مؤلف: جواد امين خندقي
قهرمان ها و الگوهاي فيلم ها، تأثير شگرفي در تغيير بينش ها و کنش هاي انساني دارند. مخاطبي که با فيلم و شخصيت هاي داستاني آن ارتباط برقرار مي کند، در اين پروسه ي تحول قرار مي گيرد و اموري را از شخصيت داستاني، دريافت و از آن تبعيت مي کند. نکته ي بسيار مهم در اين زمينه، نوع شخصيت داستاني و چگونگي پرداخت و نگاه به آن است. در اين مقاله، فيلم هايي را مرور مي کنيم که به شرط پذيرفتن تأثير و تأثرِ مخاطب از شخصيت ها، باعث ايجاد گرايش بزه کارانه در او مي شود. در اين فيلم ها قهرمان داستان يا برخي از شخصيت هاي اصلي، دچار رذايل اخلاقي، اجتماعي يا سياسي هستند و فيلم به گونه اي جذاب، اين افراد را به تصوير مي کشد که در حقيقت، رفتار و نگرش شخصيت در ذهن مخاطبان تحسين مي شود.
فيلم « دشمنان ملت » (1) دهه ي 1930 م امريکا را روايت مي کند. دوران رکود اقتصادي که مردم، عامل اصلي بدبختي هاي خود را بانک ها مي دانند. فيلم به بخش کوتاهي از زندگي « جان ديلينجر » (2) گنگستر خطرناک و معروف مي پردازد. در فيلم، فرار او از زندان، برخي سرقت ها و ماجراي دستگيري و کشته شدن او و همکارانش را به دست اف بي آي مي بينيم. جان ديلينجر، مجرمي خطرناک بود که بابت مرگ چند پليس، دزدي بيست و چهار بانک و سرقت از چهار ايستگاه پليس شناخته مي شود و هم چنين دوبار از زندان گريخته است. اين تبه کار مشهور دست مايه ي اصليِ داستان فيلم است و به گونه اي اين بخش از زندگي او روايت مي شود که شخصيتي جذاب و ماندگار را در اذهان تداعي مي کند. نکته ي مهم در فيلم، نوع پرداخت داستان است که از او اسطوره اي هميشگي مي سازد.
همين الگو را مي توان در فيلم « ترور جسي جيمز به واسطه ي رابرت فورد بُزدل » (3) نيز ديد. فيلم، داستان بخشي از زندگي « جسي جيمز »، ياغي سنگدل و بي رحم را به تصوير مي کشد که در 1882 م کشته شد؛ اما پس از مرگش به صورت يک قهرمان محبوب درآمد و در ترانه ها، کتاب ها و بر پرده ي سينماها داستان هاي او بازگو شد. اين فيلم، اعمال خشونت آميز جسي جيمز، مشکلات روحي او و خوار بودن نيت قاتل وي را نشان مي دهد. فيلم از جسي جيمز تبه کار به عنوان اسطوره اي ياد مي کند که گويا از مشاهير علمي و هنري، جايگاه والاتري داشته است.
قهرمان و منجي ايراني در فيلم « شاهزاده ي ايران: ماسه هاي زمان » (4) که جهان را از خطر نابودي نجات مي دهد، فردي است که در کودکي با دزدي و ولگردي امرار معاش مي کرده است. وي در دوره ي جواني موفق مي شود مقابل توطئه ي وزير دربار بايستد و جهان را از نابودي نجات دهد. او فردي عياش و خوش گذران است که به دليل انگيزه هاي شخصي وارد جريان مي شود. نکته ي قابل توجه در اين گونه فيلم ها که تصويري از کشورهاي شرقي نشان مي دهد اين است که معمولاً افراد اين جوامع؛ دزد، دور از فرهنگ و عقب مانده ي فرهنگي ديده مي شوند که نشاني بر سلطه ي کشورهاي استعماري بر صنعت سينما به شمار مي رود.
در مجموعه فيلم هاي « سريع و خشمگين » (5) که تاکنون پنج قسمت از آن اکران شده، مجموعه اي از تبه کاران که بهترين راننده هاي مسابقات غير قانوني شهري هستند، در ماجراهاي مختلف غير قانوني وارد مي شوند و گاهي به دليل انگيزه هاي شخصي مقابل جريان ديگر تبه کاري مي ايستند. در ميان اين افراد، پليس مخفي نيز حضور دارد که در قسمت پنجم از اين مجموعه به دليل ظلم هاي دولتي به اين گروه تبه کار مي پيوندد. مجموعه ي اين افراد، قهرمان هاي فيلم و مخاطب محسوب مي شوند.
