ایده ای برای توسعه وقف در ایران: صندوق مشترک سرمایه گذاری وقف

صندوق مشترک سرمایه گذاری وقف، ایده ای است که می تواند وجوه نقدی واقفان را،به منظور استفاده از سود حاصل، در سبد متنوعی از اوراق بهادار سرمایه گذاری کند. هر واحد سرمایه وقف شده در صندوق، نماینده نسبتی از پرتفوی اوراق بهادار است که صندوق به نمایندگی از واقفان، خریداری و اداره می کند. درآمد صندوق از این سرمایه گذاریها، با در نظر گرفتن نیت واقفان و با توجه به میزان سهامی که وقف کرده اند، هزینه خواهد شد. هدف این پژوهش طراحی مدل بومی صندوق مشترک سرمایه گذاری وقف، در راستای ارتقا و بهبود فرهنگ و کارکرد وقف در اقتصاد ایران است. رویکرد این تحقیق، اکتشافی با روش تحلیلی-توصیفی است. فرضیه این پژوهش بر مبنای صحت شرعی وقف پول در فقه شیعه است و مختصری به ادله صحت وقف پول نیز پرداخته شده است.

يکشنبه، 19 بهمن 1399

تخمین زمان مطالعه:

نویسنده : تحریریه راسخون

موارد بیشتر برای شما

ایده ای برای توسعه وقف در ایران: صندوق مشترک سرمایهگذاری وقف

برخی از فقها وقف را به «حبس نمودن عین ملک و مصرف کردن منافع آن در راه خدا» تعریف کرده اند. (1) با توجه به این تعریف و همچنین الزامات مربوط به حفظ عین موقوفه که در بحث شرایط مال موقوفه مطرح میشود، امکان تجهیز بسیاری از دارایی های مالی (همچون پول) در قالب وقف ناممکن شده است. اینگونه محدودیت ها و مشکلات موجود در وقف عقار (ملک، زمین، ساختمان و...) سبب شد تا تلاش هایی در یافتن راهکار های شرعی وقف هایی همچون وقف پول و وقف سهام صورتگیرد و کارایی نهاد وقف بیش از پیش شود.

سزاوار است که بتوان سرمایه های عظیم وقف را همانند دیگر سرمایه ها با رعایت جوانب شرعی و اهداف واقفان، در جریان فعالیت های اقتصادی قرارداد و با پویایی بخشیدن به این جریان، رشد اقتصادی را نیز در کنار اهداف نیکوکارانه بهبود بخشید.

بیان ایده

به طور کلی صندوق سرمایه گذاری مشترک، نوعی نهاد مالی تخصصی است که با وجوه سرمایه گذاران، در سبد متنوعی از اوراق بهادار سرمایه گذاری و در مقابل، واحد های سرمایه گذاری خود را به آنان واگذار میکند.(2) با رویکار آمدن صندوق های مشترک، به دلیل وجود متخصص و استراتژی های سرمایه گذاری از پیش تعیین شده، سرمایه گذاران توانسته اند انگیزه ورود به جرگه سرمایه گذاران و فعالان بازار سرمایه را پیداکنند.

این مقاله درصدد به خدمت گرفتن الگوی صندوق های مشترک، در جهت ارتقای فرهنگ اسلامی وقف در جامعه اسلامی ایران است. بدین صورت که سرمایهگذاران به انگیزه ی نیکوکاری، نسبت به قرار دادن وجوه وقفی خود نزد صندوق اقدام می کنند و درآمد حاصل از عملکرد این صندوق به همان اهداف اسلامی از تاسیس نهاد وقف اختصاص پیدا خواهدکرد. به عبارتی این صندوقها روی وجود دریافت شده از خیرین سرمایه گذاری می کنند و درآمد آن را صرف اهداف خاص خیرین مینمایند.

طراحی چنین صندوقی با ساز و کاری مناسب (به طوری که باعث تشویق خیّران شود)، میتواند موجب گسترش و تعمیق فرهنگ وقف در جامعه شود. با توجه به ضرورتی که برای تشکیل این نهاد حس میشود و با نگاه به تجربیات گوناگون جهان غرب در زمینه صندوق های وقفی، باید این نهاد مطابق با ساختارهای دینی و اقتصادی کشور بومی سازی شود. (3)

مهم ترین اهداف صندوق های وقفی را میتوان جمع آوری ثروت و کمک بهینه به افراد محروم، فراهم ساختن تسهیلات برای فعالیت های مذهبی، اطمینان از توزیع کارآمد وجوه وقفی، تشویق به، به کارگیری ابزار های مالی اسلامی، بالابردن سطح رفاه افراد نیازمند، و تقویت ارزش های اجتماعی و فرهنگی، بیانکرد.

