واژه شناسی
منبع:مجله ديدار آشنا
پیشگویی و پیشبینی، آیندهنگری
این واژه دارای معانی مختلفی است . در شرح آن در كتب لغت میخوانیم: عمل و كار شخص "پیشگو پیش گوینده" ، كهانت، غیب گویی و اخبار از آینده را "پیشگویی" گویند . (1) در زبان عربی و ادبیات عرب، به ویژه در آیات و روایات، دو واژه "غیب" و "نبا غیبی خبرهای غیبی"از رایجترین الفاظی هستند كه در مفهوم "پیشگویی" بهكار میروند . علامهی شهرستانی میگوید: غیب در زبان عربی اسم معنی و به معنی حاضر و شاهد نبودن است ... شهود كنایه از آن چیزی است كه بتوان با حواس ظاهری آن را درك كرد . حضور هم به این معناست . غیب مثل غایب، به معنی آن چیزی است كه به وسیله حواس ظاهری درك نمیشود . به همین دلیل است كه مسافر را غایب گویند ... (2)واژه "ملاحم" نیز از جمله واژههایی است كه در زبان عربی در مفهوم "پیشگوییها" بهكار رفته است . نوع افراد و شخصیتهای علمی كه در گذشته، در زمینهی "پیشگوییها" كتابی نگاشتهاند، نام كتابشان را "الملاحم" نهادهاند، مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی، در كتاب نفیس خود، از بیست و چهار نوع "الملاحم" نام میبرد . (3)
تفاوت پیشگویی با آیندهنگری
گاهی اوقات به دلیل عدم توجه به مباحث قرآنی و كلامی، دو واژهی "پیشبینی" و "آیندهنگری" به جای "پیشگویی" و یا به عنوان واژههای مترادف و هم معنی با آن بهكار میروند . در حالیكه با اندك دقتی روشن میشود كه "پیشگویی" با هر یك از دو واژه دیگر، تفاوت دارد:"آیندهنگری" به مسالهی تدبیر و سیاستگذاری نسبتبه آیندهی بشریت اطلاق میشود، اما در پیشگوییهای قرآنی، اصلا نظر و توجهی به برنامهریزی خاص و یا طراحی ویژهای نسبتبه آیندهی تاریخ جوامع بشری نیست، بلكه در آن تنها به بیان آنچه كه خواهد شد میپردازد، نه چگونه باید باشد، و یا چگونه اداره خواهیم نمود . به بیان دیگر، مقصود از "آیندهنگری" در قرآن این است كه خداوند بشریت آینده را به شكل خاصی اداره خواهد نمود:
خداوند به كسانی كه از میان شماایمان آورده و عمل شایسته انجام دادهاند، وعده داده است كه آنان را در زمین جانشین كند، چنان كه اسلافشان را نیز جانشین نمود، و دینشان را، كه برای ایشان پسندیده است، تمكین و استقرار بخشد، و خوفشان را به امنیت تبدیل كند ... (نور: 55)
ما میخواهیم بر مستضعفان زمین، منت گذارده، آنان را پیشوایانی قرار دهیم و وارثانشان كنیم، و در زمین به آنان تمكین بخشیم ... (قصص: 6 - 5)
همانا زمین ملك خداست و به هر كس از بندگان خویش بخواهد وامی گذارد، و سرانجام نیك از پرهیزكاران است . (اعراف: 128)
بلكه حق را روی باطل پرتاب میكنیم تا آن را درهم بشكند و یكباره نابود شود ... (انبیا: 18)
ما پیامبران خویش را باكسانی كه ایمان آوردهاند، در زندگی دنیا یاری میكنیم (غافر: 15)
اما هدف قرآن در مسالهی "پیشگویی" این است كه بگوید: چه خواهد شد، و چه حوادث و وقایعی رخ خواهد داد . همانند آیاتی كه خبر از شكست رومیان دادهاند (روم: 2 - 6) و یا آیاتی كه پیروزی مسلمانان در جنگ بدر و غیره را نوید دادهاند (انفال: 7 - 36) و نیز آیاتی كه خبر از فتح مكه میدهند . (فتح: 27)
با اندكی تامل در این دسته از آیات مربوط به پیشگوییها، به روشنی به دست میآید كه مقصود در هیچ یك از آنها، بیان برنامهریزی و اعمال تدبیر خاص نسبتبه آیندهی تاریخ بشر نیست .
