رهبري امام خميني (ره) در شعارهاي انقلاب اسلامي ايران

خلاصه مقاله

مقاله حاضر بدنبال اين هدف است تا با بررسي شعارهاي انقلاب اسلامي اولاً شعارهاي مربوط به رهبري و شخصيت هاي سياسي انقلاب را مورد مطالعه قرار دهد؛ ثانياً با بررسي شعارهاي مربوط به شخصيت هاي انقلاب جايگاه هر يک از شخصيت هاي مطرح در انقلاب از نظر انقلابيون و مردم روشن شود؛ ثالثاً شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله) مورد بررسي قرار گيرند تا چگونگي نگرش مردم به رهبري امام، مواضع و خط مشي هاي امام، ويژگي هاي شخصيتي ايشان و رابطه مردم با امام معلوم شوند.
نگارنده با توجه به محتواي شعارهاي انقلابي و روند انقلاب اسلامي براي اين شعارها چند مقوله در نظر گرفته است که عبارتند از شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله)، آقاي بازرگان، آيت الله طالقاني، آيت الله بهشتي، بني صدر و ساير شخصيت هاي انقلاب.
آنگاه نگارنده به تجزيه و تحليل شعارهاي مربوط به رهبران و شخصيت هاي سياسي انقلاب پرداخته است و جدول چگونگي توزيع شعارهاي انقلاب را ارائه مي دهد و از آن نتيجه مي گيرد که حجم گسترده شعارهاي مربوط به تأييد، تمجيد، احترام، اعتقاد و سرسپردگي نسبت به امام خميني (رحمه الله) مي تواند به قول ماکس وبر نشاندهنده فرهمندي رهبري امام خميني (رحمه الله) باشد.

مقدمه

جامعه شناسان معتقدند که براي وقوع هر انقلابي وجود شرايط انقلابي ضروري است. اما وجود شرايط انقلابي شرط کافي براي انقلاب نمي باشد. رهبري است که با اقدامات خود جامعه اي را که آبستن انقلاب است به سوي وقوع جنبش انقلابي و انقلاب هدايت مي کند. رهبري انقلاب نقش اساسي را در تدوين و تبليغ و تشريح ايدئولوژي انقلاب، تبيين وضع موجود و وضع ايده آل، طراحي استراتژي و خط مشي هاي انقلاب، و بسيج توده اي براي سرنگوني نظام حاکم ايفا مي کند. بنابراين مي توان گفت چه بسا شرايط انقلابي که به علت عدم وجود يک رهبر توانا به انقلاب منجر نمي شود و يا جنبشي که به علت عملکرد نامناسب رهبري موفق به سرنگوني نظام حاکم نگشته و شکست مي خورد.
البته بايد اشاره کرد که مطلب فوق فشرده نظريه غالب در جامعه شناسي انقلاب است. لااقل دو نقطه نظر مغاير هم نيز در اين زمينه مورد بحث مي باشند: يکي اينکه اساساً رهبري نقش مهمي در انقلابات ايفا نمي کند و نقش آن صرفاً انفعالي است. بدين معني که وقتي شرايط انقلابي در جامعه حاکم بود خود به خود رهبري انقلابي به وجود مي آيد و نقش لازم را ايفا مي کند. اين شرايط انقلابي است که تعيين کننده رهبري و ويژگي هاي آن است، به طوري که فرق اساسي در عملکرد افرادي که نقش رهبري انقلاب را ايفا مي کنند وجود ندارد. به عبارت ديگر اين ديدگاهها « اقدام انقلابي فرد يا گروه موجود در داخل جامعه را به عنوان وابسته اي به شمار مي آوردند که به وسيله شرايط اجتماعي کلي يا برخي شرايط مشخص شده خاص تبيين، تعيين يا انگيخته مي شود. » (2)
در مقابل، ديدگاههاي روان شناختي که مغاير با ديدگاه فوق است ادعا مي کنند رهبران نقش تعيين کننده اصلي را در انقلابات بازي مي کنند نه شرايط انقلابي. به طوري که عامل تعيين کننده اصلي در انقلابات وجود شخصيت هاي انقلابي است. به علاوه حتي ويژگي هاي انقلاب از قبيل ايدئولوژي و برنامه و نتايج آن همه تحت الشعاع ويژگي هاي رهبري قرار دارند. (3) چنانکه ملاحظه مي شود، اين دو ديدگاه شايد دچار افراط و تفريط در روشن کردن نقش رهبري در انقلابات شده باشند. ديدگاه سوم، که در آغاز بحث مطرح شد، سعي دارد نقش شرايط انقلابي و رهبري را در جاي خود قرار دهد. اريک هافر در اين رابطه مي نويسد:
هر چند که نقش رهبري را در جهش يک جنبش انبوه مردم با اهميت بدانيم، ترديدي نيست که رهبر نمي تواند اوضاعي را به وجود آورد که خيزش جنبش ممکن شود. او نمي تواند به مدد جادو از هيچ، يک جنبش بسازد. بايد رغبتي به دنباله روي و اطاعت و نارضايتي گسترده اي نسبت به وضع موجود وجود داشته باشد، تا جنبش و رهبري چهره بنمايند. تا زماني که اوضاع کاملاً آماده نشود، رهبر احتمالي هر چند با استعداد و رسالت مقدس، هر اندازه پرتوان که باشد، لاجرم بدون پيرو باقي خواهد ماند. (4)
پس از ذکر مثالهايي هافر اضافه مي کند که « زماني که صحنه آراسته شد، حضور يک رهبر برجسته ضرورت اجتناب ناپذير دارد. بدون او جنبشي در کار نخواهد بود. آماده بودن زمان به خودي خود جنبش انبوه مردم را به وجود نمي آورد. انتخابات، قوانين و دستگاههاي اداري هم نمي توانند رهبر ايجاد کنند. (5)
اگر از ديدگاه اخير هم به نقش و جايگاه رهبري بنگريم باز به اين نتيجه مي رسيم که رهبري نقش اساسي در شکل گيري، وقوع و روند انقلابات ايفا مي کند. با توجه به اين مطالب، بايد پذيرفت که در انقلاب اسلامي ايران نيز، رهبري به طور عام، و رهبري امام خميني (رحمه الله) به طور خاص، نقش اساسي داشته است.
به علاوه از آنجا که هر انقلابي داراي شعارهايي است که برخاسته از ايدئولوژي انقلاب و فرهنگ آن جامعه است و بيان کننده ي نگرش انقلابيون و توده هاي انقلابي نسبت به وضع موجود، اهداف و ويژگي هاي نظام آرماني و رهبري و رهبران و شخصيتهاي انقلاب است، مي بايد چگونگي نگرش و شناخت مردم از رهبرانشان در شعارهاي انقلابي منعکس شده باشد.
هدف اين مقاله آن است که با بررسي شعارهاي انقلاب اسلامي، اولاً شعارهاي مربوط به رهبري و شخصيتهاي سياسي انقلاب را مورد مطالعه قرار دهد تا کم و کيف پرداختن به اين موضوع در شعارهاي انقلاب اسلامي مشخص شود. ثانياً با بررسي شعارهاي مربوط به شخصيتهاي انقلاب جايگاه هر يک از شخصيتهاي مطرح در انقلاب از نظر انقلابيون و مردم روشن شود. و ثالثاً شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله) مورد بررسي قرار گيرند تا چگونگي نگرش مردم به رهبري امام، مواضع و خط مشي هاي امام، ويژگي هاي شخصيتي رابطه ي ايشان با مردم معلوم شوند.
از آنجا که اساس اين مقاله مبتني بر مطالعه شعارهاي انقلاب اسلامي ايران است، قبل از پرداختن بحث رهبري در شعارهاي انقلاب ضرورت دارد چگونگي جمع آوري و تجزيه و تحليل شعارهاي انقلاب اسلامي ايران، که پيش از اين به وسيله ي نگارنده در يک تحقيق نسبتاً وسيع انجام گرفته است، مختصراً توضيح داده شود.