دلایل نظریه صحت وقف پول

با توجه به این که در مدل طراحیشده ممکن است به صحت وقف پول از منظر فقه ایراد هایی واردشود، لازم به طور خلاصه صحت وقف پول اثبات شود. هرچند صحت شرعی وقف سهام مورد توافق علماست، ولی بعضی از فقها دربارهی صحت وقف پول تردید هایی بیان کرده اند.

یکی از ادله صحت وقف پول، تمسک به عمومات در باب وقف مانند «حبس الاصل و سبل الثمره» و نیز «الوقوف علی حسب ما یوقفها اهلها» است. پول نیز در زمره اموال است و عمومات صحت وقف شامل آن میشود. همچنین عبارت دوم بیانگر آن است که وقف براساس اهداف واقفان است و اگر واقفی، وقف پول را نیت کرد، منعی وجودندارد. (4) این دلیل یکی از متقنترین ادلهای است که محقق بر صحت وقف پول یافته است.

دلیل دیگر صحت وقف پول، آن است که بین وقف نقود و وقف سایر اعیان تفاوت وجود دارد. وقف نقود از قبیل وقف مالیت است. در وقف سایر اعیان، اصل مال باید با وجود انتفاع باقی بماند؛ ولی در وقف مالیت، بقای مالیت، با وجود انتفاع کافی است.(5) شایان ذکر است که درستی این استدلال منوط به پذیرفته بودن وقف مالیت در شرع اسلام می باشد؛ که با تمسک به عمومات که پیشتر ذکر شد، صحت وقف مالیت پذیرفتنی مینماید.

با توجه به مطالب گفته شده میتوان گفت که وقف پول صحیح است؛ زیرا ادلهی متقن استناد به عمومات مطرح است. دوم اینکه با پذیرش صحت وقف مالیت، وقف پول نیز صحیح خواهد بود. سوم اینکه بر فرض پذیرش شرط بقاء اصل موقوفه، ارتکاز عرفی قرینه ای بر این مطلب است که در وقف پول، اصل باقی است و لذا این شرط نیز مرتفع میشود.

اهمیت صندوق های وقفی

در راستا ی تبیین اهمیت وقف در صندوق های وقفی میتوان وجوه زیر را برشمرد:

قدرت غلبه بر مشکلات موجود در وقف عقار

تمرکز همهی اوقاف بر وقف عقار، و ترک سایر وقف ها، در بستر زمان مشکلاتی را در کارکرد موثر نهاد وقف پدیدآورده است. عقار جزو گران قیمت ترین اموال است و بسیاری از مردم توان خرید و وقف کردن آن را ندارند. این امر باعث کاهش اموال موقوفه خواهد شد. شاهد این فاجعه وضع کنونی اوقاف است که اکثر عقار وقفی مربوط به زمان قدیم است. از آن جهت که وقف پول و سهام با مبلغی اندک از طریق صندوق های وقفی میسر است، این مشکل برطرف میشود.

عقار، در طول زمان نیاز به توجه و هزینه هایی برای حفاظت و عمران و آبادی دارند و عدم توجه به این موضوع منجر به ویرانی و درنتیجه، از بین رفتن منفعت موقوفه میشود. عدم اتفاق علما بر تبدیل مال موقوفه در صورت ویران شدن، سبب شده که در بسیاری از ممالک اسلامی شاهد موقوفه های ویران باشیم که دیگر کارایی و منفعتی ندارند. اگر وقف به صورت وقف پول یا سهام در صندوق های وقفی تحقق یابد، میتوانیم آن را در هر زمانی و در هر مسیری که سودمند تر است به کار گیریم.

روش های بهره برداری از سود حاصل از عقار موقوفه تنها به چند روش محدود می شود و نوعی خمودی و رکود در آن ها دیده می شود و آن گونه که شایسته است، سودی عاید جامعه ی هدف نمیشود. صندوق های وقفی با داشتن مدیریت حرفهای، کارآمد و پویا از این ویژگی منفی به دور هستند.

