هر تحقيق علمي داراي مراحل مختلفي است که عمدتاً بايد به دنبال هم و متوالياً به مرحله اجرا درآيند. اين مراحل داراي ترتيب منطقي هستند که هر مرحله آن وابسته به مراحل پيشين مي باشد و نمي تواند قبل از آن و بدون اجراي مرحله قبلي به اجرا درآيد. نويسندگان مختلف در آثار خود مراحل گوناگوني را ارائه و پيشنهاد داده اند، ليکن در بين همه آنها مي توان مشترکاتي را يافت که در اينجا از آنها به عنوان ساختار کلي يک پروژه تحقيقاتي علمي نام برده مي شود. اين مراحل به صورت شماتيک در شکل زير نشان داده شده است.
لازم به يادآوري است که هر يک از مراحل شش گانه فوق را مي توان مجدداً به مراحل جزيي تري تفکيک کرد. اما چون ساده نويسي و اختصار مبناي نوشتن اين کتاب است، ساده ترين و گوياترين ساختار تحقيق را ارائه نموده و از بيان ساختارهاي جزيي تر آن خودداري مي شود.
1- آنچه محقق در مرحله نخست بايد به آن بينديشد روشن نمودن مقصود تحقيق است. بدين معنا که مشکل از کجا ناشي شده است؟ و چه نظريه هايي پيرامون مشکل مورد بررسي وجود دارد؟ سوال اصلي تحقيق چه مي باشد که پس از انجام تحقيق بايد بدان پاسخ داده شود؟ در اين مرحله بايد هدف تحقيق نيز به خوبي و وضوح و بدون هيچگونه ابهامي تعريف گردد. هرچند خود هدف تحقيق مي تواند به دو دسته هدف اصلي و اهداف فرعي؛ يا هدف کلي و اهداف جزيي تفکيک گردد. اين مرحله نياز به جستجو و مطالعه سوابق مسئله مورد بررسي در کتابخانه ها، سايت هاي اينترنتي، متون منتشر شده و منتشر نشده و گاهي مذاکره، مشاوره و مصاحبه با صاحب نظران دارد. به هر حال، با وجود اينکه اين مرحله از فرآيند تحقيق، ظاهري آسان دارد اما يکي از مشکل ترين گام ها در اجراي تحقيق است. به طوري که اگر هدف تحقيق به صورت گويا و روشن مشخص نشود، بقيه مراحل تحقيق را مي تواند با مشکلات جدي مواجه سازد.
2- پس از آنکه مسئله تحقيق، فرضيه تحقيق، سؤال تحقيق و هدف تحقيق به صورت دقيقي تعريف گرديد، بايد براي اجراي آن فکري انديشيد. در اين مرحله از تحقيق بايد روش هاي مناسب اجراي تحقيق بررسي و در نظر گرفته شوند. بدين معنا که چه راهکارها و روش هايي را بايد به انجام رساند تا به سؤال تحقيق پاسخ مطلوب داده شود. اين راهکارها شامل روش هاي انتخاب نمونه، تهيه و تنظيم پرسشنامه، روش گردآوري اطلاعات، ابزارها، مقياس و واحد اندازه گيري، نحوه استخراج داده ها و چگونگي تجزيه و تحليل اطلاعات جمع آوري شده، برنامه زمان بندي اجراي تحقيق، برآورد بودجه تحقيق، امکانات و تجهيزات لازم، نيروي انساني مورد نياز و ... مي باشد. بسياري از افراد که در کارهاي پژوهشي مبتدي هستند بر اين تصورند که براي همه موارد فوق روش ها و راهکارهاي مناسبي در ذهن خود دارند و بنابراين نيازي به تعريف و يا نوشتن آن نمي باشد. در صورتي که بايد تأکيد شود که محقق قبل از شروع به اجراي تحقيق خود بايد همه موارد، روش ها و راهکارها را به صورت مکتوب درآورد. به همين جهت است که اين مرحله از تحقيق در حقيقت اجراي تئوريک ( نظري )، نوشتاري و برنامه ريزي آن است و نامگذاري اين مرحله به عنوان منشور تحقيق يا پروتکل تحقيق دور از واقعيت نمي باشد.