چگونگي جمع آوري شعارهاي انقلاب اسلامي

ابتدا لازم به يادآوري است که شعارهاي هر انقلاب از اسناد گرانبهاي آن و يکي از مهمترين منابع مطالعه فرآيند انقلابي و ارزشها و آرمانهاي آن انقلاب و چگونگي رهبري آن است. بنابراين ضرورت دارد که شعارهاي هر انقلاب با دقت جمع آوري شده و به عنوان يکي از اسناد مهم انقلاب حفظ شوند و به نسل هاي بعدي و محققان انقلاب سپرده شوند.
با توجه به اين ضرورتها، از چند سال پيش جمع آوري و تجزيه و تحليل جامعه شناختي شعارهاي انقلاب اسلامي ايران فکر نگارنده را به خود مشغول داشته است. مخصوصاً اينکه به عقيده من در انقلاب اسلامي ايران شعارها نقش بسيار مهمي را ايفا کرده اند، به طوري که از جهت تعداد شعارهاي انقلابي، در هيچ انقلابي اين تعداد شعار ديده نشده است (6) و انقلاب اسلامي ايران از اين جهت نيز منحصر به فرد مي باشد. در اين قسمت ابتدا مختصراً چگونگي جمع آوري شعارهاي انقلاب اسلامي و تفکيک شعارها از غير شعارها توضيح داده مي شود.

الف) جمع آوري شعارهاي انقلاب اسلامي

براي تجزيه و تحليل شعارهاي انقلاب اسلامي، ابتدا بايد اين شعارها جمع آوري مي شدند. براي جمع آوري شعارهاي انقلاب مي بايد کليه منابعي که احتمال داشت در آنها شعاري از انقلاب اسلامي وجود داشته باشد بررسي مي شد. بنابراين به کمک يک تيم تحقيق آموزش ديده همه کتابخانه هاي مهم سراسر کشور، شامل کتابخانه هاي عمومي، دانشگاهي و سازمانهاي دولتي، که جمعاً حدود 130 کتابخانه در 56 شهر مي شدند، جستجو شدند تا هر نوع کتاب و اسناد و روزنامه و مجله و حتي دست نوشته اي که احتمال داشت حاوي شعار انقلابي باشد بررسي شود. در اين بررسي ها مي بايد کليه عباراتي که، آشکارا و يا به طور ضمني، تحت عنوان شعار انقلابي آمده بودند فيش برداري مي شد. بدين ترتيب مواد اوليه براي مطالعه بعدي به دست آمد.
لازم به توضيح است که شعارهاي جمع آوري شده براي اين تحقيق متعلق به دوره چهار ساله از مهرماه 1356 تا شهريور ماه 1360 ( اوت 1977 تا اوت 1981 ) مي باشد. انتخاب اين دوره به اين دليل بوده است که اين مطالعه از شروع حرکت جمعي توده اي و انقلابي عليه رژيم پهلوي تا شکل گيري و استحکام نظام جمهوري اسلامي ايران را، که به نظر محقق تا شروع رياست جمهوري آيت الله خامنه اي طول مي کشد، در بر بگيرد. در پايان اين دوره چهار ساله کليه نهادهاي سياسي نظام جمهوري اسلامي شکل گرفته و عملاً در جامعه استقرار يافته و کار خود را آغاز کرده بودند، و نيز دوره بحرانهاي انقلابي و تلاطم هاي پس از انقلاب نيز تا حد زيادي سپري شده بود. بنابراين شعارهاي مطرح شده در اين دوره را مي توان شعارهاي انقلابي به حساب آورد.
نتيجه اين مرحله از تحقيق به دست آمدن حدود 8200 عبارت مختلف بود که تحت عنوان « شعارهاي انقلابي » در منابع مختلف درج شده بودند، که در واقع مجموعه بي نظيري از فرهنگ انقلاب اسلامي را به دست مي دهند.
لازم به توضيح است که اين اولين باري نبود که شعارهاي انقلاب اسلامي جمع آوري مي شوند، بلکه اولين باري بود که اين کار به شکل کاملتر و جامعتر و روشمندتري انجام مي گرفت. مجموعه هايي از شعارهاي انقلاب اسلامي قبلاً جمع آوري شده بودند که در اين تحقيق از آنها استفاده شده است، ولي در هيچکدام از آنها اين تعداد شعار انقلابي وجود ندارد، به طوري که مي توان گفت مجموعه جمع آوري شده در اين تحقيق کاملترين مجموعه موجود مي باشد. (7)