قهرمان داستان و مخاطب در فيلم « بعد از ظهر سگي » (6) دزد بانک و گروگان گيري است که مشکلات متعددي در شخصيت و خانواده اش دارد و هم جنس گرا است. مردم در زمان دزدي اين فرد از بانک از او پشتيباني و حمايت مي کنند و به عنوان نمادي مقابل فسادهاي نظام حاکم و پليس محسوب مي شود. کارمندان بانک نيز با وي همکاري مي کنند و حتي برخي قصد فرار با اين افراد را دارند.
دو فيلم « تمام نُه يارد » (7) و « تمام ده يارد » (8) در قالب طنز، داستان قاتل و تبه کاري را روايت مي کنند که مربي و پيشکسوت اين حرفه محسوب مي شود و زندگي يکنواخت و خسته کننده ي ديگر شخصيت هاي داستان را متحول مي کند. او خود را الگويي براي تمام انسان هايي مي داند که به نحوي دچار مشکلات زندگي روزمره و يکنواختي شده اند.
مجموعه فيلم هاي « دزدان دريايي کارائيب » (9) که تاکنون چهار قسمت از آن اکران شده، داستان دزدان دريايي و جريان هاي مربوط به آنان را روايت مي کند. مهم ترين و محبوب ترين شخصيت در اين مجموعه دزدي به نام « جک اسپارو » با بازي قابل توجه « جاني دپ »، (10) بازيگر محبوب سينما است. اين شخصيت داستاني که دچار انحرافات فراوان شخصيتي و رفتاري است به شکلي جذاب و مخاطب پسند در داستان روايت مي شود.
گروهي از فيلم ها، داستان بخشي از زندگي و فعاليت هاي آدم کش هاي حرفه اي را روايت مي کنند. نکته ي مشترک در اين فيلم ها که با اين بحث ارتباط دارد، جذاب نشان دادن اين افراد است. معمولاً چنين شخصيت هايي داراي ايدئولوژي هاي مختص به خود هستند و قتل را براساس فلسفه بافي هاي خود تفسير مي کنند؛ از جمله ي اين فيلم ها مي توان عناويني همچون « کشوري براي پيرمردها نيست »، مجموعه فيلم هاي « اره »، « شکارچي انسان »، (11) « سکوت بره ها »، (12) « هانيبال »، (13) « اژدهاي سرخ »، (14) « طلوع هانيبال »، (15) « رسم جنگجو » و « امريکايي » (16) را نام برد. اين فيلم ها افزون بر اين که مخاطب را به خشونت گرايش مي دهند، انديشه هاي افراطي برخي شخصيت هاي داستاني را در ذهن افراد باقي مي گذارند.
الگوي ياد شده يعني جذاب به تصوير کشيدن شخصيت هاي تبه کار را مي توان در آثار سينمايي مربوط به حوزه ي کودکان نيز مشاهده کرد. از نمونه هاي جديد آن مي توان دو انيميشن « اَبَر ذهن » (17) و « منِ نفرت انگيز » (18) را نام برد. در هر دو اثر، شخصيت اصلي دزد با سابقه اي است که در قالبي طنز به دنبال انجام خلاف هاي بزرگ است. اين افراد با شخصيت پردازي فوق العاده به شخصيت هاي جذابي تبديل شده اند که کودکان را به خود جلب مي کنند. قابل توجه است که در هر دو اثر تا پايان داستان، اين شخصيت هاي منفي، به قهرمان مردم تبديل مي شوند.
با آن که کارهاي خلاف قانون اجتماعي يا ديني از جانب جوامع مختلف انساني ناپسند شمرده مي شود؛ ولي باز هم اين گونه ناهنجاري ها در قالب فيلم به يکي از جذابيت هاي داستاني تبديل مي شود. خروج از هنجارهاي معمول و دست زدن به کارهاي خلاف هنجار براي گروه هاي خياباني و فرقه هاي شبه ديني يا اجتماعي، به نوعي سرگرمي تبديل شده است و نمونه هاي آن را مي توان در ديوارنويسي هاي خياباني مشاهده کرد. اصولاً هر جايي عقل و دين، جايگاه خود را از دست بدهد، امور ديگر جايگزين آن ها خواهد شد و به همين دليل مي توان بيش ترين بزه هاي اجتماعي را در جوامع غير ديني مشاهده کرد.
فيلم هاي ياد شده در اين مقاله در تحريک مخاطبان به ويژه جوانان و نوجوانان به کارهاي خلاف، نقش مهمي را ايفا مي کنند. افرادي که پيش از تماشاي اين آثار، زمينه هاي شخصيتي، خانوادگي يا محيطي دارند، با شخصيت هاي محبوب اين فيلم ها ارتباط برقرار مي کنند و سعي دارند از آنان تقليد کنند و الگو بگيرند.
