نگاهي به آثار تربيتي و اجتماعي روزه

مقدمه

تنها راه كمال و ترقي انسان، ارتباط و پيوند معنوي با ذات اقدس الهي است و از اين رهگذر است كه انسان مي تواند اوج قله كمال انساني را فتح كند و به صفات و خصلتهاي انساني آراسته گردد و به مقام قرب الهي راه جويد. عبادات از جمله روزه، از آن جهت كه موجب ارتباط مستقيم انسان با خداوند است، در ميان احكام ديني جايگاه ويژه اي داشته و بيشترين تأثير در كمال انساني را دارا مي باشد. عبادت، مناسب ترين پاسخ به متعالي ترين نياز روح انساني است. كسي كه خدا را عبادت كند، در حقيقت روح انساني خود را احترام كرده است. روزه از اركان دين اسلام است و داراي اثرات فراوان نيز مي باشد كه در اين نوشته به بعضي از آنها به اختصار اشاره مي شود.

 

جايگاه و منزلت روزه

يكي از عبادتهاي بسيار بزرگي كه در تزكيه و تهذيب نفس و خودسازي آثار فراواني دارد، «روزه» است. رسول خدا(ص) فرمود: «خداوند متعال مي فرمايد: تمام اعمال نيك بندگان ده برابر تا هفتصد برابر ثواب داده مي شود، مگر روزه كه مخصوص من مي باشد و من پاداش آن را خواهم داد. پس ثواب روزه را فقط خدا مي داند.» (وسائل الشيعه، ج 7،ص 295)
امام علي(ع) از پيامبر(ص) پرسيد: چه كنيم كه شيطان از ما دور شود؟ فرمود: روزه روي شيطان را سياه مي كند و انفاق در راه خدا پشت او را مي شكند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح دنباله او و استغفار رگ قلب او را مي برد. (تفسير نمونه، ج 1 ، ص 630-629)
وقتي ماه رمضان داخل مي شد، امام صادق(ع) به فرزندانش سفارش مي كرد و مي فرمود: در عبادت كوشش كنيد، زيرا در اين ماه ارزاق مردم تقسيم مي شود و اجلها به ثبت مي رسد، در ماه رمضان شبي است كه عمل در آن شب از عبادت هزار ماه افضل مي باشد. (وسائل الشيعه، ج 7، ص 221)
در روايتي از امام صادق(ع) نقل شده است كه ايشان فرمودند: «خواب روزه دار عبادت و سكوتش تسبيح و عملش مقبول و دعايش مستجاب است.» (وسائل الشيعه ص 294)
روزه عامل مهم و مؤثري براي پرورش تقوا و پرهيزگاري در تمام زمينه هاست. پيامبر اكرم(ص) مي فرمايند: «روزه سپري است براي حفظ از آتش دوزخ» (وسائل الشيعه، ج7، ص 289)
حضرت علي(ع) در نهج البلاغه هنگامي كه فلسفه عبادت را بيان مي كند، به روزه كه مي رسد مي فرمايد: «خداوند روزه را از اين جهت تشريع نموده كه روح اخلاص در مردم پرورش يابد.» (نهج البلاغه، حكمت 252)

آثار معنوي و تربيتي روزه ايجاد صبر و تقويت اراده و همت

خداوند در سوره بقره آيه 45 مي فرمايد: «از روزه و نماز استعانت بجوييد» ماه رمضان و روزه داري براي تربيت اراده انسان و پرورش شكيبايي است چرا كه به فرموده حضرت پيامبر(ص) ماه رمضان ماه صبر است و ثواب صبر بهشت خداست. برنامه هاي رمضان، عالي ترين راه بالندگي اراده است. روزه، بهترين برنامه مناسب با روحيه انسان را داراست كه اگر از آن استفاده بهينه شود، تأثير اعمال آن حتي در دنيا آن قدر زياد است كه نمي توان آن را ارزيابي كرد. روزه يك ورزش روحاني است كه موجب تقويت اراده و ايمان مي شود و پايمردي و استقامت و روح گذشت و فداكاري را در انسان زنده مي سازد و او را تا مرحله ايثار و گذشت از مال و جان و چشم پوشي از همه لذايذ و دلبستگي هاي زندگي وا مي دارد.