ب) روش جداسازي شعارها از غير شعارها

از آنجا که عبارات جمع آوري شده از منابع بدون نقد و بررسي ويژگي هاي شعارهاي انقلابي « شعار » تلقي شده بودند، ضرورت داشت ابتدا شعارهاي واقعي از عبارات شعار گونه جداسازي مي شدند تا شعارهاي واقعي انقلاب اسلامي به دست مي آمد، کاري که در هيچ يک از تحقيقات قبل انجام نشده بود. براي اين کار مي بايست بر مبناي تعريف دقيقي از « شعار انقلابي » کليه عبارات جمع آوري شده با روشن تحليل محتوا ( content analysis ) تجزيه و تحليل مي شدند.
از آنجا که شعارهاي انقلابي چکيده اي از ايدئولوژي انقلابي مي باشند و نقش مهمي در ايدئولوژي انقلابي ايفا مي کنند، (8) با بررسي و مطالعاتي که در مورد ايدئولوژي انقلابي و بسيج انقلابي و نقش شعارها در بسيج به عمل آمد، مشخص گرديد که هر شعار انقلابي مي بايد لااقل پنج ويژگي مهم داشته باشد که شامل ويژگي هاي خاص زباني، پيامي، نگرشي، ارزشي و سياسي مي باشند. با توجه به ويژگي هاي فوق « شعار انقلابي » چنين تعريف شد:
شعار انقلابي عبارتي نسبتاً موزون و ساده و عامه فهمي است که بتواند دسته جمعي ادا شده و با تکيه بر عواطف و احساسات توده اي ارزيابي منفي و يا مثبتي از وضع موجود، يا وضع آرماني، و يا شخصيت هاي سياسي آنها را ارائه کرده و با قضاوت ارزشي به توده ها جهت داده و آنها را دعوت به عمل سياسي جمعي کند، تا نظام حاکم را برانداخته و نظام آرماني را جايگزين آن کند.
با دقت در تعريف فوق مشخص مي شود که اين تعريف داراي 5 جنبه ي زماني، پيامي، نگرشي، ارزشي و سياسي است. هر يک از اين ابعاد مي بايست تعريف نظري و عملياتي مي شدند تا بر مبناي آنها شعارهاي واقعي که هر 5 جنبه را دارند از شعارهاي غيرواقعي جدا شوند.
براساس تعريف فوق، که در اين مقاله امکان پرداختن به آنها نيست، پرسشنامه اي تدوين شد و به وسيله آن، همه « شعارهاي » جمع آوري شده تحليل محتوا شدند و شعارهاي واقعي از غيرواقعي جدا شدند. مثلاً در اين بررسي عبارات « نه شرقي، نه غربي، جمهوري اسلامي » و « الله اکبر، خميني رهبر » و « استقلال، آزادي، جمهوري اسلامي » حاوي هر پنج بعد تشخيص داده شده و شعار تلقي شدند، ولي عبارت « نهضت اسلامي تا پيروزي کامل ادامه دارد » با توجه به وزنهاي زبان فارسي موزون تشخيص داده نشد و غير شعار تلقي گرديد.
بدين ترتيب از حدود 8200 عبارت متفاوت جمع آوري شده 4153 شعار متفاوت براي انقلاب اسلامي ايران به دست آمد. با حجم زيادي که شعارهاي واقعي انقلاب اسلامي ايران دارند، معلوم مي شود که در اين انقلاب شعارها يکي از سلاح هاي مهم مبارزه انقلابي عليه رژيم پهلوي بوده اند. اميد است اين مجموعه شعارها به زودي منتشر شود تا بتواند مورد استفاده و تحقيق همه جانبه محققان علوم اجتماعي قرار گيرد.

روش تجزيه و تحليل شعارهاي رهبري

روش اين تحقيق تحليل محتواست. سند و يا متني که بايد مورد تحليل محتوا قرار گيرد 4153 شعار انقلاب اسلامي مي باشند، که قبلاً جمع آوري شده اند. واحد ثبت در اين تحقيق هر يک از شعارهايي مي باشند که در مجموعه جمع آوري شده قرار دارند.
در اين تحقيق تحليل محتوا بيشتر مربوط به مضمون نهفته و در شعارهاست تا محتواي آشکار آنها. به عبارت ديگر، داور نمي تواند صرفاً بر مبناي يافتن و شمارش کلمات خاصي در شعارها آنها را رمزگذاري نمايد. بلکه بايد به مضامين نهفته در هر شعار توجه نمود و بيشتر آن را مبناي داوري خود قرار دهد. واضح است که اين کار، هر قدر هم تعاريف نظري و عملياتي دقيقي از مقوله ها ( categories ) تهيه شود، ميزان پايايي تحقيق را کاهش مي دهد، هر چند که آزمون انجام شده پاياdي بسيار خوبي را نشان داد.
با توجه به اهداف اين تحقيق بايد مقوله هاي مورد بررسي مشخص مي شدند، سپس مقوله ها تعريف نظري و عملياتي مي شدند، و آنگاه شعارهاي انقلاب تجزيه و تحليل شده و در مقوله مناسب قرار داده مي شدند. مقوله هاي در نظر گرفته شده، با توجه به اهداف اين تحقيق، مربوط به شخصيهاي سياسي انقلاب مي باشند. بدين ترتيب که ابتدا کليه شعارهاي مربوط به شخصيتهاي سياسي انقلاب مورد بررسي قرار خواهند گرفت تا جايگاه امام خميني (رحمه الله) در مقايسه با ساير شخصيتهاي سياسي مشخص شود، و سپس شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله) به طور مجزا تجزيه و تحليل خواهند شد. لازم به ذکر است که در اين تحقيق صرفاً چگونگي توزيع اين شعارها بررسي خواهند شد، و امکان ارائه کليه اين شعارها، و يا بحث روي تک تک اين شعارها وجود ندارد. البته مثالهايي از هر مقوله از شعارها ارائه خواهد شد.

تعاريف نظري و عملياتي شعارهاي مربوط به رهبري و شخصيتهاي سياسي انقلاب

با توجه به نکاتي که قبلاً بحث شد، در انقلابات، در عين اينکه يک نفر به تدريج رهبر عالي شناخته مي شود، رده هاي مختلفي از رهبري و شخصيتهاي سياسي وجود دارند که نقش مهمي را در شکل گيري انقلاب، تداوم مبارزه، بسيج نيروها، سرنگون کردن رژيم و هدايت انقلاب و مردم در راستاي اهداف انقلاب ايفا مي کنند. (9) بنابراين انتظار مي رود تعداد زيادي از شعارهاي هر انقلاب به رده هاي مختلف رهبران و شخصيتهاي سياسي انقلاب اختصاص يابد.
در انقلاب اسلامي نيز تعداد قابل توجهي از شعارهاي انقلابي در مورد رهبران و شخصيتهاي سياسي انقلاب، ويژگي هاي آنها و اقدامات و سياستهاي آنها مطرح شده است. (10) منظور از شخصيتهاي سياسي در اين تحقيق همه افراد شناخته شده اي مي باشند که در مقطعي از انقلاب نقش آفرين بوده اند، هر چند که اين شخصيتها و اقدامات آنان ممکن است در مرحله اي از انقلاب مورد تأييد مردم و انقلابيون ديگر بوده باشد و در مرحله اي ديگر، با توجه به فراز و نشيب هاي فرآيند انقلابي، برخي از آنان از جريان انقلاب حذف و يا طرد شده و تبديل به چهره هاي مورد مناقشه و يا منفي انقلاب شده باشند. با توجه به توضيحات فوق، کليه شعارهايي که درباره ي رهبران و شخصيتهاي سياسي انقلاب اسلامي، در دوره مورد بررسي ما مطرح شده باشند، در اينجا استخراج خواهند شد.
با توجه به محتواي شعارهاي انقلابي و روند انقلاب اسلامي، براي اين شعارها چند مقوله در نظر گرفته شد که عبارتند از شعارهايي مربوط به امام خميني (رحمه الله)، آقاي بازرگان، آيت الله طالقاني، آيت الله بهشتي، بني صدر و ساير شخصيتهاي انقلاب، که تعاريف هر يک از اين مقولات و زير- مقولات آنها در زير مي آيد:

