مقایسه فرهنگ وقف در اسلام با سیاست های اجتماعی اقتصادی غرب

در عصر حاضر به دلیل ظهور اولویت های جدید در ابناء بشر و شکل گیری نیازهای جدید در بین افراد، نظریه های سیاسی و اجتماعی دچار تغییر و تحول شده اند. به خصوص در غرب این تغییر و تحولات سرعت بیشتری نیز داشته است. به طوری که متفکران، چارچوب های سنتی را متزلزل می دانند و به جای آن دیدگاه های جدید فلسفی و اجتماعی اتخاذ کرده اند که از آن به عنوان پست مدرنیسم یاد می کنند.

پست مدرنیسم در حوزه های مختلف به ویژه در حوزه سیاست گذاری های اجتماعی نگرش های جدیدی را آورده است. اما پست مدرنیسم دین را به عنوان روایت های کلان نفی می کند. پست مدرنیسم با انتقاد از شرایط مدرن، سعی در تحقق آموزه های وقف دارد. بنابراین در ادامه به طور کامل به بررسی سیاست اجتماعی پست مدرنیسم و وقف می پردازیم.

پست مدرنیسم و وقف

سیاست اجتماعی مجموعه ایی از اقدامات دولت یا بخش خصوصی است که با هدف توسعه اقتصادی، اجتماعی و ارتقاء زندگی منطبق با ارزش های جامعه برقرار می شود. وقف یک نهاد خصوصی در اقتصاد اسلامی که مالکیت عمومی به خود می گیرد و با اهداف فرهنگی، آموزشی، بهداشتی و غیره ایجاد می شود. به طوری که منابع وقف به شکل مراکز درمانی و بهداشتی، مدارس، مساجد و غیره در خدمت مردم در می آیند.

به عبارت دیگر، وقف یک عمل حقوقی است که به واسطه آن مال از مالکیت شخص خارج می شود و در امور عام المنفعه و خیریه از آن استفاده می شود. وقف بر دو نوع وقف انتفاع و وقف منفعت تقسیم می شود. در وقف انتفاع، ملکی وقف می شود بدون آن که درآمدی از آن برای واقف حاصل شود. اما در وقف منفعت، هدف از وقف، کسب درآمد است به طوری که این درآمد در امور خیریه دیگری استفاده شود.

از اثرات وقف، توسعه اقتصادی و عدالت اجتماعی است که می تواند امکانات را در بین همه افراد جامعه بیاورد و نیازهای مادی و معنوی افراد تهیدست جامعه را برطرف کند. بنابراین وقف برای گسترش رفاه عمومی در جامعه بسیار موثر است. با استفاده از وقف یک چارچوب مناسب برای مشارکت های مردمی در امور اجتماعی با استفاده از امور خیریه فراهم می شود. به همین دلیل وقف را نوعی سیاست اجتماعی به شمار می آورند که قابلیت برسسی با اصول سیاست اجتماعی پست مدرنیسم را نیز دارد. (1)

اصول سیاست اجتماعی پست مدرنیسم

پست مدرنیسم اصولی را برای سیاست اجتماعی ایجاد می کند که مستلزم بازسازی سیاست اجتماعی است. اصول سیاست گذاری پست مدرنیسم شامل چهار اصل اساسی است.

اصل تعهد به رهایی

ساختار رفاه اجتماعی مدرنیسم از قدرت نهفته دانش استفاده می کند و در برابر علایق گوناگون حق انتخاب را از افراد می گیرد. پست مدرنیسم بر خلاف شرایط مدرن برای نظام اجتماعی، الگوهای متفاوتی معرفی می کند. بنابراین سیاست هایی را پیشنهاد می کند که برای رفاه مردم به اصل تعهد به رهایی استوار است. تعهدی که بر اقداماتی هوشمندانه با امید رهایی واقع بینانه تاکید دارد.