امين خندقي، جواد؛ (1391)، دين و سينما، آموزه هاي اخلاقي و ارزشي؛ بررسي و تحليل بيش از سيصد فيلم؛ قم: ولاء منتظر (عجل الله تعالي فرجه الشريف)، چاپ اول
فيلم « دشمنان ملت » (1) دهه ي 1930 م امريکا را روايت مي کند. دوران رکود اقتصادي که مردم، عامل اصلي بدبختي هاي خود را بانک ها مي دانند. فيلم به بخش کوتاهي از زندگي « جان ديلينجر » (2) گنگستر خطرناک و معروف مي پردازد. در فيلم، فرار او از زندان، برخي سرقت ها و ماجراي دستگيري و کشته شدن او و همکارانش را به دست اف بي آي مي بينيم. جان ديلينجر، مجرمي خطرناک بود که بابت مرگ چند پليس، دزدي بيست و چهار بانک و سرقت از چهار ايستگاه پليس شناخته مي شود و هم چنين دوبار از زندان گريخته است. اين تبه کار مشهور دست مايه ي اصليِ داستان فيلم است و به گونه اي اين بخش از زندگي او روايت مي شود که شخصيتي جذاب و ماندگار را در اذهان تداعي مي کند. نکته ي مهم در فيلم، نوع پرداخت داستان است که از او اسطوره اي هميشگي مي سازد.
همين الگو را مي توان در فيلم « ترور جسي جيمز به واسطه ي رابرت فورد بُزدل » (3) نيز ديد. فيلم، داستان بخشي از زندگي « جسي جيمز »، ياغي سنگدل و بي رحم را به تصوير مي کشد که در 1882 م کشته شد؛ اما پس از مرگش به صورت يک قهرمان محبوب درآمد و در ترانه ها، کتاب ها و بر پرده ي سينماها داستان هاي او بازگو شد. اين فيلم، اعمال خشونت آميز جسي جيمز، مشکلات روحي او و خوار بودن نيت قاتل وي را نشان مي دهد. فيلم از جسي جيمز تبه کار به عنوان اسطوره اي ياد مي کند که گويا از مشاهير علمي و هنري، جايگاه والاتري داشته است.
قهرمان و منجي ايراني در فيلم « شاهزاده ي ايران: ماسه هاي زمان » (4) که جهان را از خطر نابودي نجات مي دهد، فردي است که در کودکي با دزدي و ولگردي امرار معاش مي کرده است. وي در دوره ي جواني موفق مي شود مقابل توطئه ي وزير دربار بايستد و جهان را از نابودي نجات دهد. او فردي عياش و خوش گذران است که به دليل انگيزه هاي شخصي وارد جريان مي شود. نکته ي قابل توجه در اين گونه فيلم ها که تصويري از کشورهاي شرقي نشان مي دهد اين است که معمولاً افراد اين جوامع؛ دزد، دور از فرهنگ و عقب مانده ي فرهنگي ديده مي شوند که نشاني بر سلطه ي کشورهاي استعماري بر صنعت سينما به شمار مي رود.
در مجموعه فيلم هاي « سريع و خشمگين » (5) که تاکنون پنج قسمت از آن اکران شده، مجموعه اي از تبه کاران که بهترين راننده هاي مسابقات غير قانوني شهري هستند، در ماجراهاي مختلف غير قانوني وارد مي شوند و گاهي به دليل انگيزه هاي شخصي مقابل جريان ديگر تبه کاري مي ايستند. در ميان اين افراد، پليس مخفي نيز حضور دارد که در قسمت پنجم از اين مجموعه به دليل ظلم هاي دولتي به اين گروه تبه کار مي پيوندد. مجموعه ي اين افراد، قهرمان هاي فيلم و مخاطب محسوب مي شوند.
قهرمان داستان و مخاطب در فيلم « بعد از ظهر سگي » (6) دزد بانک و گروگان گيري است که مشکلات متعددي در شخصيت و خانواده اش دارد و هم جنس گرا است. مردم در زمان دزدي اين فرد از بانک از او پشتيباني و حمايت مي کنند و به عنوان نمادي مقابل فسادهاي نظام حاکم و پليس محسوب مي شود. کارمندان بانک نيز با وي همکاري مي کنند و حتي برخي قصد فرار با اين افراد را دارند.
دو فيلم « تمام نُه يارد » (7) و « تمام ده يارد » (8) در قالب طنز، داستان قاتل و تبه کاري را روايت مي کنند که مربي و پيشکسوت اين حرفه محسوب مي شود و زندگي يکنواخت و خسته کننده ي ديگر شخصيت هاي داستان را متحول مي کند. او خود را الگويي براي تمام انسان هايي مي داند که به نحوي دچار مشکلات زندگي روزمره و يکنواختي شده اند.