1- امام خميني (رحمه الله)

امام خميني (رحمه الله)، به عنوان رهبر بلامنازع انقلاب اسلامي ايران، طبعاً بيش از هر شخصيت سياسي ديگر توجه مردم و انقلابيون و گروههاي سياسي را به خود معطوف داشته، و شعارهاي زيادي در طرح و تأييد ضرورت رهبري امام خميني (رحمه الله) براي سرنگوني رژيم، تأييد و حمايت از رهبري امام، ويژگي هاي شخصيتي امام، و مواضع و سياستهاي او طرح شده است. در اينجا شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله)، در 4 زمينه فوق و در 4 زير مقوله تعريف عملياتي شده اند:

1-1- ضرورت رهبري امام خميني (رحمه الله) براي سرنگون کردن رژيم

شعارهايي که در مورد ضرورت و اهميت رهبري امام خميني (رحمه الله) جهت سرنگوني رژيم و يا شاه گفته شده باشند در اين زير مقوله قرار داده شدند. شعارهايي مانند « خميني امام است، کار شاه تمام است » از اين نوعند. در اين شعارها به نحوي رهبر انقلاب در مقابل شاه و يا در مقابله با شاه قرار داده مي شود و تأکيد بر رهبري امام و نفي شاه و يا رژيم او مي شود.

1-2- تأييد و تأکيد بر رهبري امام خميني (رحمه الله)

شعارهايي که به طور کلي در تأييد و تأکيد بر اهميت و ضرورت رهبري امام خميني (رحمه الله) براي انقلاب و ايران و امت اسلامي مطرح شده باشند در اين زير مقوله قرار خواهند گرفت. در اين نوع شعارها مي بايد به طور آشکار، با به کارگيري الفاظي مانند رهبر و امام و غيره، موضوع رهبريت امام مورد تأييد و تأکيد قرار گرفته باشد. شعارهايي مانند « خميني رهبر ماست » و « خميني امام است، رهبر قيام است، الله و اکبر، الله و اکبر » از اين دسته مي باشند.

1-3- تأييد ساير ويژگي هاي شخصيتي امام خميني (رحمه الله)

شعارهايي که درباره ويژگي هاي ديگر شخصيت امام خميني (رحمه الله)، غير از ويژگي رهبري، مطرح شده اند. در اين زير مقوله قرار مي گيرند. علت تفکيک ويژگي رهبري از ساير ويژگي هاي شخصيتي امام خميني (رحمه الله)، اهميت بيشتر بحث رهبري براي انقلاب و برآورد کردن ميزان تأييد و تأکيد مردم بر آن ويژگي شخصيتي است. شعارهايي مانند « خميني بت شکن حکم جهادم بده، بهر نجات وطن راه نشانم بده » و « خميني آزاده است، شاه زنازاده است » از اين قبيل است.

1-4- تأييد سياستها و مواضع امام خميني (رحمه الله)

علاوه بر بحث رهبري و ويژگيهاي شخصيتي، شعارهايي وجود دارند که موضوع اصلي آنها تأييد و حمايت از مواضع، اقدامات، جهت گيريها و سياستهاي امام خميني (رحمه الله) است. اين دسته از شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله) در اين زير مقوله قرار داده خواهند شد. مانند شعارهاي « به گفته خميني ما همگي سربازيم، در جنگ با آمريکا در راه حق جانبازيم » و « به گفته خميني نهضت ادامه دارد ». وجود قرائن لفظي، مانند « به گفته » دال بر چنين تأييدهايي است.

2- آقاي مهندس مهدي بازرگان

آقاي مهدي بازرگان، يکي از شخصيتهاي مهم انقلاب اسلامي ايران مي باشد که پس از سرنگوني رژيم پهلوي، امام خميني (رحمه الله) وي را به عنوان نخست وزير براي اداره حکومت موقت برگزيد. تعدادي از شعارهاي انقلاب اسلامي در تأييد و يا مخالفت با نخست وزيري و دولت و عملکرد آقاي بازرگان، و تعدادي نيز در تأييد و حمايت از مواضع و شخصيت آقاي بازرگان و يا مخالفت با وي مطرح گرديده اند، همگي در اين مقوله قرار خواهند گرفت.
شعارهايي که در تأييد و حمايت از حکومت موقت آقاي بازرگان و اقدامات دولت وي و رابطه آن با مردم و يا مخالفت با آنها مطرح شده باشند بايد به طور مشخص از حکومت، دولت، کابينه، و يا نخست وزيري آقاي بازرگان نام برده شده باشد و يا با قرائن لفظي مشخص شود که منظور شعار، حکومت و يا دولت بازرگان است. مانند شعارهاي « بازرگان، بازرگان، نخست وزير ايران » و يا « بازرگان حکومتت ثواب است، بختيار حکومتت محال است .»
شعارهايي که در حمايت و تأييد و يا مخالفت با شخصيت و مواضع و جهت گيريها و اقدامات آقاي بازرگان در مراحل مختلف انقلاب مطرح شده باشند و در اين زير مقوله قرار خواهند گرفت. شعارهايي مانند « بازرگانان، بازرگان، پرورده قرآن است » و « بازرگان، بازرگان، خدانگهدار تو؛ خلق مسلمان ما، هست طرفدار تو » از اين دسته اند، و در اين مقوله قرار مي گيرند.

3- آيت الله طالقاني

به عنوان يکي از رهبران و شخصيتهاي برجسته انقلاب اسلامي ايران، شعارهاي خاصي در تأييد و حمايت از شخصيت و مواضع و جهت گيريها و اقدامات آيت الله مجاهد سيد محمود طالقاني مطرح شده اند که در اين مقوله قرار خواهند گرفت. شعارهاي « طالقاني، حامي آزادگان » و « طالقاني، طالقاني، شجاعتت درس جوانان شده » در اين مقوله قرار مي گيرند.

4- آيت الله بهشتي

يکي ديگر از رهبران و شخصيتهاي برجسته انقلاب اسلامي ايران آيت الله دکتر بهشتي مي باشند. شعارهايي که در تأييد و حمايت از مواضع و شخصيت و اقدامات شهيد بهشتي، و يا احياناً در مخالفت با وي مطرح شده اند در اين مقوله قرار خواهند گرفت. براي مثال مي توان به شعارهاي « بهشتي، بهشتي، راهت ادامه دارد » و « بهشتي، بهشتي، با خون خود نوشتي، استقلال آزادي جمهوري اسلامي » اشاره کرد که جزء اين مقوله اند.