پست مدرنیسم معتقد است که ساختار رفاه اجتماعی مدرن بر اساس یک طرح کل نگر است که در یک نظام سلطه گر اجرا می شود. به این صورت که در برابر علایق استفاده کنندگان، سد ایجاد کرده و حق انتخاب را از آن ها می گیرد. همچنین معتقد است که سازمان های گسترده رفاه اجتماعی با رفاه اجتماعی در تضاد هستند. به همین دلیل نمی توان از آن ها بری بازسازی نظام رفاهی یکسان بهره گرفت. (1)

اصل تفاوت

پست مدرنیسم در کنار نیازهای افراد به نیازهای فرهنگی ویژه آن نیز اشاره می کند که معتقد است افراد با توجه به قومیت خود نیازهای فرهنگی ویژه ایی دارند. در سیاست اجتماعی پست مدرن، همرگ ساختن مردم از نژادهای مختلف وجود ندارد بلکه بر گوناگونی قوم ها و ارزش تنوع تایید می شود.

در واقع در سیاست اجتماعی پست مدرنیسم هر کسی باید با زبان و فرهنگ حاکم، هم رنگی لازم را داشته باشد. هر فردی تجارب مخصوص به خودش را دارد و توجه به تفاوت ها و تجربه ها لازمه برقراری گفتمان تفسیری است. بنابراین باید فضایی ایجاد شود که تفاوت ها به رسمیت شناخته شود. (1)

اصل همبستگی

اصل همبستگی بر احساس مسئولیت انسان ها به یکدیگر تاکید دارد. به همین منظور در سیاست های رفاه اجتماعی باید تفاوت های فردی مورد توجه قرار گیرد و به رسمیت شناخته شود تا زمینه برای بحث و تبادل نظر در مور مشکلات فراهم شود. به این صورت می توان راه گفتمان ایدئولوژیکی را باز کرد. (1)

اصل نفی ذات گرایی

سیاست اجتماعی پست مدرن روی قطعیت و برنامه ریزی تمرکز ندارد. در پسامدرن، ذات گرایی در تمامی سطوح نفی می شود. این امر باعث شده است که سیاست اجتماعی به معیارهای خودش متکی باشد و از دلایل محکمه پسند و روابط تجربی و وابستگی های مطلق گرا، رها و جدا باشد. (1)

برخی از انتقادات بر سیاست های اجتماعی پست مدرن

برخی از منتقدان بر این باورند که سیاست های اجتماعی پست مدرن دارای ابهام هستند. در واقع پست مدرنیسم در ابتدای راه است و نمی تواند پیام خود را برای گیرندگانش قابل فهم کنند. همچنین پست مدرن از نظر سازمانی و تشکیلاتی به دنبال سازمان های جامعه محور است که بدون سلسله مراتب با تشویق های هنجاری کار می کند که این یک نمونه ایده آل است که نمی تواند تحقق پیدا کند.

از انتقادهای دیگر بر سیاست های پست مدرن این است که فاقد کاربرد عملی است و به همین دلیل نمی تواند برای سیاست های اجتماعی قرن جدید، پایه‌ای اساسی باشد. این انتقاد تا جایی پیش رفته است که «تایلور گوبی» بر این باور است که این دیدگاه باعث انحراف افکار از جریان مداوم فقر و نابرابری است. (2)

بررسی وقف مبتنی بر اصول سیاست های اجتماعی پست مدرن

قسمتی از آنچه که پست مدرنیسم در سیاست های اجتماعی خود در پی آن است، در سنت وقف قابلیت دسترسی دارد. به همین منظور سنت وقف را بر اساس اصول سیاست های اجتماعی پست مدرنیسم شامل اصل تعهد به رهایی، اصل تفاوت، اصل همبستگی و اصل نفی ذات گرایی مورد بررسی قرار می دهیم.

اصل تعهد به رهایی

پست مدرنیسم نظام های رفاه مدرن را برای سلطه مردم می داند و آن را مورد بررسی قرار می دهد. در تاریخ ایران در زمان عباسیان، مردم برای در امان نگه داشتن اموال خود از تصرف حکومت ها، به وقف اموال خود روی می آوردند به طوری که در این دوران وقف گسترش زیادی پیدا کرد. وقف به عنوان منبعی برای توسعه مراکز فرهنگی، آموزشی و علمی درای یک پشتوانه مردمی است.

در واقع مسلمان از طریق موقوفات توانستند فرصت رشد و یادگیری را در اختیار تمامی افراد به ویژه محرومان قرار دهند. با توجه به اصل تعهد به رهایی می توان گفت بارزترین ویژگی سنت وقف، طبقاتی نبودن وقف است. در واقع وقف به صورت انحصاری نیست و در اختیار گروه خاصی نیست. وقف زمینه ساز عدالت اجتماعی است و تاثیر بسزایی در پویایی یک جامعه دارد.

