بایچو، از امرای مغول

بایچو از امرای بزرگ مغول بود که مدتی از سوی خانان بزرگ، حاکم قفقاز و آذربایجان و روم (آسیای صغیر) بود و بخش مهمی از آسیای صغیر را برای مغول فتح کرد. محمّد قزوینی (1) می‌نویسد که این نام در کتاب‌های فارسی گاهی «تایجو» نوشته شده ولی در بیشتر مآخذ عربی و فارسی «بایجو» آمده است، و درست همین است، چنان که از مآخذ ارمنی و فرهنگی آن زمان نیز برمی آید. کاترمر (2) به نقل از تاریخ ارمنی اورپلیان‌ها، گفته است که در آنجا این نام پیوسته به صورت «پاچو» آمده است. در شرح مأموریت تبلیغی ویلیام آو روبروک، کشیش فرانسیسکِن که در قلمرو مغول به مسافرت پرداخته بود، نام بایچو (به صورت‌های گوناگون (3) ) آمده است (4) که نشان می‌دهد حرف اول هجای آخر این نام «چ» است نه «ج». ناشر و مُحشّی این سفرنامه، از قول پِلیو، نقل می‌کند که نام بایچو ممکن است صفت فاعلی از فعل «بایی» مغولی به معنی استقامت و پایداری باشد و بنابراین، بایچو یا بایچی به معنی مقاوم و پایدار است. (5) در تاریخ مغول، کسان دیگری هم نام بایچو داشته اند، از جمله بایچو پسر هشتم چَغَتای، پسر چنگیز، و پسر اوّل مواتوکان، پسر چغتای. (6) هووُرت، (7) به نقل از گراگوس (یا کراکوس گنجکچی (8) ) مورّخ ارمنی، او را بایچو قُرچی، و ابن بی بی (9) بایجو قُرجی ایلچی می‌خواند. قرچی یا قورچی به معنی ترکشدار است که در معنی سرباز و حاجب به کار رفته است. «نویان» یا «نوئین» به معنی امیر و فرمانده است و نام بایچو غالباً با این لقب ذکر می‌شود. بایچو، به گفته‌ی رشیدالدّین، از قوم ییسوت، از شُعَب مغول (از پسر نهم تومِنِنه خان) و از خویشان جِبه سردار بزرگ چنگیز خان بود. اوگتای قاآن او را با جُرماغون به ایران فرستاد و ابتدا رئیس «هَزارِه» و سپس رئیس «تومان» کرد. (10) نیز رشیدالدّین در احوال جرماغون از قوم سونیت، گوید که اوگتای پس از مرگ چنگیز و بازگشت جبه و سوباتای (سبتای) جرماغون را با چهار تومان لشکر به رسم «تُما» (در مغولی به معنی برگزیدن عدّه‌ای از هزاره‌ها و صده‌هاست که به ولایات فرستند) معیّن کرد و بعد از مرگ جرماغون، بایچو را به جای او منصوب کرد. (11) مرگ جرماغون در فاصله‌ی سال‌های 641 تا 644 (12) و مرگ اوگتای قاآن در 639 بوده است؛ بنابراین در زمان مرگ جرماغون، اوگتای زنده نبوده است تا بایچو را در جای او نصب کند. گیوک خان، پسر اوگتای، پس از چند سال فترت، در 643 به مقام خانی بزرگ رسید و بنابراین حمله‌ی بایچو به ارزن الرّوم (ارزروم) و جنگ کوسه داغ (محرم 641) در زمان فترت، یعنی فاصله‌ی میان مرگ اوگتای و جلوس گیوک، بوده است. از سوی دیگر، گیوک خان پس از جلوس خود ایلچیکدای (ایلچیکتای) را به مغرب قلمرو مغول روانه ساخت و مخصوصاً روم، گُرج، موصل، حلب و دیاربَکر را به او محوّل کرد تا کس دیگر در آن مداخله نکند. (13) از این مقدمات برمی آید که بایچو از فلج شدن جرماغون استفاده کرده و در سال‌های فترت، که هنوز خان بزرگ تعیین نشده بود، به ممالک و بلاد سلجوقیان روم حمله کرد و همین امر باعث خشم هولاگو بر او شد. خشم هولاگو به جهت خودسری او بجا بود، اما بایچو، سلجوقیان روم را شکست داده و آنان را مطیع و باج گزار مغول ساخته بود. گیوک خان ایلچیکدای را مأمور ارمنستان و ممالک روم کرده بود ولی در جلوس منکوقاآن در 648، ایلچیکدای را با دو پسرش هلاک کردند. (14) و ظاهراً در مدت فترت میان گیوک خان و جلوس منکوقاآن، ایلچیکدای نتوانسته بود در برابر بایچو کاری بکند. گروسه (15) می‌نویسد: «رابطه‌ی اداری بایجو با ایلچیگدای به طور واضح و روشن معلوم نیست. معهذا به نظر آقای پلیو، اختیاراتی را که گیوک به ایلچیگدای داده بود از اختیارات بایجو بیشتر بوده است. » ولی چنان که گفتیم، او از این اختیارات نتوانسته بود استفاده کند.