5- ابوالحسن بني صدر

تعدادي از شعارهاي انقلاب اسلامي، در تأييد و يا مخالفت با شخصيت و مواضع و دولت و رياست جمهوري و اقدامات ابوالحسن بني صدر، به عنوان يکي از شخصيتهاي سياسي انقلاب، و رئيس جمهوري معزول کشور، طرح شده اند در اين مقوله قرار خواهند گرفت. مانند شعارهاي « بني صدر، حمايتت مي کنيم » و « بني صدر صد در صد اعدام بايد گردد » و « بني صدر و منافق، پيوندتان مبارک .»

6- تعدادي از شخصيتهاي انقلاب

شعارهاي ديگري در تأييد و حمايت، و يا احياناً مخالفت با شخصيت و يا اقدامات، برخي ديگر از شخصيتهاي سياسي برجسته دوره هاي مورد بررسي از انقلاب مطرح شده اند. کليه شعارهايي که در مورد تأييد و حمايت و يا نفي و مخالفت با شخصيت و اقدامات افراد نامبرده زير مطرح شده اند در اين مقوله قرار داده خواهند شد:
آيت الله رفسنجاني، آيت الله مطهري، شهيد رجايي، شهيد باهنر، آيت الله منتظري، آقاي شريعتمداري، آقاي خلخالي و دکتر شريعتي.

7- تأييد و حمايت و مخالفت با ساير شخصيتهاي انقلاب

اگر شعارهايي درباره ساير شخصيتهاي انقلاب، که در مقولات و زير مقولات بالا از آنها اسم برده نشده، مطرح شده باشند در اين مقوله آورده خواهند شد.
با استفاده از تعاريف نظري و عملياتي فوق از مقولات مورد نظر، شعارهاي مربوط به هر يک از مقولات و زير مقولات تعيين شده از ميان 4153 شعار حاصله از تحقيق قبلي استخراج و مورد بحث قرار خواهند گرفت. قبل از ورود به بحث تجزيه و تحليل اين شعارها به دو نکته ديگر نيز اشاره مي کنيم.
يکي اثر عامل « زمان » در تعداد شعارهاست. يعني اينکه به احتمال قوي مي توان گفت شعارهاي مطرح شده درباره رهبران و شخصيتهاي سياسي انقلاب به مدت حضور و حيات شخصيت مورد نظر در دوره مورد بررسي ما بستگي خواهد داشت. يعني اگر يک شخصيت سياسي در تمام اين مدت چهار سال مورد بررسي ما حضور داشته باشد و در قيد حيات باشد احتمالاً شعارهاي بيشتري درباره آن مي توان يافت، تا شخصيتي که مانند آيت الله طالقاني و آيت الله مطهري، در اوايل انقلاب مرحوم و يا شهيد شده باشد.
ديگر اينکه در تجزيه و تحليل شعارهاي انقلاب اسلامي بايد توجه داشت که شعارهاي انقلاب فقط يک مضمون اصلي ندارند. شعارهايي وجود دارند که ممکن است دو مضمون و يا بيشتر داشته باشند، که در اين صورت، اگر واحد ثبت « شعار » باشد، اين نوع شعارها در بيش از يک مقوله مي توانند قرار گيرند. مثلاً، در شعار « الله و اکبر، خميني رهبر » دو مضمون وجود دارد و در تجزيه و تحليل محتوا مي تواند در دو مقوله قرار گيرد، يکي مقوله مربوط به عظمت خدا و ديگري مقوله رهبري امام خميني (رحمه الله). از آنجا که يکي از اصول تحليل محتوا اين است که هيچ واحد ثبتي نبايد در بيش از يک مقوله قرار گيرد. (11) بايد براي حل اين مشکل چاره انديشي مي شد. براي حل اين مشکل، در اين تحقيق شعارهاي انقلاب يا بر مبناي اولين مضمون موجود در آنها و يا بر مبناي نتيجه گيري عملي نهفته در آنها تجزيه و تحليل شده اند. (12)

4- تجزيه و تحليل شعارهاي رهبران و شخصيتهاي سياسي انقلاب

« بذر انقلابها از سوي مرداني که خواستار دگرگوني هستند افشانده مي شود و اين مردان اين کار را با يک باغباني ماهرانه انجام مي دهند، حال آن که باغبانها برخلاف نيروهاي طبيعت کار نمي کنند، بلکه بر روي خاک و آب و هواي مساعد کار مي کنند و ميوه هاي نهايي کارشان، نمايانگر همکاري ميان انسانها و طبيعت است. » (13)
رهبران انقلابي يکي از مهمترين نقش آفرينان انقلابات در فرآيند پيچيده انقلابي هستند، که اثر خود را در آن و در شعارهاي انقلابي بر جاي مي گذارند. به نظر هافر نه تنها يک رهبر، بلکه وجود انواع رهبران در انقلابات ضرورت دارد تا هر يک نقش خاص خود را در فرآيند انقلاب ايفا نموده و انقلاب را به ثمر برسانند. (14)
ما در اين قسمت به تجزيه و تحليل شعارهاي انقلاب اسلامي در رابطه با رهبران و شخصيتهاي سياسي مطرح در انقلاب اسلامي مي پردازيم، تا جايگاه هر يک و نگرش مردم نسبت به آنان، آنچنانکه در شعارهاي انقلاب مطرح شده است، مشاهده شود. لذا بر مبناي تعاريف ارائه شده در قسمت قبل، 4153 شعار به دست آمده از تحقيق جمع آوري شعارهاي انقلاب اسلامي ايران تحليل محتوا شدند و هر شعاري در مقوله مناسب خود قرار داده شد. نتيجه کلي حاصل از اين تجزيه و تحليل در جدول زير مشاهده مي شود:
جدول شماره 1
توزيع شعارهاي انقلاب مربوط به رهبران و شخصيتهاي سياسي انقلاب

نام شخصیت سیاسی	فراوانی	درصد
امام خمینی	537	66/8
مهندس بازرگان	91	11/3
آیت الله طالقانی	64	8/0
بنی صدر	24	3/0
آیت الله بهشتی	21	2/6
بعضی از شخصیتهای سیاسی	41	5/1
سایر موارد	26	3/2
	804	100/0