پالايش گناه

دوري از گناه، روح را تلطيف نموده و توفيق هميشگي بندگي را فراهم مي نمايد. در اسلام، تزكيه و تهذيب نفس اهميت ويژه اي دارد، به گونه اي كه تلاش براي پالايش درون و صاف و خالص كردن اعمال و حركات «جهاد اكبر» نام گرفته است. فلسفه مهم و بزرگ روزه اين است كه انسان درون خويش را بپروراند و از معاصي و گناه و خواهشهاي نفساني رهايي يابد تا بتواند در جامعه تأثير بگذارد، گوهر گرانبهاي تقوا به سهولت به دست نمي آيد، بلكه مراقبت و مجاهده نفساني مي طلبد و آدمي بايد تمام حركات و سكنات خويش را كنترل كند و تحت نظارت درآورد. حضرت علي (ع) روزه نفس را بهترين روزه معرفي مي كند و بدين وسيله همه روزه داران را به دقت و مراقبت كافي در اجتناب از معاصي و گناهان و رعايت اصول و ضوابط اخلاقي به هنگام روزه داري ترغيب مي نمايد.

 

تفكر و ياد خدا بودن

انسان روزه دار با نداي خدا كه فرمود: «اي ايمان آورندگان روزه بر شما نوشته شده است» هميشه به ياد خداست و مشكلات روزه داري را به راحتي تحمل مي كند، ماه رمضان فرصت خوبي جهت خلوت با خويشتن، انديشه، تفكر و تدبر در آيات الهي است. بنابراين، فرصتي است براي به كار بستن نيروي تعقل و انديشه جهت بناي يك جامعه علمي و ديني در عصري كه عرصه براي كارزار علمي فراهم است.

ياد قيامت بودن

پيامبر (ص) فرمودند: «با تشنگي و گرسنگي ماه رمضان به ياد تشنگي و گرسنگي قيامت باشيد.»

 

حيا و عفت

رمضان، تمرين خودداري از معاصي و بالا رفتن حيا و شرم بنده است. بي حيايي مساوي است با عمل به خواسته هاي نفس و روزه ضريب حياء را بالا مي برد و ميزان مفاسد را كم و عفت عمومي را ضمانت مي كند.

 

پاكي پندار

پندار همراه با ملاك عقل و شرع، نه براساس رؤيا و خيال پردازيهاي غلط و سوء ظن، از آثار معنوي روزه داري است.

اعتماد به نفس

اعتماد به نفس و پذيرش مقابله با سختيهاي جسمي و روحي، از ديگر آثار روزه است.

 

تثبيت خلوص

حضرت فاطمه زهرا(س) فرمودند: «والصوم تثبيتاً للاخلاص»، يعني روزه موجب پابرجايي خلوص مي شود.

 

شكرگزاري

روزه داري و توجه به خداوند، انسان را در برابر نعمات پروردگار مانند نزول قرآن، شب قدر، نزول ملائكه و روح براي بازشدن ابواب رحمت الهي در اين ماه و ميهماني خدا و توفيق عبادت و كسب تقوا شاكر مي نمايد.

 

تقويت معارف ديني

وفور برنامه هايي چون دعا، قرآن، بيان معارف، طبعاً با شكم خالي و عدم حجاب، بيشتر ثمربخش خواهد بود.

 

پاكي از رسوبهاي جسمي حرام و شبهه ناك

انسان ممكن است آگاهانه و يا ناآگاهانه لقمه هاي حرام يا شبهه ناك بخورد كه روزه موجب ذوب اين لقمه ها و صفاي باطن و آرايش صفات حسنه در انسان مي گردد.

 

رهايي از عادتهاي معمولي

روزه به معناي خضوع در برابر احكام خداوند و خودداري از اطاعت كامل شهوتهاي مشروع بدني است كه در حالت عادي حلال است تا بدين وسيله انسان از عادتها بيرون رود و نفس تحت كنترل درآيد.

 

شناخت ارزش نعمتها

انسان تا حرارت تشنگي و تلخي گرسنگي را حس نكند، ارزش نعمتهاي خداوند را نمي شناسد. روزه بزرگترين يادآوري كننده انسان به نعمتها و خير و بركات است و تا انسان از خوراكي ها و نوشيدنيها محروم نگردد، ارزش نعمتها را نمي شناسد.