3- مرحله ي بعدي تحقيق يک مرحله ي کاملاً آزمايشي است زيرا آنچه در مرحله طراحي و برنامه ريزي تحقيق صورت مي پذيرد بر مبناي تجربه و اطلاعات قبلي محقق مي باشد. اگر هزينه اجراي طرح برآورد مي شود، اگر زمان اجرا و اتمام طرح تخمين زده مي شود، اگر تجهيزات، امکانات و نيروي انساني پيش بيني مي شود و ... همگي بر مبناي تجربه اي است که محقق از کارهاي گذشته خود کسب کرده و يا از ديگران به او منتقل شده و سپس آنها را براي مطالعه خود بکار برده است. بنابراين معلوم نيست که اين تجارب تا چه اندازه با پروژه تحقيقاتي فعلي مطابقت داشته يا از آن فاصله دارد. لذا عقل سليم حکم مي کند که قبل از اينکه هر اقدام و فعاليتي در اجراي کل پروژه شود، بخش کوچکي از جامعه را در مقياس خيلي کوچکتر از آنچه لازم است، مورد بررسي قرار داده و در بوته آزمايش گذاشت تا قابليت کاربرد تجربه هاي به دست آمده بر مطالعه تحقيقاتي فعلي و نيز مطابقتي اين دو با يکديگر مورد بررسي قرار گيرد. انجام مقدماتي طرح تحقيقاتي ممکن است به تغييرات اساسي و کلي در طرح اصلي تحقيق منجر گردد. حتي ممکن است در پرسشنامه تحقيق سؤالي گنجانده شود که تاکنون در پرسشنامه وجود نداشته و يا از ديد محقق پنهان مانده است. يا محقق پي به وجود سؤال هاي اضافي ببرد که هيچگونه کاربردي با تحقيق فعلي نداشته باشد و احتمالاً از جاي ديگري الگوبرداري شده باشد. يا حتي متن و مفهوم سؤالي به طور کلي دگرگون شود. از طرفي ديگر، در اين مرحله از تحقيق زمينه آموزش عملي واحدهاي همکاري کننده با طرح مثل خدمات، نقليه، پشتيباني، کامپيوتر و مالي و ... فراهم گشته و آمادگي آنها را بالا مي برد. انجام اين مرحله را مي توان به مثابه نرمش کردن افراد قبل از شروع ورزش و بازي دانست. از آنجايي که هدف اين قسمت از طرح پي بردن، برطرف کردن و اصلاح مشکلات اجرايي طرح تحقيق در عمل است توصيه مي شود که طراح و برنامه ريز تحقيق خود در عمليات ميداني حضور يافته تا راحت تر و زودتر مشکلات و موانع طرح را شناسايي کند. بديهي است تا زماني که طرح تحقيق از جنبه نظري مشکلات و سؤالات بدون راه حلي در پيش رو دارد، اجراي آن نمي تواند موفقيت آميز باشد.
4- نتيجه گيري و يافتن پاسخ سؤالات تحقيق، همواره مستلزم دستيابي به مشاهدات و اطلاعاتي است. اين اطلاعات بايد از جامعه مورد تحقيق جمع آوري شود. لذا پس از تعيين روش هاي نمونه گيري و حجم نمونه مورد نياز، بايد به مشاهده، اندازه گيري و جمع آوريِ اطلاعاتِ از قبل مشخص شده از افراد نمونه پرداخت. دقت در اجراي اين مرحله از تحقيق از اهميت ويژه اي برخوردار است. زيرا نتيجه گيري، تجزيه و تحليل اطلاعات، تفسير و تعبير نتايج به دست آمده همگي بر اين مرحله از تحقيق استوار مي باشد. بديهي است چنانچه اطلاعات نادرست و غيردقيقي که منطبق بر واقعيات جامعه مورد بررسي نباشد جمع آوري شود، انجام بقيه مراحل ( حتي خيلي دقيق ) نمي تواند سودمند باشد.
5- يکي ديگر از مراحل تحقيق، تجزيه و تحليل داده هاي جمع آوري شده در مرحله قبلي است. انجام تجزيه و تحليل خود مستلزم آماده سازي داده ها مي باشد. عمليات آماده سازي داده ها نيز خود شامل بازبيني و کدگذاري داده ها، ورود اطلاعات در کامپيوتر و استخراج جداول مورد نياز مي باشد. پس از آماده سازي داده ها، شاخص هاي آماري مورد نياز محاسبه شده و آزمون هاي آماري لازم بر آنها اعمال مي شود تا محقق بتواند به کمک آن به داوري براي رد کردن يا رد نکردن فرضيه تحقيق بنشيند. در حقيقت تجزيه و تحليل داده هاي جمع آوري شده به مثابه ابزاري براي محقق است تا بتواند نتايج حاصله را تفسير و تعبير نموده و بر اساس آن براي رد يا تأييد فرضيه تحقيق قضاوت نمايد و پاسخي براي سؤال تحقيق بيابد. به عبارتي ديگر محقق در اين مرحله به يافته هاي تحقيق معني و مفهوم مي بخشد.