چنانچه جدول فوق نشان مي دهد، 804 شعار از 4153 شعار به دست آمده از انقلاب، يعني 19/4 درصد کليه شعارهاي انقلاب، به شخصيتهاي سياسي داخلي انقلاب تعلق دارد. اين رقم و درصد نشان دهنده آن است که در انقلاب اسلامي به شخصيتهاي سياسي توجه زيادي مبذول شده است. آيا در انقلابات ديگر نيز چنين بوده است؟
شايد جالبترين و مهمترين نکته اي که جدول فوق نشان مي دهد اين است که از 804 شعار مربوط به شخصيتهاي سياسي انقلاب اسلامي 537 شعار، يعني 66/8 درصد اين شعارها به رهبر اصلي انقلاب، امام خميني (رحمه الله) تعلق دارند. مقايسه اين تعداد و نسبت از شعارها، با شعارهاي مربوط به ساير رهبران سياسي انقلاب، نشان دهنده جايگاه ويژه و فوق العاده امام خميني (رحمه الله) براي مردم ايران و انقلابيون و انقلاب اسلامي است. در واقع تمرکز بسيار بالاي شعارهاي فوق بر روي امام خميني (رحمه الله) بلامنازع بودن کامل رهبري امام خميني (رحمه الله) را در بين ساير رهبران و شخصتيهاي سياسي انقلاب اسلامي نشان مي دهد.
اين حجم شعارهاي مربوط به تأييد، تمجيد، احترام، اعتقاد و سرسپردگي نسبت به امام خميني (رحمه الله) مي تواند، به قول ماکس وبر، نشان دهنده ي فرهمندي ( Charismatic ) رهبري امام خميني (رحمه الله) باشد. به عبارت ديگر، پيروان امام در او شخصيت خارق العاده اي را ديده بودند که در افراد ديگر وجود نداشته است. شخصيتي که شايستگي آن را داشت که براي او و تحقق اهداف او جانفشاني شود. (15) شعارهايي مانند : « خميني بت شکن، امام امت ماست. »
« خميني بت شکن، حکم جهادم بده، بهر نجات وطن، راه نشانم بده. »
و « خميني، تو نوري از خدايي، رهبر مايي »
همچنانکه اسملسر ( Smelser ) مي گويد، نشان دهنده رهبري فرهمندانه و شخصيت خارق العاده امام در نظر پيروانش، و اعتماد و اعتقاد کامل مردم نسبت به او و آرمانهاي او و اميدواري آنها به تحقق ارزشهايشان از طريق رهبري امام بوده است. (16) در رده دوم آقاي بازرگان قرارداد که با 91 شعار، 11/3 درصد از اين شعارها را به خود اختصاص داده است، که نشان دهنده نقش مهم ايشان در انقلاب اسلامي در مراحل مختلف آن مي باشد. البته غالب اين شعارها در موافقت با وي و برخي نيز در مخالفت با ايشان مي باشند. (17)
پس از بازرگان، در تأييد و حمايت آيت الله طالقاني، يکي ديگر از شخصيتهاي محبوب و مأثر انقلاب اسلامي، 64 شعار، يا 8 درصد از اين شعارها مطرح شده است. بديهي است که اگر آيت الله طالقاني بيشتر در قيد حيات مي بودند شعارهاي بيشتري در مورد ايشان مطرح مي شده است. همين موضوع در مورد شهيد بهشتي نيز صادق است که در مورد ايشان 21 شعار ( 2/6 درصد ) از شعارهاي انقلاب مطرح شده است. (18)
24 شعار نيز در حمايت و يا مخالفت با بني صدر مطرح شده است که 3 درصد از مجموع اين شعارهاست. (19) 41 شعار موجود در زير مقوله « بعضي از شخصيتهاي سياسي انقلاب » در مورد 8 شخصيت ديگر انقلاب است. (20) در نهايت 26 شعار ديگر بر له يا عليه ساير شخصيتهاي انقلاب مطرح شده است.

5- تجزيه و تحليل شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله)

اکنون به چگونگي توزيع 537 شعار مربوط به امام خميني (رحمه الله) در چهار زير مقوله منظور شده اند مي پردازيم تا جزئيات بيشتري از محتواي اين شعارها مشخص شود. جدول شماره 2 اين توزيع را نشان مي دهد:
جدول شماره 2
توزيع شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله)

موضوع شعار	فراوانی	درصد
ضرورت رهبری امام برای سرنگونی رژیم	87	16/2
تأیید و تأکید بر رهبری امام خمینی (ره)	170	31/7
تأیید و حمایت از مواضع و سیاستهای امام	90	16/7
طرح و تمجید سایر ویژگی های شخصیتی امام	190	35/4
جمع	537	100/0

اين جدول نشان مي دهد که 87 شعار، حدود 16 درصد از شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله)، درباره ضرورت رهبري انقلاب به وسيله امام جهت سرنگوني رژيم پهلوي مطرح شده اند. به عبارت ديگر، اين شعارها، به طور صريح يا ضمني، تأکيد بر اين دارند که فقط با رهبري امام است که مي توان رژيم پهلوي را به زانو درآورد و يک نظام اسلامي جايگزين آن نمود. به عنوان نمونه اي از اين شعارها مي توان به شعارهاي زير اشاره کرد:
« از وحشت خميني، شاه فراري شده »
« عمر شاه سر آمده، خميني از سفر آمده »
« برنامه پيروزي، اطاعت از امام است »

« اي خميني تويي روح انقلاب *** کاخ ظلم و ستم از تو شد خراب »

170 شعار ( 31/7% ) از شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله) به طور مشخص در تأييد و تأکيد بر رهبري امام خميني (رحمه الله) مطرح شده اند. اختلاف اين شعارها با شعارهاي ماقبل اين است که در اين شعارها موضوع رهبري امام بدون طرح مشخص ضرورت اين رهبري براي سرنگوني نظام آمده است. چه بسا که تعدادي از اين شعارها پس از سرنگوني رژيم شاه مطرح شده باشند. در ميان اين شعارها مي توان به شعارهاي زير اشاره کرد:
« الله، الله، رهبر روح الله »
« اعلاميه به دنيا، خميني رهبر ما »

« امام ما خميني رهبر انقلاب است *** جمهوري اسلامي مظهر عدل و داد است »
« آيت الله خميني رهبر دين است *** حکم وي را کن اطاعت، راه حق اين است »

يکي از ويژگي هاي مهم شعارهاي فوق ارتباط نزديکي است که بين امام خميني (رحمه الله) به عنوان رهبر انقلاب اسلام و شعاير اسلامي برقرار شده است، که مشخص کننده اسلاميت رهبري انقلاب و ايدئولوژي انقلاب است.
90 شعار ديگر، که 16/7% اين شعارها را دربر گرفته است به طور صريح در تأييد و حمايت از مواضع و سياست هاي امام خميني مطرح شده اند. اين شعارها نشان دهنده وجود ارتباط قلبي و نزديک به مواضع امام و خواسته ها و آمال مردم انقلابي ايران مي باشد. به چند نمونه از اين شعارها اشاره مي شود:

« امام راه تو راه ماست *** انتخاب تو انتخاب ماست »

« به فرمان خميني، حکومت پهلوي نابود بايد گردد »
«به گفته خميني آمريکا دشمن ماست »
در نهايت 190 شعار ديگر، 35/4% از اين شعارها، که بيشترين تعداد و حجم اين شعارهاست، در تمجيد و تجليل از ساير ويژگي هاي شخصيتي برجسته و بارز امام خميني (رحمه الله) عنوان شده اند، ويژگي هايي که مردم ايران را شيفته و پاکباز اين شخصيت روحاني و معنوي و انقلابي نموده بود. نمونه اي از اين شعارها را ملاحظه کنيد:
« ابوذر زمان خميني »
« اميد من، ايده من، خميني »