در بلاد روم (آسیای صغیر)، سلجوقیان معروف به سلاجقه‌ی روم سلطنت می‌کردند. در 629، در زمان علاء الدین کیقباد، نخستین حمله‌ی مغولان، به فرماندهی جرماغون، به نواحی سیواس صورت گرفت. علاء الدین در 634 درگذشت و پسرش غیاث الدین کیخسرو لیاقت و کفایت او را نداشت. در این میان جرماغون فلج شد و ریاست سپاه مغول به بایچونویان رسید. بایچو برای خودنمایی، با سی هزار سوار به ارزن الرّوم تاخت که در تصرّف سلجوقیان بود. سنان الدّین یاقوت با جمعی از فرماندهان مسلمان و مسیحی از شهر دفاع کرد ولی مغولان به بهانه‌ی خیانت شحنه‌ی شهر، شرف الدّین دَدینی، وارد آنجا شد و پس از کشتار و غارت، بازگشتند و راه مغان را، که مقرّ فرماندهی سپاه مغول بود، در پیش گرفتند (سال 640). غیاث الدّین کیخسرو فرمان داد تا سپاه را از اطراف مملکت احضار کنند ولی به اغوای اطرافیان نزدیک خود، که بیشتر جوانان ناآزموده بودند، پیش از رسیدن قوا، آماده‌ی حمله به سپاه مغول شد. در این میان خبر رسید که بایچونویان با لشکر فراوان به دیار روم روی نهاده است.(16) امرای قدیم و کارآزموده مصلحت دیدند که سلطان با سپاه در سیواس بماند ولی سلطان آن را نپذیرفت و به اغوای امرای جوان تازه کار از سیواس خارج شد و به مقابله‌ی سپاه مغول شتافت. در کوسه داغ، نزدیک سیواس، میان سپاهیان مغول به سرکردگی بایچونویان و سپاهیان غیاث الدین کیخسرو جنگی سخت روی داد که به شکست و فرار غیاث الدین انجامید (11 محرم 641). در پی این شکست، شهرهای سیواس و قیصریه (قیساریه) هم به دست سپاه مغول افتاد و آنها پس از کشتار و غارت در قیصریه، به دشت مُغان بازگشتند. سپس دو تن از اعیان دولت غیاث الدین به نام‌های مهذّب الدین و فخرالدین قاضی آماسیه، برای صلح، با هدایای فراوان نزد بایچو رفتند. بایچو ایشان را نزد جرماغون برد که قادر به شنیدن و گفتن نبود و او را به صلح راضی کرد و مقرّر شد که غیاث الدین هر سال مبلغ هنگفتی به مغولان بپردازد. (17) غیاث الدّین کیخسرو در 643 درگذشت و پسرش غزّالدّین کیکاوس بر جای او نشست. گیوک خان، برادر او رکن الدّین قلج ارسلان را مأمور سلطنت کرد ولی او از عزّالدّین شکست خورد. بایچو، که همچنان فرمانده سپاه مغول در آذربایجان و ارمنستان و آسیای صغیر بود، از سلجوقیان مبالغ هنگفتی مطالبه می‌کرد که هر ساله ملزم به پرداخت آن بودند، ولی سلجوقیان در عمل توانایی پرداخت آن را نداشتند. از این رو صلاح در آن دیدند که از بایچو به قاآن بزرگ شکایت کنند و فخرالدّین نامی را، که «امیرداد» بود به حضور قاآن فرستادند. قاآن نیز حکم کرد که بایچو دست از مطالبات بردارد، اما بایچو تهدید کرد که: «محروم ساختن من از روم بر شما شوم خواهد بود». (18) سپس در فرصتی با لشکرهای بیشمار، به بلاد سلجوقیان روی نهاد و پیشروِ سپاهش به ارزنجان رسید. عزّالدّین کیکاوس، با شنیدن این خبر، عازم مقابله با او شد و هرچند ناصحان او را از این کار منع کردند مفید نیفتاد و گوش به سخنان جوانان ناآزموده کرد. و سرانجام در 3 رمضان 654، در جنگی که در کاروان سرا یا رُباط علاء الدّین درگرفت، شکست سختی خورد. (19) سپس گریزان شد و امرای دولت، برادرش رکن الدّین را بر