ارتقا ی توسعه ی کشور و تقویت مشارکت اجتماعی

صندوق های وقفی می تواند موقعیت از دست رفته ی وقف در توسعهی کشور را بازسازی کند؛ زیرا میتوان با عواید حاصل، بحث بهداشت، مستمندان، معلولان و... را تامین اعتبار کرد. افزون بر این، وقف پول و سهام به صورت دسته جمعی که در صندوق های وقفی رخ می دهد، باعث تقویت مشارکت اجتماعی می شود.

طراحی صندوق مشترک سرمایه گذاری وقف

اجرایی شدن صندوق مشترک سرمایه گذاری وقف با دو رویکرد انجام می گیرد، که نگارنده به خاطر مشکلات موجود در رویکرد اول و همچنین پذیرش صحت وقف پول، رویکرد دوم را برای اقتصاد ایران پیشنهاد می دهد.

رویکرد اول (فرض عدم پذیرش صحت وقف پول)

در این رویکرد سازمان اوقاف و امور خیریه، پروژه هایی که نیازمند وجوه خیّران است را شناسایی و برآورد هزینه میکند. سپس اوراقی را تحت عنوان اوراق وقفی منتشر و وجوه وقفی را جمع آوری می کند و پروژه را میسازد. در پایان، با اجرای صیغه وقف از طرف واقفان، نام همه خریداران اوراق برای همیشه به همراه بنای مذکور به عنوان واقف باقی می ماند.

با توجه به زمان بر بودن احداث پروژه های عمرانی، ممکن است پروژه با ریسک هایی از قبیل فوت واقف، بازگشت واقف از وقف، سوء استفاده از وجوه و... مواجه شود. (6)

رویکرد دوم (فرض پذیرش صحت وقف پول)

در این رویکرد خیّران واقف، وجوه خود وقف کرده و به متولی صندوق که تحت اشراف سازمان اوقاف و امور خیریه است، می سپارند. مدیر صندوق نیز موظف است، این وجوه را در بازار سرمایه، سرمایه گذاری کند و درآمد آن را مطابق با اهداف واقفان، هزینه کند.در این نگرش ریسک هایی که در رویکرد اول بیان شد به شدت کاهش می یابد؛ زیرا از همان ابتدا رابطه ی واقف با مال قطع می شود و به متولی سپرده می شود.

ارکان پیشنهاد ی صندوق مشترک سرمایهگذاری وقف

در نمایه زیر ارکان صندوق مشترک سرمایهگذاری وقف، مشخص شده و در ادامه شرح مختصری از وظایف و عملکرد آن ها بیان می شود؛

هیأت نظارت شرعی
این هیأت پیشنهادی دارای دو رکن کمیته فقهی وقف و کمیته اجرای نیت واقفان است. کمیته فقهی وقف متشکل از افرادی است که علاوه بر اینکه در مسائل فقه اسلامی صاحب نظر هستند، در مسایل مالی و اقتصادی نیز از اشراف کافی برخوردارند. کمیتهی اجرای نیت واقفان موظف است در پایان سال مالی عواید حاصل از سرمایه گذاری صندوق را محاسبه کند و براساس میزان واحد های وقفی هر واقف، آن را تقسیم و درجهت اجرای نیت واقف هزینه کند.

هیأت اجرایی
این هیأت متشکل از مدیر صندوق، متعهد پذیره نویس و متولی است. عمده وظایف این بخش در مورد تایید صلاحیت مدیر صندوق، تصویب مبلغ افزایش سرمایه، تصویب اسناد مزایده، تصمیم گیری راجع به تغییر هزینه ها و... است.

حسابرس صندوق
حساب رس صندوق از بین موسسه های معتمد سازمان بورس، برای مدت یک سال تا سه سال تعیین می شود. این فرد عهده دار نظارت بر تمامی عملیات مالی صندوق به منظور حصول اطمینان از اینکه رویداد های مالی صندوق به روش صحیح در حساب های صندوق ثبت می شود و کلیه مدارک و مستندات مربوطه جمع آوری و به طور صحیح نگه داری می شود.

