچوب نظری تاثیر وقف در فضای شهری – تحقیقات جغرافیایی دوره 19
- فاریابی مرضیه؛ هاشمی حسین؛ شاطری مفید؛ زارعی علی – 1395 – نقش نهاد وقف در شکل گیری و گسترش شهر های اسلامی – فصلنامه مطالعات شهر اسلامی ایرانی – شماره 24
- خسروی محمد علی – 1385 - سهم موقوفات در ساختار فرهنگی کشور – وقف میراث جاویدان
- لطیفی میثم؛ صادقی محمد مهدی – 1383 – پرتویی از سیمای وقف در ایران اسلامی – انتشارات نور
