نويسنده: جعفر يوسفي
كُردها كه پس از فارس ها و آذري ها، سومين گروه از ملت ايران به شمار مي آيند، از حدود چهار هزار سال پيش در منطقه كردستان استقرار يافته اند ( ياسمي، 1363، 20 ). اين قوم ابتدا در اطراف درياچه وان، منطقه قفقاز و رود دجله پراكنده بودند و به تدريج كه انسجام قومي و فضايي پيدا كردند، در منطقه كردستان كنوني مستقر شدند. در اسناد سومري و بابلي و اكدي و آشوري نام اقوامي ديده مي شود كه شباهت به كلمه كرد دارد، ولي از همه نزديك تر چه از لحاظ زبان شناسي و چه از نظر جغرافيايي و چه از نظر توصيفي، نام قومي است به نام كردوخوي كه در كتاب سفر جنگي گزنفون ذكر شده است.
سرزمين ماد بزرگ كه امروزه كردستان و آذربايجان ناميده مي شود نقش زيادي در امپراتوري بزرگ ايران داشته است. از دوران هخامنشي تا دوره پس از اسلام اينان به نام « كورد » و « كرد » ناميده شده اند. تمام سرزمين كردستان از زمان امپراتوري ماد تا سال 1514 م . يكي از ايالات ايران بود. در دوره سلجوقيان نام كردستان به طور رسمي متداول شد و رسماً آن را در دفاتر ديواني ثبت كرده و حدود و قلمرو كردستان را ضبط و تعيين نمودند. حدود كردستان در اين دوره را ولايت عراق عرب، خوزستان، عراق عجم، آذربايجان و « دياربكر » دانسته و شانزده ولايت را جزو آن شمرده اند. اما بعدها به واسطه تهاجمات بيگانگان و ناتواني شاهان ايران، اين مناطق در مراحل مختلف از سرزمين ايران جدا شدند.
در جنگ چالدران كه بين نيروهاي شاه اسماعيل اول صفوي و سلطان سليم اول عثماني در سال 1514 م. انجام گرفت بر اثر شكست ايران، بخشي از سرزمين ايران كه موطن كردها بود، جدا شده و بدين گونه رابطه بخشي از مردم كرد با كشورشان ايران و قوم و تبارشان قطع گرديد. در مرحله بعد، پس از جنگ جهاني اول و اضمحلال امپراتوري عثماني بخش جدا شده كردستان ميان كشورهاي تازه تأسيس تركيه، عراق و سوريه تقسيم گرديد و بدين سان اين بخش از كردها نه به خاستگاه اصلي شان ايران ملحق شدند و نه به استقلال رسيدند ( گودرزي، 1384، 114 ).
با وجود اين، تاريخ پر بار سرزمين هميشه جاويدان ايران گواه است كه كُردها شهروندان ايراني هستند كه در حفظ و پاسداري از سرزمينشان جان فشاني هاي وصف ناپذيري از خود نشان داده اند و اين خود دليلي است كه ملت كُرد هيچ گاه حاضر نبوده است كه تهاجم وحشيانه اقوام مهاجم را بي پاسخ بگذارند كه به راحتي به اين كشور تجاوز كنند. كُردها ملتي هستند كه با اتحاد و همبستگي خاص، همواره با اين حس وطن پرستي در طول تاريخ درخشيده اند و هميشه خود را در مقابل هويت و تبار خود مسئول دانسته و در راه آن مجاهدت ها و تلاش هاي فراواني انجام داده اند. در عين حال، كردستان همواره در معرض دسيسه هاي اجانب و بيگانگان بوده و دشمنان ايران همچنان كه در ساير مناطق سرزمين ايران با ايجاد جريانات مخالف و تجزيه طلب سعي در تضعيف و مقابله با ايران بزرگ، آباد و قدرتمند داشتند، در مناطق كردنشين نيز اين سياست را دنبال كردند؛ اما علي رغم اين توطئه ها حس وطن گرايي كُردها تمامي دسيسه هاي تجزيه طلبانه را خنثي ساخته است.
در همين رابطه آيت الله خامنه اي رهبر معظم انقلاب اسلامي، با توجه به رخدادهاي دهه اول انقلاب اسلامي و واكنش مردم كرد به توطئه هاي تجزيه طلبانه تصريح دارند: « مردم با عظمت اين استان، مردمي امتحان داده هستند چرا كه وقتي دشمن با سياست خباثت آلود خود در پي ايجاد تفرقه قومي و مذهبي در پيكره عظيم ملت ايران بود، مردم كردستان با هوشياري و مجاهدت اين توطئه بزرگ را خنثي كردند. »( 1 )
در واقع همين حس ايراني بودن و تعلق سرزميني است كه هم وطنان كُرد هر كجا كه باشند خود را ايراني مي دانند.