اي يزيد زمان حسين آمد *** حامي ملت از خمين آمد »

« با خون خود نوشتيم، از جان خود گذشتيم، يا مرگ يا خميني »
« بت شکني خميني، يار مني خميني »
لازم به ذکر است که تفکيک اين شعارها از ساير شعارهاي مربوط به امام مبتني بر قرائن ظاهري و لفظي بوده است. در واقع اين موضوعات به يکديگر مربوط مي باشند. مثلاً شعارهاي مربوط به تأييد و حمايت از مواضع امام به طور ضمني تأييد رهبري وي را نيز دربر دارند. اما تفکيک اين ابعاد از يکديگر بعضي از زواياي رهبري امام را برجسته تر مي نماياند. خاصه تجزيه و تحليل مضموني اين شعارها مي تواند ابعاد بسيار مهم و دقيقتر رهبري امام و ويژگي هاي شخصيتي او، و رابطه او را با فرهنگ و مذهب و دل و روح مردم ايران، آشکارتر سازد، که متأسفانه در اين مقاله عملي نبوده است.
نکته جالب توجه ديگر اين است که در ميام 537 شعار، که در فراز و نشيب هاي چهار سال اول انقلاب اسلامي ايران درباره امام خميني (رحمه الله) مطرح شده اند، حتي يک شعار در مخالفت با امام خميني (رحمه الله) يافت نشد، و اين نه بدين علت بود که نگارنده چنين شعارهايي را از نظر انداخته باشد، کما اينکه در مورد برخي از شخصيتهاي سياسي چنين شعارهايي آمده است. اين موضوع نشان مي دهد که در مورد رهبري امام خميني (رحمه الله) در انقلاب اسلامي ايران بين نيروها و گروههاي مختلف درگير در انقلاب وحدت وجود داشته است، و شايد همين يکي از عمده ترين عوامل پيروزي سريع و قاطع انقلاب اسلامي بوده است. اين موضوع در بررسي شعارهاي مربوط به ساير شخصيتهاي سياسي انقلاب نيز به نحوي آشکار مي شود، و آن اينکه در شعارهاي مربوط به ساير شخصيتهاي سياسي انقلاب اسلامي شخصيت ديگري به عنوان رهبر انقلاب مطرح نشده است.

نتيجه گيري

در اين مقاله هدف، بررسي شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله)، رهبر انقلاب اسلامي، بوده است. براي اينکه جايگاه امام خميني (رحمه الله) در بين ساير شخصيتهاي سياسي انقلاب مشخص تر شود ضرورت داشت مقايسه اي بين شعارهاي مربوط به امام و ساير شخصيتهاي سياسي انقلاب به عمل آيد. براي اينکه شعارهاي مربوط به شخصيتهاي سياسي انقلاب اسلامي مشخص شود ضرورت داشت شعارهاي انقلاب اسلامي ايران تجزيه و تحليل شوند تا اولاً شعارهاي مربوط به شخصيتهاي انقلاب از ساير شعارهاي انقلاب تفکيک شوند، و ثانياً شعارهاي مربوط به شخصيتهاي مختلف از هم تفکيک شوند. اين مراحل انجام شده و نتايج آن در مقاله ارائه گرديد.
براي انجام اين تحقيق لازم بود که شعارهاي انقلاب اسلامي، با استفاده از تعاريف نظري و عملياتي مقولات مناسب مربوط به شخصيتهاي سياسي، تحليل محتوا مي شدند. بدين سبب از روش تحليل محتوا در اين تحقيق استفاده شده است، و تعاريف نظري و عملياتي مقولات مورد بررسي به طور خلاصه مطرح شدند، تا معلوم شود بر مبناي کدام تعريف، اين شعارها از هم تفکيک شده اند. بديهي است که اين مقاله و تحقيق بدون در دست داشتن شعارهاي انقلاب اسلامي ايران ممکن نبود کاري که در تحقيق وسيع ديگري به وسيله ي نگارنده انجام شده است.
به علاوه، از آنجا که امکان نداشت در يک چنين مقاله اي کليه 804 شعار مربوط به شخصيتهاي سياسي انقلاب، بالاخص 537 شعار مربوط به امام خميني (رحمه الله)، ارائه شود به آوردن نمونه هايي از اين شعارها اکتفا شد. البته کليه اين شعارها در کتاب ديگري که ان شاء الله به زودي منتشر خواهد شد درج گرديده است، و علاقمندان مي توانند همه اين شعارها را در آنجا مطالعه کنند. (21)
از نتايج اين تحقيق مي توان به تعداد زياد « شعار انقلابي » در فرآيند انقلاب اسلامي ايران اشاره کرد، به طوري که در هيچ انقلاب ديگري چنين حجمي از شعارها مطرح نشده است. اين واقعيت نشان مي دهد که در انقلاب اسلامي ايران شعارهاي انقلابي نقش بسيار مهم و پيچيده اي را ايفا کرده اند که ضرورت دارد به طور علمي مورد بررسي قرار گيرد.
ديگر اينکه از بين 4153 شعار انقلابي، تعداد و حجم زيادي، حدود 20 درصد آنها، به شخصيتهاي سياسي انقلاب مربوط بوده است، که در رأس آنها شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله) مي باشند که قريب به 67 درصد شعارهاي مربوط به شخصيتها است. شايد اين نيز نشان دهنده نقش مهمي باشد که رهبري به طور عام، و رهبري امام خميني (رحمه الله) به طور خاص، در انقلاب اسلامي ايران ايفا کرده است، و برخي به آن اشاره کرده اند. (22)
يکي از مهمترين نتايج بررسي شعارهاي مربوط به شخصيتهاي سياسي انقلاب اسلامي اين است که بررسي توزيع اين شعارها نشان داد که رهبري امام خميني (رحمه الله) در انقلاب اسلامي کاملاً بلامنازع بوده است و هيچيک از رهبران سياسي انقلاب نتوانستند موقعيت و جايگاه امام را در انقلاب اسلامي احراز کنند يا به آن نزديک شوند. فاصله تعداد و درصد شعارهاي مربوط به امام و ساير شخصيتهاي سياسي انقلاب نشان مي دهد که امام خميني (رحمه الله) از يک رهبري فرهمندانه برخوردار بوده است و مردم ايران به او به عنوان يک شخصيت خارق العاده و استثنايي مي نگريستند و با اعتماد کامل به رهبري او و با اميد پيروزي با رهبري او وارد ميدان عمل انقلاب اسلامي شدند، و با رهبري او با هم متحد و متفق القول گشته و آماده فداکاري و جان نثاري در راه اسلام و انقلاب و امام شدند و انقلاب را به پيروزي رساندند.
و در نهايت اينکه بررسي شعارهاي مربوط به امام خميني (رحمه الله) نشان مي دهد که نه نتها مردم ايران به وسيله اين شعارها بر ضرورت رهبري امام خميني (رحمه الله) جهت سرنگون کردن رژيم پهلوي تأکيد داشته اند، و نه تنها بر رهبري بلامنازع او و ويژگي هاي شخصيتي منحصر به فرد او اذعان نموده اند، بلکه بين امام خميني (رحمه الله) و ائمه اطهار، خاصه امام حسين (عليه السلام) و بين امام خميني (رحمه الله) و اسلام و قرآن، ارتباط نزديک برقرار نموده و او را ادامه دهنده راه امام حسين (عليه السلام) و امامان معصوم (عليه السلام) تلقي کرده اند، و نيز او را تشريح کننده اسلام راستين و برپا کننده جامعه اسلامي راستين دانسته اند.