مراحل و نحوه وقف در صندوق سرمایهگذاری مشترک وقف

برای خرید و وقف واحد های سرمایه گذاری صندوق وقف می توان به یکی از شعب معرفی شده توسط سازمان اوقاف و امور خیریه مراجعه کرد و به تکمیل فرم مربوطه اقدام کرد. در قبال سرمایه گذاری در صندوق، گواهی وقف مطابق دستور العمل مصوب سازمان، به نام واقف صادر و به وی تسلیم می شود.

مالکان گواهی های وقفی، به نسبت تعداد واحد های سرمایه گذاری خود از کل واحد های صندوق، به عنوان واقف آن محسوب می شوند و در پایان هر سال مالی از سود به دست آمده در صندوق، به نسبت همین تعداد واحد ها برای نیت هر واقف هزینه خواهد شد. نکته ی مهم اینجاست که این گواهی های وقفی قابلیت ابطال ندارند و قابل فروش و یا انتقال نیز نیستند.

نحوه محاسبه خالص ارزش دارایی های صندوق وقف

نحوهی محاسبه خالص ارزش دارایی های صندوق براساس دستورالعمل سازمان بورس خواهدبود. (7) مدیر صندوق موظف است آن را در پایان هر روز کاری محاسبه و در تارنمای صندوق برای عموم واقفان منتشر کند. همینطور خرید هر واحد وقفی صندوق به قیمت خالص ارزش دارایی های صندوق در هر روز است.

محاسبه سود و عایدی سالانه صندوق بر عهده ی مدیر صندوق است. سپس مدیر اجرای نیت واقفان، با انجام تقسیم سود ها طبق روالی که گذشت، طی گزارشی سود اختصاص یافته به نیت هر واقف را مشخص و در تارنمای صندوق در معرض دید واقفان قرار می دهد. (8)

جمع بندی و نتیجه گیری

در ایران به رغم پشتوانه ی فرهنگی و دینی عمیق، وقف به شکل کارآمدی استفاده نمیشود. باید مسایل فقهی مربوط به وقف، باتوجه به نیاز های جدید، بازنگری و راهکار های جدید ارائه شود.

مسایل فقهی مربوط به عدم صحت وقف پول بازنگری شوند و از طریق ترویج آن، صندوق هایی به نام صندوق وجوه وقفی، جهت رفع مشکل نقدینگی موقوفات و احیای آن ها ایجاد شود. مدیریت حرفهای و نوین باید بر وقف حاکم شود. در ایران به دلیل شرایط تورمی، باید افزون بر کسب منفعت موقوفه، ارزش موقوفه نیز در مقابل تورم پوشش داده شود.

برای نیل به این اهداف پیشنهاد می شود نهاد مالی صندوق مشترک سرمایهگذاری وقف  با ارکان پیش گفته، به عنوان ایده ای برای توسعهی وقف، به کار گرفته شود تا بتوان هم از ارزش اقتصادی وقف در طول سالیان دراز محافظت کرد و هم بتوان به اهداف واقفان جامهی عمل پوشاند و نهاد مطلوب اسلام از وقف را ایجاد کرد.

پینوشتها

حلی، نجم الدین جعفربن حسن. شرایع الاسلام فی مسائل الحرام و الحلال.جلد4. چاپ دوم. موسسه اسماعیلیان.قم
مجلش شورای اسلامی. قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران
ریاحی سامانی، نادر. چگونه وقف کنیم. مشهد. مهبان
سبزواری، سیدعلیبنعبدالاعلی. الخمس. دفتر حضرت آیت الله سبزواری، چاپ اول. عراق
دادگر، یدالله و جواد سعادتفر. «امکانسنجی وقف». پژوهشهای رشد و توسعه پایدار.
موسویان، سیدعباس و داود نصرآبادی. «طراحی اوراق وقف بر مبنای عقد صلح و وقف جهت تامین مالی طرحهای عام المنفعه». دو فصلنامه علمی تخصصی مطالعات اقتصاد اسلامی، چاپ دوم، شماره1، ص 39-68
کردبچه، حمید. «صندوقهای سرمایه گذاری مشترک». اطلاعات سیاسی- اقتصادی، ش 288
خدارحمی و همکاران. مدیریت صندوقهای سرمایهگذاری با نگاهی به ارزیابی عملکرد پرتفوی. انتشارات ترمه.