پراكندگي جمعيت
قوم كُرد اگر چه عمدتاً در غرب كشور در استان هاي كردستان، جنوب آذربايجان غربي و بخش هايي از استان هاي كرمانشاهان، ايلام و خراسان شمالي مستقر هستند ( حافظ نيا،، 1381، 164 ) اما در ساير مناطق ايران نيز حضور دارند. در مناطقي مانند استان هاي گيلان ( لوشان، چمخاله و لنگرود )، قم، قزوين، فارس، مازندران، بلوچستان و همدان جمعيت هاي پراكنده كُرد زندگي مي كنند. در واقع امروزه در هر جاي سرزمين ايران مي توان حضور كُردها را احساس كرد. بخشي از منطقه كردنشين، مشتمل بر نواحي شمالي عراق، جنوب شرقي تركيه و شمال شرقي سوريه است. دسته هايي از اين قوم در كشور ارمنستان و جمهوري آذربايجان به صورت اقليت قومي به سر مي برند.در زمينه آمار جمعيتي كُردهاي ايران به دليل پراكندگي آن ها اطلاعات دقيقي در دست نيست. با اين حال، بيشتر ساكنان استان كردستان و استان كرمانشاه را هم ميهنان كُرد تشكيل مي دهند. به عبارت ديگر خاستگاه و كانون اصلي هم وطنان كُرد، اين دو استان مي باشد.
در استان آذربايجان غربي در شهرهاي خوي، ماكو، سلماس، سردشت، مهاباد، مياندوآب، نقده، پيرانشهر، اشنويه، بوكان، تكاب، شاهين دژ و سيه چشمه ( چالدران ) عمدتاً كردها ساكن مي باشند. اكثريت مردم اين استان پيرو دين اسلام و مذهب شيعه بوده؛ ولي مردم شهرهاي مهاباد، سردشت و پيرانشهر بيشتر اهل تسنن و كُرد هستند.
در استان خراسان شمالي و قسمت هايي از خراسان رضوي نيز مناطقي وجود دارند كه مردم در آن مناطق به زبان كُردي صحبت مي كنند كه از اين ميان مي توان به مناطق: اسفراين، بجنورد، شيروان، قوچان، درگز، چناران و باجگيران اشاره نمود. مردم كردتبار اين مناطق بنا به روايت تاريخ از ايل افشار هستند كه در زمان شاه عباس از منطقه غرب درياچه اروميه به اين نواحي براي محافظت از مرزهاي ايران كوچ داده شدند و بنا به روايتي ديگر شاه عباس آنان را به خاطر تضعيف سركشي خان هاي كرمانجي و استفاده از آنان در مقابله با حملات بي امان ازبكان به خراسان بزرگ كوچاند ( توحدي، 1378، 2- 171 ).
طوايف و تيره ها
كُردها مانند ساير اقوام ايراني از طوايف و تيره هاي مختلفي تشكيل شده اند. پراكندگي اين طوايف در هر استان و حتي شهرهاي اين استان ها نيز وجود دارد.طوايف كُردهاي كردستان:
طايفه هاي اردلان سنندجي مانند حبيبي، كلماسي، زند، آصف، اردلان، شاه ويسي، بابان، وكيل، صادق وزيري، مسعود وزيري، معتمد وزيري، آصف وزيري، مردوخي و... كه در مناطق مختلف سنندج ساكن هستند. طايفه هاي شهيدي، بهرام بيگي، احمدي، توكلي، لطف الله بيگي و... در بانه زندگي مي كنند. طوايف فيض الله بيگي، گورك، تيله كوهي، جاف، سقز، كلالي و افشار و... در سقز و طايفه هاي كمانگر، لطف الله بيگي، شهيدي، كشككي احمدي در كامياران هستند.طوايف كردهاي كرمانشاه:
ايل ها و طايفه هاي كرمانشاه نيز متعددند، از جمله اين طوايف عبارتند از: سنجابي، كلهر، گوران، قبادي، چوپان، كاوه، باباخاني، ولدبيگي، مصطفي سلطاني، كاني، ساني و...طوايف كردهاي آذربايجان غربي:
در آذربايجان غربي نيز پراكندگي طوايف كردها قابل ملاحظه است. ايل ميلان، خلكاني، جلالي، حيدرلو، و كره سني و مامش از كردهاي ماكو و خوي هستند. طايفه هاي ايل شكاك در سلماس، بيك زاده در غرب اروميه و... ايل زرزا، ايل هركي، ايل سادات در منطقه نقده؛ ايل پيران، مامش و منگور در منطقه پيرانشهر؛ ايل ها و طايفه هاي گورك، منگور، دهيكري، عثمان بيگي، قاسملو و... در منطقه مهاباد؛ ايل ها و طايفه هاي باسك كوله، برياحي، پيشدري، كلاسي و ايل مكاري و... در منطقه سردشت ساكن هستند.طوايف كُردهاي خراسان:
طوايف كُرد در اين منطقه عبارتند از: زعفرانلو، ارامانلو، سعدانلو، كيوانلو، عمارلو، شادلو، بچاوند، باوه نور در قوچان كه همگي از ايل بزرگ حسنلو هستند؛ كاوانلو در رادكان؛ دوانلو در مزوج و بجنورد؛ عمارلو در نيشابور؛ ايزانلو در شيروان؛ شيخ اميرانلو، سووانلو، پيچپرانلو، شاملو، بهادرانلو در قوچان؛ پالكانلو در جيرستان؛ پهلوانلو در باجگيران؛ توپكانلو، تيتكانلو، حمزه لو، رشوانلو، رودكانلو، زيدانلو در قوچان و بجنورد و درگز؛ سيفكانلو در اوغار؛ كم كيلانلو در باجگيران؛ سپرانلو در جيرستان؛ شهرانلو، دولت خاني و شيخكانلو در اوغار و چناران و قاسملو در اسفراين. در درگز، طايفه هاي شيخوانلو، باچوانلو، قراچورلو، زيدانلو، مادانلو ( بادانلو )، كيكانلو، پالكانلو، كيوانلو، زنگنه، تورانلو، دوله شانلو، ارتكانلو، بريوانلو، چگني، صوفيانلو، بادلو، كپكانلو، گوشانلو، گيلانلو و... و در كلات، اردلان، شارلو، گوشانلو، ترسانلو، بادللو و... نام يكي از طوايف كُرد در استان خراسان. توپكانلوها خود را توپان مي نامند و توپان را واژه اي كردي به معناي انبوه جمعيت يا درخت مي دانند. برخي اين معنا را به سبب پر جمعيت بودن توپكانلوها در ميان عشاير خراسان دانسته اند ( توحدي، 1378، 2 -171 ).طوايف كُردهاي گيلان:
رشوند و عمارلو كه داراي تيره هاي قبه كرانلو، استاجلو، بيجانلو، كرمانج بيشانلو و شمخانلو مي باشد. بهتويي، ولي ياري، باجلان، چمش گزك و كلهر در گلوگاه و طايفه برامكله، حاتمي، پيراصلو، عمارلو و... نيز در اين استان ساكنند.طوايف كردهاي مازندران:
جهان بيگلو، ملانلو، دراره ده، عبدالملكي، خواجه وند، شرف وند، طايفه لك، غياثوند، اصانلو، ايرانلو.طوايف كردهاي گرگان:
طايفه هاي حسنوند، كاكاوند، زعفرانلو، جهانبگلو، عمرانلو، دوانلو، سپانلو، منوچهرلو، عرب خويشانلو، حسينلو، طايفه هاي كردزيدي، باباكردي، كتولي و...طوايف كردهاي زنجان ( تا منطقه تاكستان قزوين ):
زعفرانلو، ارامانلو، كيوانلو، قراچورلو، عمارلو، شادلو، باوه نور و...طوايف كردهاي ايلام:
ايل هاي اركوازي، كرد، ملكشاهي، ايل شوان ( شوهان )، خزل، كلهر و طوايف علي شروان، دهبالايي، ريزه وند و زرگوش.طوايف كردهاي لرستان:
ايل و طايفه هاي حسنوند، كاكاوند، كوليوند، بوسغوند، دلدوند، تاجوند، مظفروند، باريكوند.طوايف كردهاي همدان تا ملاير: طايفه هاي زنگنه، زند، لك و بهتوني( بتوني ) و...
كُردهاي قزوين:
طايفه چگني، جليلوند، مافي، رشوند، كاكاوند، باجلان، پاپلي، غياثوند، كرماني، ولي ياري و زعفرانلو، ارامانلو، كيوانلو، قراچورلو، عمارلو، شادلو، باوه نور و...كُردهاي دماوند و خوار و ورامين:
طايفه هاي كردبچه، جاوان ( جابان )، شادلو، زعفرانلو، بوربور، ايزانلو، قراچورلو، پازوكي.كُردهاي كرمان:
طايفه هاي بامري در جبال بارز، لك در پاريز، خواجويني ( خواجه وند ) و افشار قاسملو ( قاسم اولادي ).كُردهاي استان سمنان ( در شاهرود ):
چگني، رشوند ( بهتويي، 1377 ).پي‌نوشت‌ها:
1. بيانات آيت الله خامنه اي رهبر معظم انقلاب اسلامي در اجتماع عظيم مردم كردستان در ميدان آزادي سنندج، 22 ارديبهشت 1388.
منبع مقاله :تريلينگ، ليونل؛ (1390)، تخيلات ليبرالي (مقالاتي درباره ي ادبيات و جامعه)، ترجمه ي مؤسسه خط ممتد انديشه، تهران، مؤسسه انتشارات اميرکبير، چاپ اول