مجموعه فيلم هاي « دزدان دريايي کارائيب » (9) که تاکنون چهار قسمت از آن اکران شده، داستان دزدان دريايي و جريان هاي مربوط به آنان را روايت مي کند. مهم ترين و محبوب ترين شخصيت در اين مجموعه دزدي به نام « جک اسپارو » با بازي قابل توجه « جاني دپ »، (10) بازيگر محبوب سينما است. اين شخصيت داستاني که دچار انحرافات فراوان شخصيتي و رفتاري است به شکلي جذاب و مخاطب پسند در داستان روايت مي شود.
گروهي از فيلم ها، داستان بخشي از زندگي و فعاليت هاي آدم کش هاي حرفه اي را روايت مي کنند. نکته ي مشترک در اين فيلم ها که با اين بحث ارتباط دارد، جذاب نشان دادن اين افراد است. معمولاً چنين شخصيت هايي داراي ايدئولوژي هاي مختص به خود هستند و قتل را براساس فلسفه بافي هاي خود تفسير مي کنند؛ از جمله ي اين فيلم ها مي توان عناويني همچون « کشوري براي پيرمردها نيست »، مجموعه فيلم هاي « اره »، « شکارچي انسان »، (11) « سکوت بره ها »، (12) « هانيبال »، (13) « اژدهاي سرخ »، (14) « طلوع هانيبال »، (15) « رسم جنگجو » و « امريکايي » (16) را نام برد. اين فيلم ها افزون بر اين که مخاطب را به خشونت گرايش مي دهند، انديشه هاي افراطي برخي شخصيت هاي داستاني را در ذهن افراد باقي مي گذارند.
الگوي ياد شده يعني جذاب به تصوير کشيدن شخصيت هاي تبه کار را مي توان در آثار سينمايي مربوط به حوزه ي کودکان نيز مشاهده کرد. از نمونه هاي جديد آن مي توان دو انيميشن « اَبَر ذهن » (17) و « منِ نفرت انگيز » (18) را نام برد. در هر دو اثر، شخصيت اصلي دزد با سابقه اي است که در قالبي طنز به دنبال انجام خلاف هاي بزرگ است. اين افراد با شخصيت پردازي فوق العاده به شخصيت هاي جذابي تبديل شده اند که کودکان را به خود جلب مي کنند. قابل توجه است که در هر دو اثر تا پايان داستان، اين شخصيت هاي منفي، به قهرمان مردم تبديل مي شوند.
با آن که کارهاي خلاف قانون اجتماعي يا ديني از جانب جوامع مختلف انساني ناپسند شمرده مي شود؛ ولي باز هم اين گونه ناهنجاري ها در قالب فيلم به يکي از جذابيت هاي داستاني تبديل مي شود. خروج از هنجارهاي معمول و دست زدن به کارهاي خلاف هنجار براي گروه هاي خياباني و فرقه هاي شبه ديني يا اجتماعي، به نوعي سرگرمي تبديل شده است و نمونه هاي آن را مي توان در ديوارنويسي هاي خياباني مشاهده کرد. اصولاً هر جايي عقل و دين، جايگاه خود را از دست بدهد، امور ديگر جايگزين آن ها خواهد شد و به همين دليل مي توان بيش ترين بزه هاي اجتماعي را در جوامع غير ديني مشاهده کرد.
فيلم هاي ياد شده در اين مقاله در تحريک مخاطبان به ويژه جوانان و نوجوانان به کارهاي خلاف، نقش مهمي را ايفا مي کنند. افرادي که پيش از تماشاي اين آثار، زمينه هاي شخصيتي، خانوادگي يا محيطي دارند، با شخصيت هاي محبوب اين فيلم ها ارتباط برقرار مي کنند و سعي دارند از آنان تقليد کنند و الگو بگيرند.
پي‌نوشت‌ها:
1. Public Enemies
2. John Herbert Dillinger
3. The Assassination of Jesse James by the Coward Robert Ford
4. Prince of Persia: The Sands of Time
5. Fast & Furious
6. Dog Day Afternoon
7. The Whole Nine Yards
8. The Whole Ten Yards
9. Pirates of the Caribbean
10. Johnny Depp
11. Manhunter
12. The Silence of the Lambs
13. Hannibal
14. Red Dragon
15. Hannibal Rising
16. The American
17. Megamind
18. Despicable Me
امين خندقي، جواد؛ (1391)، دين و سينما، آموزه هاي اخلاقي و ارزشي؛ بررسي و تحليل بيش از سيصد فيلم؛ قم: ولاء منتظر (عجل الله تعالي فرجه الشريف)، چاپ اول