تخت نشاندند. بایچو نبیره‌ی خود بیسوبای (یا بیسوتای) را برای احضار عزّالدّین فرستاد ولی عزّالدّین او را فریب داد و خود به امپراتور روم شرقی پناه برد. رکن الدّین پس از آنکه به سلطنت رسید، به ملاقات بایچو شتافت و بایچو را گرامی داشت. بایچو مدّتی در قِزِل ویران، از اطراف آب گرم در حوالی آقسرا اقامت کرد و به گفته‌ی منجّم باشی (20) سپاه مغول را از افراط در غارت اموال مردم منع کرد. سپس رکن الدّین به قونیه و بایچو به دشت مغان بازگشت. پس از آنکه منکوقاآن به مقام امپراتوری سراسر متصرّفات مغول رسید، برادرش هولاگو را با سپاهی عظیم و تجهیزات فراوان نامزد حرکت به ایران و تصرّف قلاع اسماعیلیان و جنگ با خلیفه‌ی عباسی کرد و چون جرماغون هلاک شده بود، بایچو را به سرپرستی لشکرهای او مأمور ساخت. هولاگو در 655 به همدان رسید و بایچو نیز از مغان به خدمت او رفت. در اینجا هولاگو که از او رنجیده بود، وی را در معرض عتاب آورد. علّت رنجیدگی هولاگو، علاوه بر خودسری‌های بایچو، این بود که او به فرمان منکوقاآن دایر بر عدم مطالبات از سلجوقیان روم، وقعی ننهاده و با عزّالدین کیکاوس جنگیده بود. احتمالاً بدرفتاری بایچو با سفیران پاپ هم در ادامه‌ی رنجیدگی هولاگو مؤثر بوده است (که در ادامه به آن خواهیم پرداخت). هولاگو خان او را متهم ساخت که لشکر مغول را به حشمت و عظمت خلیفه می‌ترساند. بایچونویان گفت که در خدمت تقصیری نکرده و از ری تا شام و حدود روم را به اطاعت مغول درآورده است. هولاگوخان در ظاهر عذر او را پذیرفت و گفت باید آن ولایات را تا کنار دریای مغرب، از دست فرزندان «اِفرینس» و «لَنکتار» مستخلص گردانی. (21) در آن زمان، امپراتوری روم شرقی در دست خاندان لاسکاریوس بود که مورّخان مشرق زمین آن را «لشکری» می‌خواندند. اینکه رشیدالدّین فضل الله گفته است بایچو به ولایت روم بازگشت و با غیاث الدّین کیخسرو در کوسه داغ جنگید و او را شکست داد، چنان که محمد قزوینی (22) گفته است، اشتباهی بزرگ است، زیرا بایچو به روم بازنگشت، بلکه مأمور شد که، از راه موصِل و اِربیل، به جانب غربی بغداد برود و در محاصره‌ی آن شهر شرکت کند. جنگ کوسه داغ هم سال‌ها پیش از آن واقعه بود و غیاث الدّین در 643 درگذشته بود. هولاگو در شوّال 655 از حدود همدان به قصد بغداد حرکت کرد و سوغونجاق نویان و بایچونویان را مأمور کرد که در مقدّمه از راه اربیل و کوه‌های شهر زور عبور کرده از دجله بگذرند و در جانب غربی بغداد فرود آیند. (23) سوغونجاق نویان در نزدیکی بغداد از بغدادیان شکست خورد ولی بایچو سپاه فراری را بازگردانید و بردَواتدارِ سردار خلیفه حمله کرد و او را شکست داد. (24) بایچو و سوغونجاق در جانب غربی بغداد دیواری بلند ساختند و منجنیق‌ها بر بالای دیوار بردند. پس از آنکه بغداد فتح شد، هولاگو بایچو و سَنکَقور را برای حمله به شام در رمضان 657، برم میمنت خود تعیین کرد. (25) به گفته‌ی محمّد قزوینی، از آن به بعد دیگر در جامع التّواریخ نامی از بایچو نیست. باید گفت که در جزء اول جلد اول جامع التواریخ (1965) دو خبر مختلف از سرنوشت بایچو آمده است که ظاهراً هر کدام از منبعی جداگانه است و هر دو منبع به دلایل