6- نتايج به دست آمده از تحقيق بايد در اختيار ديگران گذارده شود تا از آن استفاده کنند و از تکرار تحقيقات انجام شده پيشگيري شود. از طرفي ديگر، چون لازم است همواره دامنه علوم گسترش يابد با در اختيار ديگران گذاشتن نتايج تحقيق به آنها اين فرصت داده مي شود تا دنباله ي کارهاي تحقيقاتي انجام شده را ادامه و بسط دهند. بنابراين لازم است نتايج به دست آمده در اختيار ديگران ( جامعه ) گذارده شود. انتشار نتايج يک تحقيق با فرم و شکل خاصي را گزارش تحقيق مي نامند. هيچ تحقيقي بدون گزارش آن کامل نيست حتي اگر خود محقق به نتايج بسيار جالبي دست يافته باشد.
سابقه تاريخي تحقيق
وقتي که خواننده اي گزارش تحقيق شما را مي خواند، ممکن است در حين مطالعه آن سؤالاتي برايش مطرح شود که به دليل دسترسي نداشتن به محقق، سؤالات مطرح شده برايش بدون پاسخ بماند. از جمله سؤالاتي که ممکن است خواننده ي هر گزارشي با آن مواجه گردد مربوط به تاريخچه و سابقه تحقيق است. بدين معنا که ديگران در اين زمينه چه کارهايي انجام داده اند؟ يافته ها و نتايج تحقيقات پيشينيان درباره اين موضوع چيست؟ آيا اصلاً ديگران در اين زمينه کاري انجام داده اند؟ آيا اين تحقيق به مسئله جديدي پاسخ خواهد داد؟ و ضرورت انجام اين تحقيق چيست؟اين سؤالات از جمله سؤالاتي هستند که بدون شک براي هر خواننده اي مطرح مي گردد و براي سازمان ها و ارگان هاي تصويب کننده، حمايت کننده و تأمين کننده بودجه تحقيق نيز مطرح خواهد شد. حتي ممکن است برخي از اين سؤالات براي خود محقق نيز مطرح باشد. محقق بايد پاسخگويي به اين قبيل سؤالات را در بخشي تحت عنوان « مروري بر مطالعات گذشته » يا « بازنگري مطالعات گذشته » يا « تاريخچه تحقيق » برعهده بگيرد. اين بخش از تحقيق به بررسي مختصر و فشرده اي از تحقيقات قبلي و نظرات مهم متخصصان و محققيني که تاکنون در اين زمينه کار کرده اند، مي پردازد. در حقيقت اين قسمت از تحقيق، خود يک پژوهش کتابخانه اي از کارهايي است که تاکنون در اين زمينه صورت پذيرفته است. بنابراين، بيانگر دانش و آگاهي محقق از موضوع تحقيق، يافته ها و نتايج، سابقه و تاريخچه موضوع مورد بررسي است. از اين رو، تحقيق خوب و جامع تحقيقي است که بر تمامي يافته هاي ديگران در زمينه ي مربوطه اشراف داشته باشد و از نتايج به دست آمده آنها در مواقع لزوم بهره گيرد و در حقيقت مبتني بر يافته ها و نتايج آنها طراحي شده باشد. به عبارت ديگر، دنباله و ادامه کار آنها باشد. در غير اين صورت ممکن است تحقيق مورد بحث، تحقيق تکراري کار ديگران و يا مشترکات زيادي با کارهاي ديگران داشته باشد. لذا انجام اين بخش از گزارش تحقيق اجتناب ناپذير است.
محقق با ارائه و بيان اين بخش از تحقيق، به خوانندگان خود خواهد گفت که از تمامي کارهاي ديگران در اين زمينه آگاه بوده است. او از يافته ها و نتايج سايرين در تحقيق خود استفاده نموده و از تکرار کار آنها خودداري ورزيده است. در تحقيق او چيزهاي نو و جديدي نهفته است که او در اين پژوهش به آنها پاسخ خواهد داد. همين ويژگي است که کار پژوهشي وي را به عنوان کار جديدي که مسئوليت پاسخگويي به سؤال ( هاي ) جديدي را دارد، معرفي مي کند و زمينه را براي پروراندن مطالعه خود فراهم مي سازد.
از طرفي ديگر، اگر محققي بخواهد به بسط و توسعه کارهاي تحقيقاتي ديگران بپردازد، اين مهم اجتناب ناپذير است.
منبع مقاله :
سيدحسن، صانعي؛ (1391)، الفباي تحقيق، تهران: نشر انديشمند، چاپ دوم