 

عادت به امانتداري

پيامبر اكرم(ص) فرمودند: روزه امانت است، پس بايد هر كس امانت خود را نگه دارد. انسان روزه دار با در اختيار داشتن خوردنيها و آشاميدنيها، امانت نگه داشته و به آنها دست نمي زند و اين تمريني است براي حفظ و نگهداري بسياري از چيزها كه حق استفاده شخصي از آنها را نداريم.

 

كنترل زبان

كنترل زبان تمرين زيادي لازم دارد و چه بسا گناه زبان اعمال نيك چندين ساله را محو مي كند. در رمضان شخص روزه دار با قرائت قرآن و دعا و ترك گناه زبان چون غيبت و دروغ و تهمت، پالايش واقعي اين عضو را عهده دار مي شود.

 

اقدام به توبه

از آثار معنوي و مهم روزه، طهارت دروني و حركت صحيح براي بندگي و سير به سوي كمال الهي و رسيدن به محبوب در پرتو برنامه هاي عملي روزه است.

 

آثار اجتماعي روزه بيداري عاطفه و تحقق روحيه نوع دوستي

روزه حس همدردي و همسويي با قشر مستضعف را در انسان بيدار مي كند. بيداري عاطفه يكي از ويژگيهاي انبياء و اولياي الهي است. پيامبر اكرم(ص) در وصف ماه رمضان فرمودند: «ماه رمضان ماه مواسات و همدردي است.» امام صادق(ع) فرمودند: «فلسفه وجوب روزه از طرف خدا اين است كه ثروتمند درد گرسنگي فقير را بچشد و بيابد.»
يكي از گرايشهاي مطلوب آدمي، نوعدوستي است. حتي بعضي مكاتب اخلاقي در اين قضيه افراط كرده و نوعدوستي را تنها ملاك خير در ارزشهاي اخلاقي معرفي كرده اند. البته، از ديدگاه عاطفه گرايان در فلسفه اخلاق و اديان ارزشهاي اخلاقي داراي ايرادهايي است كه عمده ترين آنها اين است كه در اين ديدگاهها به ارزشها و اخلاق فردي توجهي نشده و اخلاق صرفاً جنبه اجتماعي به خود گرفته است. آيين مقدس اسلام ملاك ارزش اخلاقي و خير و شر را تنها عاطفه نوعدوستي ندانسته است. ملاك در اين آيين چيز ديگري است كه اساساً همان قرب به خداوند است. با توجه به حديث منقول از امام صادق(ع) ، به طور رسمي روحيه نوع دوستي به عنوان يكي از آثار و بركات روزه ذكر شده است. هدف اول ايجاد تساوي و تعادل اقتصادي و توجه و ترحم به ضعفا مي باشد كه به خاطر روزه داري و احساس گرسنگي و رنج حاصل از آن به دست مي آيد و از اين طريق انفاق به ديگران و رفع محروميتها صورت مي گيرد. در احكام مربوط به روزه داري وقتي توجه شود، همين مقصود مورد نظر شارع مقدس است؛ مانند حكم كفايت از قبيل كفاره افطار عمدي در ماه مبارك رمضان و روزه هاي واجب مثل افطار روزه منذور حكم فديه دادن براي بسياري از معذورين كه در ماه مبارك رمضان نتوانسته اند روزه بگيرند و همين طور زكات مخصوص ماه مبارك معروف به زكات فطره.
همه اين موارد گوياي آن است كه تشريع روزه هر چند در يك بعد امساك و خود نگهداري براي روزه دار است؛ در بعد ديگر نوعي ديگر خواهي و توجه به ديگران مي باشد كه همه اين اهداف در پرتو توجه به ذات مقدس پروردگار به دست مي آيد. در واقع، توجه و همدردي با زيردستان و محرومان باعث تحريك عواطف و تقويت بيشتر روح همبستگي اسلامي است.

نظم و انضباط

نظم از عوامل مهم پيروزي بزرگان دين بوده و هست رمضان نظم در زمان، گفتار، حالت و خواب و خوراك را آموزش مي دهد انسان مسلمان به واسطه روزه گرفتن نظم را مي آموزد، او در وقت معيني افطار مي كند و در وقت معيني نيز از خوردن غذا دست مي كشد و اين نوعي تمرين نظم و انضباط در ساير شؤون زندگي است.