انشایی از مغولی ترجمه شده است. در صفحه‌ی 561 گوید: «بایچو روم را ایل گردانیده و بدان غرور و مباهات نموده که روم را من ایل کرده ام. هولاگوخان او را طلب داشته و در گناه آورده به یاسا رسانیده و از مال او یک نیمه تمام بستد». بعد می‌گوید: «تومان او را به حکم منکوقاآن، به شیرامون پسر جرماغون داد». امّا در صفحه‌ی 152 گوید: «بایجونویان در استخلاص بغداد سعی تمام نمود و کوچ نیکو داده (یعنی خدمت خوب کرده) امیری تومان بر وی مقرّر فرمود». اگر این دو گزارش با هم تلفیق و تطبیق شود، باید نتیجه گرفت که هولاگو پس از فتح بغداد، بایچو را به جهت خدماتش پاداش داده و او را مأمور حمله به شام کرده، ولی بعد او را به یاسا رسانیده (کشته) و نیمی از اموالش را گرفته است. مؤیّد این نظر، قول یونینی (26) است که می‌گوید: «هولاگو پس از فتح بغداد گردن بایچونویان را زد؛ زیرا گفتند که او هنگام محاصره‌ی بغداد، که در جانب غربی بود، با خلیفه مکاتبه کرده است». شاید اصل قضیه چنین بوده است که هولاگو از بایچو ناراضی بود، ولی در فتح بغداد به معاونت و کاردانی او نیاز داشت. و چون بایچو در فتح بغداد سعی وافی کرد، هولاگو در ابتدا برای ظاهرسازی او را مورد شفقّت قرار داد ولی بعد تهمتی بر او وارد ساخت تا رنجش خاطر خود را تسکین دهد. رشیدالدّین (27) گوید: «تومان او پس از مرگش به پسرش اَداک داده شد» ولی در جای دیگر (28) گوید تومان او را به شیرامون پسر جرماغون داد و پسر بایچو که «اوک» (29) بود، رئیس هزاره شد و پسر اوک سلوامیش نام داشت که در روم بود و غازان او را امیر تومان کرد ولی او با غازان دل بد کرد و به «یاسا» رسید. ظاهراً تومان او را به پسر جرماغون داده اند و پسرش اداک یا اوک را رئیس هزاره کرده اند (30) زیرا تومان بایچو قبلاً به جرماغون تعلّق داشته است و دادن این تومان به پسر جرماغون منطقی تر به نظر می‌رسد. در اینجا باید این نکته را متذکّر شد که مدّتها پیش از فتح بغداد، یعنی در زمان خلافت مستنصر، به گفته‌ی رشیدالدّین، مغولان، فوج فوج، به فرمان بایچونویان، به حدود بغداد تاخت و تاز می‌کردند. چنان که اربیل را محاصره و تخریب کردند تا آنکه خلیفه برای کمک به مردم اربیل سپاهی فرستاد و مغولان چون از وصول او آگاه شدند روی به فرار نهادند و بار دیگر به سوی بغداد شتافتند ولی در جَبَل الحَمرین شکست خورده بازگشتند. (31) ابن ابی الحدید نیز شرح حمله به اربیل و بغداد را در زمان مستنصر بالله نوشته است. (32) همو از حمله‌ی دیگر سپاه مغول به بغداد در 643 در زمان خلافت مستعصم بالله و وزارت ابن العَلقَمی خبر می‌دهد که سپاه مغول در نتیجه‌ی مقاومت سپاه بغداد مجبور به بازگشت شدند. (33) بنابراین، در عتاب تهدیدآمیز هولاگو به بایچو، مبنی بر اینکه لشکر مغول را از هیبت خلیفه‌ی بغداد می‌ترساند، بایستی اشاره‌ای به این وقایع باشد که سپاهیان بایچو در آن شکست خورده بودند. ابن ابی الحدید فرمانده سپاه مغول را در حمله‌ی اخیر، جَکتای صغیر می‌داند که با ده هزار سوار از تبریز به راه افتاده بود؛ (34) و مسلّماً حمله به امر بایچونویان بوده است که در آن هنگام فرمانده قوای مغول در آذربایجان و آسیای صغیر بود.