علاوه بر وقف مادی، وقف معنوی نیز وجود دارد که ارزش های مادی، معنوی و اخلاقی شامل آن می شود. با رشد این موراد می توان وقف معنوی را در یک جامعه گسترش داد زیرا انحطاط و از بین رفتن این نوع ارزش های اخلاقی و معنوی در یک جامعه زمینه ساز انحطاط آن جامعه می شود. به همین دلیل پرداختن به وقف معنوی نیز ضرورت های خاص خود را دارد. (3)

اصل تفاوت

یکی از اصول مهم در سیاست اجتماعی پست مدرن، اصل تفاوت است. با بررسی وقف در اصل تفاوت به این نتیجه می رسیم که موقوفات متناسب با نیازهای اجتماعی به وجود آمده اند. در واقع واقفان با توجه به نیازهای جامعه خود به وقف می پردازند. بنابراین وقف با انعطاف پذیری بالا توانایی پاسخگویی به نیازهای یک جامعه را دارد. علاوه بر این وقف برای غیر مسامانان نیز جایز است؛ زیرا وقف به نیازهای کل جامعه می اندیشد.(4)

اصل همبستگی

سنت وقف یکی از مصادیق اصل همبستگی است. به دلیل اینکه بر اساس چارچوب های مسئولیت متقابل و همبستگی میان اقشار جامعه است. وقف تعبیر صحیحی از انفاق و احسان به افراد جامعه است و می تواند ریشه و بستر همبستگی جامعه را فراهم کند. روحیه تعاون و همکاری که به سبب سنت حسنه وقف ایجاد می شود، همبستگی اجتماعی را بین ثروتمندان و فقرا به وجود می آورد. (4)

اصل نفی ذات گرایی و ساختار گرایی

اصل نفی ذات گرایی و ساختار گرایی می تواند سیاست اجتماعی را از قید روابط محکمه پسند رها کند. سنت وقف نیز با اختیار کامل به واقف این اجازه را می دهد که نیازهایی از جامعه که به آن تمایل دارد را با استفاده از وقف خود، برآورده سازد. در واقع واقف اختیار و آزادی کامل در نوع وقف خود دارد. اما ممکن است سازمان مربوطه با توجه به شناخت بیشتر از نیازهای جامعه، پیشنهاداتی را به واقف ارائه دهد تا وقف در مسیر صحیح قرار گیرد؛ اما در نهایت اختیار با وقف کننده است که در چه حوزه ایی وقف انجام دهد. (5)

بنابراین وقف با می تواند به خوبی جامعه را از نظر فرهنگی و اجتماعی ارتقا دهد و فاصله طبقاتی جامعه را کنترل نماید. در عین حال وقف، پویایی اقتصادی جامعه را از بین نمی برد و فرصت های رشد و پیشرفت را برای تمامی افراد جامعه به ویژه افراد تهی دست و فقرا به وجود می آورد.

نتیجه گیری و جمع بندی

در اینجا سعی شد که سنت وقف با اصول رفاه و سیاست های اجتماعی پست مدرن مقایسه شده و اصول آن مورد بررسی قرار گیرد. از آنجا که وقف و ویژگی های آن با سیاست های اجتماعی پست مدرن نزدیکی دارد، به همین منظور این دو موضوع با هم مورد بحث و بررسی قرار گرفت. وقف می تواند به عنوان مصداقی از نظام پست مدرنیسم در نظر گرفته شود و از طرفی از انتقادات وارد شده بر پست مدرن نیز به دور باشد.

در واقع وقف سنتی است که توانسته است به صورت گفتمانی، راه یاری رساندن به دیگران را باز کند و نشان دهد که افراد به غیر از توجه به نیازهای خود، باید به فکر رفع نیازهای دیگران به خصوص افراد تهی دست باشند. با گسترش هر چه بیشتر سنت حسنه وقف می توان ناکامی های سیاست های اجتماعی مدرن و سنتی که در پست مدرن از آن یاد شده است را کاهش داد.

پی نوشتها