پي‌نوشت‌ها:

1- دکتراي جامعه شناسي و عضو هيأت علمي دانشگاه علامه طباطبايي.
2- کوهن، 1369، 183.
3- کوهن، 1369، 183-193.
4- هافر، 1372، 190.
5- همان، 192-191، و رک. برينتون، 1370، 102-92، و بشيريه، 1372، 94-88.
6- با بررسي هاي مقدماتي که در مورد شعارهاي انقلابي انقلابات ديگر به عمل آورده ام معلوم شده است که تعداد شعارهاي انقلابي در آنها خيلي محدود بوده است. مثلاً از بررسي 8 کتاب مربوط به انقلاب چين 35 شعار، از 9 کتاب مربوط به انقلاب فرانسه 23 شعار، و از 5 کتاب مربوط به انقلاب شوروي 28 شعار به دست آمده است. اميلکار کابرال، يکي از انقلابيون انقلاب گينه، در کتاب خود به نام انقلاب گينه 52 شعار انقلابي براي اين انقلاب عنوان کرده است.
7- از مهمترين مجموعه هاي موجود درباره شعارهاي انقلاب اسلامي مي توان به موارد زير اشاره کرد: کتاب انقلاب، تدوين علي کمالي، کتاب همگام با شعارها در انقلاب اسلامي ايران، از انتشارات سپاه پاسداران انقلاب، کتاب در طلوع آزادي جاي شهدا خالي، تدوين نورالدين بزرگمهر. از آنجا که در اين تحقيق از کليه شعارهاي مندرج در اين منابع بهره برداري شده است، جهت مراجعه مشخصات کامل آنها در قسمت منابع خواهد آمد.
8- بشلر، 1370.
9- برينتون، 1370، 143-109 و 3 .Tilly, 1978, ch
10- براي آشنايي بيشتر با انديشه هاي برخي از اين شخصيتها، رک. قادري، 1377.
11- هولستي، 1373، 154.
12- براي توضيح بيشتر، ر.ک. پناهي، 1378، فصل 5، روش تجزيه و تحليل شعارها.
13- برينتون، 1370، 102.
14- هافر، 234-221.
15- Weber, 1987, 241-245.
16- لازم به توضيح است که از 91 شعار مربوط به آقاي بازرگان 68، شعار در تأييد و حمايت از نخست وزيري و دولت آقاي بازرگان است، 3 شعار در مخالفت با آن، و 20 شعار ديگر در تحسين و تمجيد از ويژگي هاي شخصيتي بازرگان مي باشد.
17- از 21 شعار مربوط به آيت الله بهشتي فقط يک شعار در مخالفت با وي مطرح شده است.
18- قابل ذکر است که از 24 شعار مربوط به بني صدر، يک شعار در تأييد و حمايت از رياست جمهوري و دولت وي و دو شعار در مخالفت با آن، و 5 شعار در تأييد و حمايت از مواضع و شخصيت بني صدر و 16 شعار نيز در مخالفت با مواضع و ويژگي هاي شخصيتي وي مطرح شده است.
19- توزيع 41 شعار مربوط به اين هشت شخصيت به شرح زير مي باشند: يک شعار در حمايت از آقاي رفسنجاني، 7 شعار در حمايت و تأييد و تکريم آيت الله مطهري، 6 شعار در حمايت و تمجيد از شهيد رجايي، 2 شعار در حمايت و تأييد شهيد باهنر، 9 شعار در حمايت و تمجيد آيت الله منتظري، يک شعار در حمايت از آيت الله شريعتمداري و 5 شعار در مخالفت با وي، 6 شعار در حمايت و تمجيد از دکتر شريعتي، و 4 شعار نيز در حمايت و تأييد آقاي خلخالي.
20- Smelser 1962, 355-356.
21- پناهي، 1378.
22- حشمت زاده، 1377، و اسکاچيول 1982.

منابع تحقيق:
- کرين برينتون، کالبد شکافي چهار انقلاب، ترجمه محسن ثلاثي، 1370.
- نورالدين بزرگمهر، در طلوع آزادي، جاي شهدا خالي، تهران 1358.
- حسين بشيريه، انقلاب و بسيج سياسي، انتشارات دانشگاه تهران 1372.
- ژان بشلر، ايدئولوژي چيست؟ نقدي بر ايدئولوژيهاي غربي، ترجمه علي اسدي، شرکت سهامي انتشار، تهران 1370.
- پناهي، جامعه شناسي شعارهاي انقلاب اسلامي ايران، سازمان اسناد و مدارک فرهنگي انقلاب اسلامي، 1378، ( زير چاپ ).
- محمد باقر حشمت زاده، علل و عوامل پيروزي انقلاب ايران، در کتاب حديث انقلاب: جستارهايي در انقلاب اسلامي ايران، انتشارات بين المللي هدي، تهران 1377.
- حاتم قادري، انديشه ها و چهره ها در انقلاب اسلامي ايران، در کتاب حديث انقلاب: جستارهايي در انقلاب اسلامي ايران، انتشارات بين المللي هدي، تهران 1377.
- آلوين استانفورد کوهن، تئوريهاي انقلاب، ترجمه عليرضا طيب، نشر قومس، تهران 1369.
علي کمالي، انقلاب، مؤسسه مسعود، تهران 1358.
- اريک هافر، پيرو راستين، ترجمه فيروزه خلعت بري، نشر شباويز، تهران 1372، همگام با شعارها در انقلاب اسلامي ايران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامي.
- Theda, Skocpol, " Rentier State and Shi a Islam in the Iranian Revolution, " in Theory and society vol, 11,. no. 3, may 1982.
- Neilj., Smelser, Theory of collective Behaviour, The Free Press, New Yourk 1962.
- charles, Tilly, From Mobilization to Revolution, Addison - Wesley publishing co., Reading 1978.
- Max, Weber. Economy and Society, edited by c. Roth and c Wittich, university of california Press, berkeley 1978.
منبع مقاله :
-، (1385)، ايدئولوژي رهبري و فرآيند انقلاب اسلامي (جلد اول)، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ دوم