 

تقويت محبت ميان اعضاي خانواده

گرامي داشتن بزرگان از طرف كوچكترها و رحم كردن و محبت نمودن به كوچكترها از جانب بزرگان و نشستن همزمان بر سر يك سفره معنوي و با ذكر تسبيح خدا شروع به غذا خوردن، موجب تقويت محبت ميان اعضاي خانواده مي شود.

تقويت محبت ميان امت اسلام

در ماه مبارك رمضان، انجام نمازهاي جماعت و خواندن دعاهاي دسته جمعي به سوي خدا، زنده نگه داشتن شبهاي قدر، بيزاري از طاغوت در روز قدس و اقامه نماز عيد فطر، دادن فطريه به فقراي جامعه همه و همه موجب تقويت محبت و يكدلي امت اسلام مي گردد.

 

نقش «فرهنگ روزه داري» در استقلال و عزت اجتماعي ملتها

فرهنگ روزه، يعني فرهنگ كف نفس و خويشتنداري. اين فرهنگ سبب مي شود يك ملت بتواند براي به دست آوردن استقلال و مجد و عزت و آبرو و حيثيت بيشتر كار كند و كمتر مصرف نمايد، قناعت پيشه سازد، مناعت طبع داشته باشد. كشورهاي جنوبي ( به اصطلاح جهان سومي ها) نمي توانند با الگوهاي غربي مصرف به تأمين استقلال و آبروي خويش بپردازند. بنابراين، ملتهاي در حال توسعه براي عزت ملي و شكوفايي اقتصادي و اجتماعي و استقلال و بي نيازي همه جانبه خويش، بايد از فرهنگ خودي الهام بگيرند، از مصرفهاي زايد و نيازهاي كاذب بپرهيزند و با كمترين مصرف به بيشترين توليد و ايجاد ثروت اجتماعي و مازاد سرمايه ملي بينديشند.
مهاتما گاندي با تكيه بر آيين هندو، از سنت براهماجاريا (ضبط نفس) الهام يافته و روزه مي گرفت و هزاران نفر در هند با اقتدا به او روزه مي گرفتند و اين جانمايه روش مبارزه منفي و استقلال خواهي گاندي و پيروانش بود.

 

رمضان در تعليم و تربيت اسلامي

همان گونه كه براي دانشجويان سال تحصيلي تقويم تحصيلي و موعد مشخصي براي نام نويسي و انتخاب واحد و امتحان پايان ترم مقرر مي گردد، در فرهنگ ديني نيز براي مردمان روزان و شبان، ماهها و سالها همراه با يك رشته برنامه ها و تكاليف است؛ مثلاً هر مسلمان دست كم براي خود سال مالي دارد تا بخشي از سود و دارايي اش را به عنوان خمس و ساير وجود شرعيه به نيازمنديهاي اجتماعي بپردازد.
عالم در شبانه روز در اوقات معيني در محضر خداوند به نماز برمي خيزد و بر سجده مي افتد. پنجشبنه ها و جمعه هاي هر هفته نيز براي او معني دارد. اصلاً بايد هر روز محاسبه نفس كند. همچنين يك ماه از سال را «روزه» مي گيرد. پيش از رمضان، ماههاي رجب و شعبان با برنامه هاي خودسازي مثل روزه، انفاق، استغفار، نيايش و... مؤمنان را آماده مي كند تا از نفحات انس و نسيم رحمت و جذبات حق بهره مند شوند. رمضان ماه تقوا، معرفت، تلاوت كلام ا...، خودسازي، صله رحم، اطعام، توبه و استغفار، نيكو ساختن اخلاق، رد مظالم و اداي حقوق مردم است، ماه ميهماني خدا. در ماه مبارك رمضان، ليلة القدر نقطه عطف مهمي است. در اين شب، حقيقت قرآن بر قلب پيامبر(ص) فرود آمده است؛ يعني خداوند متعال با بشر سخن گفته و براي او پيام فرستاده است. پس رمضان ماه گشوده شدن دريچه غيب به جهان طبيعت و نزول باران رحمت قرآني است. شايسته است ليلة القدر را در رمضان جستجو نموده و با نيايش و تأمل و تفكر و معرفت و توبه احيا كنيم و بدين صورت، سرنوشت معنوي و روحي و اخلاقي خوبي براي خويش از خدا بخواهيم.
بنابراين، در تقويم تربيتي اسلام، رمضان برجستگي و اهميت خاصي دارد.