تفاوت پیشگویی با پیشبینی
اگر چه در عنوان "پیشبینی" نیز توجه به آینده مطرح است، ولی اهل لغت معتقدند كه این واژهی با واژه "پیشگویی" تفاوت دارد . در فرهنگ معین، چنین میخوانیم:"پیش بینی" حدس زدن وقایع آینده است، از علل و اسباب و قراین موجود، مثلا یك پزشك گاهی از دیدن احوال بیماری میتواند بگوید كه او بهبود خواهد یافت و یا خواهد مرد . در جنگی كه میانهی دو دولت در میگیرد، از اندازهی نیروی آن دو و پافشاری سپاهیان و غیره میتوان گفت: فاتح و یا مغلوب كیست؟ و آن (اگر چه به معنی دریافت و گفتن حوادث قبل از وقوع آنها، و غیب گویی، آمده، ولی) در اصل با پیشگویی كه از پیش گفتن وقایع آینده از طریق علوم مكنونه (آگاهیهای سری) است، فرق دارد ... " پیشبینی" اعم است و شامل "پیشگویی" و اخبار پیش از وقوع هم میشود . مثلا، من باران این ماه را به واسطهی شدت گرمای گذشته پیشبینی كرده بودم ... " (4)
بنابراین، میتوان گفت: دو تفاوت اساسی بین "پیشگویی" و "پیشبینی" وجود دارد:
1 . "پیش بینی" اعم از پیشگویی است . شخص "پیشگو"، كنندهی آنچه را كه مورد پیشگویی قرار داده و بدان دستیافته است، ابراز و اظهار میكند و آنرا با زبان و قلم برای دیگران بازگو مینماید، اما شخص "پیشبین" ممكن است آنچه را پیش بینی نموده و به آن رسیده است، اظهار ننماید و به عكس، چه بسا، پس از وقوع حادثه میگوید: "من قبل از این چنین حدس میزدم، و پیشبینی مینمودم" .
2 . در "پیش بینی" وجود زمینه و آماده بودن مقدمات و غیره ضرورت دارد (به شكل و نوع حقیقیش ، مخصوصا پیشگوییهای قرآنی و انبیا و امامان و اولیای خاص الهی) از هر گونه "حدس" به دور است . آنچه را كه شخص "پیشگو" میگوید، با قطع و یقین میگوید، یافته های واقعی را خبر میدهد، آنچه را كه با درك و شعور خاص باطنیش به دست آورده و اطلاع پیدا كرده است، بازگو مینماید .
پینوشتها:
1 . دهخدا، علیاكبر، لغت نامه، ذیل كلمهی پیشگویی، به نقل از: تمدن اسلام ، جرجی زیدان، ج 3، ص16; معین ، دكتر محمد، فرهنگمعین، ج1، ص17، چ 1360، چاپخانه سپهر تهران، ص917
2 . سبحانی، جعفر1402 ه - ق، چاپخانهی خیام تهران، مفاهیم القران، ج 3 ص378، به نقل از " المعجزه الخالده" ، السید هبه الدین الحسینی الشهرستانی، چ دوم، چ معارف بغداد، ص 74 .
3 . تهرانی، شیخآقا بزرگ، الذریعه الی تصانیفالشیعه، ج 22، ص 187 - 190
4 . معین، محمد فرهنگ معین، ج 1، ص 917، ج چهارم، 1360، چاپ سپهر تهران، ص917
- برای اطلاع بیشتر در این زمینه ر . ك . به: نگاهی به پیش گویی در قرآن، سید حسین شفیعی، معرفت 3 و 4