بایچو در جهان مسیحیّت هم معروف است. پس از فتوحات مغول در مغرب امپراتوری و حمله به لهستان و مجارستان، جهان مسیحیّت از وجود نیرویی بسیار مقتدر در آسیا آگاهی یافت؛ به خصوص که شایع شده بود بعضی از فرمانروایان مغول، مسیحی هستند یا به مسیحیّت علاقه دارند. در انجمن بزرگ دینی که در 644 و 645/ 1247 در لیون تشکیل یافت، تصمیم گرفته شد که دو هیئت مبلّغ مسیحی، برای دعوت «تاتارها» به مسیحیّت، به آن سرزمین فرستاده شود. در آن زمان، جنگ‌های صلیبی در شرق نزدیک ادامه داشت و اولیای مسیحیّت امیدار بودند که بتوانند با برانگیختن مغولان بر ضدّ مسلمانان و یاری آنان، موقعیّت مجاهدان اسلام را در جنگ‌های صلیبی ضعیف سازند. یکی از این هیئت‌ها از برادران (فرایار (35)‌های) طریقت دومینیکن تشکیل شده بود و ریاست آن را آسِلین (36) نامی داشت که مدّتی در اردوی بایچو، در محلی به نام سیسیان بود که امروز در جمهوری ارمنستان واقع است. (37) شرح این مأموریت، به نقل از منابع آن، در کتاب هنری هووُرت (38) آمده است. اعضای هیئت به مأموران بایچو گفته بودند که از جانب پاپ آمده اند که از همه‌ی مردم بالاتر است. این جواب به فرستادگان بایچو خوش نیامده بود و گفته بودکه قاآن از همه بالاتر است. سپس پرسیده بودند که پاپ چه هدیه‌ای فرستاده است؛ و فرایارها گفته بودند که پاپ هدیه نمی دهد بلکه هدیه می‌گیرد! پس از گفتگویی چند، مغولان گفته بودند که اگر فرایارها می‌خواهند به حضور بایچو راه یابند باید سه بار در برابر او زانو بزنند. فرایارها از این کار امتناع کرده بودند و بایچو سخت خشمگین شده بود، به طوری که می‌خواست همه را بکشد. اما زن و حاجبش او را از این کار باز می‌دارند و پس از مدتی گفتگو، بایچو اجازه می‌دهد که فرایارها بازگردند. هیئت دیگر فرایارهای طریقت فِرانسیسکِن، به ریاست ویلیام آوروبروک بودند، که در بازگشت از نزد قاآن یا خان بزرگ، در کنار اَرَس، از اردوی بایچو دیدن کردند. به گفته‌ی روبروک، خان بزرگ در تبریز نماینده‌ی دیگری داشت به نام اَرغون که امور مالی در دست او بود. منکوقاآن هر دو را فراخواند تا برادر خود را جانشین او سازد. (39) این گفته در تواریخ شرقی به این صورت نیامده است ولی ابن عبری (40) می‌گوید که در 653 بایچونویان کس نزد عزّالدّین کیکاوس فرستاد و از او طلب موضعی برای قرارگاه زمستانی (مَشتی) کرد؛ زیرا صحرای مغان که قرارگاه زمستانی او بود از آنِ هولاگو شده است. هولاگو در آن زمان در مغان نبوده است، ولی ظاهراً بایچو از شنیدن خبر حرکت هولاگو و اینکه حکومت آن نواحی همگی به او واگذار شده است، این پیغام را فرستاده بود که نتیجه‌ی آن همان جنگ رباط یا کاروان سرای علاء الدّین بود.

به مناسبت نزدیکی مغول با دنیای مسیحیّت و نزدیکی ایلچیکدای با بایچو باید گفت که ایلچیکدای فرستادگانی مسیحی به نام‌های داود و مارکوز به قبرس نزد پادشاه فرانسه روانه کرده بود. او برخلاف معهود، لحنی دوستانه و ملایم داشت و شاه فرانسه را به اتّحاد با مغول و جنگ با مسلمانان تشویق می‌کرد. فرستادگان گفته بودند که ایلچیکدای از سال‌ها پیش به مسیحیّت گراییده است و مادر خان بزرگ نیز مسیحی است. آنها رفتار بایچو را با فرستادگان پاپ سرزنش کرده و گفته بودند که اطرافیان بایچو بت پرست یا مسلمان هستند و او (ایلچیکدای) اکنون جانشنی بایچو است و می‌خواهد به بغداد حمله کند و خلیفه را از میان بردارد. (41) این اختلاف میان مأموران مغول، ناشی از دوری مَقرّ خان بزرگ از متصرّفات آنان در مغرب و نیز نتیجه‌ی سال‌های فترتی است که معمولاً میان جلوس و وفات دو خان پیش می‌آمد.

پی‌نوشت‌ها:

1. ج3، ص 282.
2. رشیدالدّین فضل الله، 1836، ج1، ص 123، حاشیه.
3. Baichu, Baachu, Baijo.
4. ر. ک. روبروک، فهرست.
5. ص 263، حاشیه.
6. رشیدالدّین فضل الله، 1911، ج2، ص 163.
7. ج2، ص 43.
8. kirakos Ganjakçi.
9. ص 514.
10. 1965، ج1، جزء1، ص 561.
11. همان، ج1، جزء1، ص 150-151.
12. جوینی، ج3، ص 467، حاشیه‌ی قزوینی.
13. رشیدالدّین فضل الله، 1911، ج2، ص 248.
14. همان، ج2، ص 297.
15. ص 448، حاشیه.
16. ابن بی بی، ص 520.
17. همان، ص 534-535.
18. همان، ص 617.
19. همان، ص 623.
20. نسخه‌ی عکسی.
21. رشیدالدّین فضل الله، 1957، ج3، ص 39؛ مقصود از «افرینس»، فرانسیس پادشاه فرانسه، و مقصود از «لنکتار» یا اِلکنتار، ظاهراً «لشکری» یا لاسکاریوس امپراتور روم شرقی است.
22. جوینی، ج3، ص 496، حاشیه.
23. همان، ج3، ص 282-284.
24. همان، ج3، ص 285.
25. همان، ج3، ص 470، حاشیه‌ی قزوینی.
26. ج1، ص 89.
27. 1965، ج1، جزء1، ص 152.
28. ص 562.
29. اداک در ص 152.
30. ص 153.
31. رشیدالدّین فضل الله، 1911، ص 258-260.
32. ج8، ص 238 به بعد.
33. ج8، ص 240.
34. ج8، ص 239.
35. Friar.
36. Ascelin.
37. روبروک، ص 31.
38. ج3، ص 72 به بعد.
39. ص 263.
40. ص 264.
41. روبروک، ص 33-34.

منابع تحقیق:
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت 1385-1387/ 1965-1967.
ابن بی بی، الاواخر العلانیة فی الامور العلانیة، چاپ نجاتی لوغال و عدنان صادق ارزی، آنکارا 1956.
ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، بیروت [بی تا. ].
عطاملک بن محمد جوینی، کتاب تاریخ جهانگشای، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن 1911-1937 (مخصوصاً حواشی و تعلیقات محمد قزوینی).
رشیدالدّین فضل الله، جامع التواریخ، چاپ بلوشه، لیدن 1911. چاپ آ. آ. روماسکویچ، ل. آ. خناقوروف، و ع. ع. علی زاده، مسکو 1965، چاپ عبدالکریم علی اوغلی علیزاده، باکو 1957، چاپ کاترمر، ج1، پاریس 1836.
رنه گروسه، امپراطوری صحرانوردان، ترجمه‌ی عبدالحسین میکده، تهران 1365 ش (در فهرست نام بایجو و بایجونویان دو نام فرض شده است).
احمدبن لطف الله منجم باشی، جامع الدول، نسخه‌ی عکسی از روی نسخه‌ی کتابخانه‌ی عمومی بایزید.
موسی بن محمد یونینی، ذیل مرآة الزمان، حیدرآباد دکن 1374-1375/ 1954-1955.
G. Dorefer, Türkische und mongolische Elemente im Neuperischen, wiedsbaden 1963-1976.
Henry H. Howorth, History of the Mogols, London 1888.
william of Robruck, The mission of friar william of Robruck, London 1990. منبع مقاله :
زریاب خویی، عباس؛ (1389)، مقالات زریاب (سی و دو جستار در موضوعات گوناگون به ضمیمه‌ی زندگینامه‌ی خودنوشت)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اوّل