تیله، ف. ک. یوهانس

[yohānes tile]
F. k. Johannes Thiele
(ت. راتیبور، سیلزیای علیا، آلمان [اکنون راتسیبوش، لهستان]، 23 اردیبهشت 1244/ 13 مه‌ی 1865؛ و. استراسبورگ، آلمان [اکنون فرانسه]، 27 فروردین 1297/ 17 آوریل 1918)، شیمی.
دانش امروزی ما در مورد ترکیبات ازوت و نظریه‌ی مولکولهای آلی اشباع نشده به مقدار زیاد مدیون تلاش تیله است که دومین فرزند از شش فرزند فریدریش آوگوست تیله، شهروند سرشناسِ راتیبور و مالک مؤسسه‌ی انتشاراتی و کتابفروشی، بود. مادرش، اِلفریده کوپه، در شش سالگی وی درگذشت. تیله در دانشگاه برسلاو تحصیل کرد (1262-1263) و سپس مدرک دکترایش را در 1269 در‌هاله زیر نظر یاکوپ فولهارت گرفت، و به تدریس شیمی تجزیه و آلی پرداخت. مطالعات وی درباره‌ی ترکیبات ازوته‌ی گوانیدین، و ئیدرازین و مشتقات آنها، که برخی منفجره هستند، توجه صنعت و دولت را جلب کرد.
تیله در 1272 در مونیخ دانشیار آدولف فون بایر گردید و در آنجا به کارش در مورد مشتقات ازوته ادامه داد و مهمترین پژوهش را، که مربوط به ساختارهای اشباع نشده‌ی مزدوج بود، گسترش داد- این ساختارها مشتمل بر پیوندهای ساده و دوگانه به طور یک در میان در طول زنجیره‌ای از اتومها می باشند. در 1281 به استادی در استراسبورگ منصوب شد، و در آنجا مؤسسه‌ی شیمی را بسط داد و آن را به صورت نوینی درآورد و در 1289 رئیس دانشگاه شد. در جریان جنگ جهانی اول، تیله مدتی به عنوان بازرس تلگرامها خدمت کرد و نوعی ماسک ضد مونوکسید کربون به وجود آورد. پس از آن که فولهارت در 1289 درگذشت، وی سردبیر Justus Liebig"s Annalen der chemie («مجله‌ی شیمی یوستوس لیبیش») گردید. در همان سال به عضویت فرهنگستان علوم مونیخ انتخاب شد. وی ازدواج نکرد و در پنجاه و سه سالگی در اثر بیماری قلبی درگذشت.
به نظر می رسید که شیمی آلی در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم مشتمل بر دو بخش باشد: یکی مشتقات بنزن، c6H6، و دیگری سایر مواد آلی، که ترکیبات اشباع نشده را نیز دربر می گرفت. موادّ اخیر، حاوی پیوندهای دوگانه یا سه گانه به شکل می‌باشند، که با افزودنِ بروم (و دیگر شناساگرها) فوراً تبدیل به و می شوند. بنزن، که بر طبق نظریه‌یککوله، که در 1244 ابراز شده است، دارای ساختاری با سه پیوند دوگانه‌ی
بود، با افزودن بروم در حضور نور تنها، کاملاً غیرفعّال می ماند.
تیله پلی میان این دو قلمرو بوجود آورد. فیتیش و فون بایر کشف کرده بودند که در ساختارهای c-c-c=c ئیدروژن، یعنی H2، نه آن گونه که انتظار می‌رود، به پیوند دوگانه بلکه به انتهاهای زنجیر افزوده می‌شود و ساختار cH-c=c-cH را ایجاد می‌کند، بدین طریق پیوند دوگانه‌ی جدیدی در مرکز پدید می‌آید؛ تیله، با تکیه بر این کشف، اظهارنظر کرد که «پیوند دوگانه» نامی نادرست است زیرا اتومها در این گونه پیوند با دوبرابر قدرت پیوند ساده به یکدیگر مرتبط نیستند، بلکه اتومهای کربونی که با هم پیوند دوگانه دارند دارای «ظرفیت جزئی» هستند که همان بیانگر فعّال بودنشان می‌باشد. در ساختاری که پیوندهای ساده و دوگانه یک در میان قرار گرفته اند، و تیله آن را «دستگاه مزدوج» نامید، ظرفیتهای جزئی درونِ مولکولی یکدیگر را خنثی می‌کنند و اتومهای انتهایی را فعّال می‌گذارند. فعّال نبودن بنزن را با توجه به این که دارای دستگاه مزدوج بسته‌ای می باشد می‌توان توضیح داد. (1) نظریه‌ی تیله انگیزه‌ای برای پژوهش گسترده به توسط وی و سایرین شد و پیشتاز مستقیم نظریه‌های الکترونی درباره‌ی سازوکارهای واکنش آلی بود. (2)
پژوهش گسترده‌ی تیله، درباره‌ی شیمی ازوت، بویژه در مورد مشتقات ئیدرازین [H2NNH2]، و گوانیدین [HN=c(NH2)]، منجر به کشف ترکیبات متعدد جدید و روشهای ترکیبی جدید گردید. وی نیترامید (NH2No2)، را که ایزومرِ اسید ایپونیترو (H2N2o2) می‌باشد، تهیه کرد. این مواد نخستین نمونه‌ها در شیمی معدنی ترکیبات بودند که دارای فورمول مولکولی مشابه ولی خواص متفاوتند. وی همچنین سنتز ترکیبات حاوی ازوت با حلقه‌های پنج عضوی و هفت عضوی را بدست آورد.

پي‌نوشت‌ها:

1.«Zur kenntnis der ungesättigten Verbindungen»، از ی. تیله، در JLAC، 306 (1899)، 87-266؛ 319 (1901)، 129-143.
2. «Structure and Mechanism in Organic chemistry»، («ساختار و سازوکار در شیمی آلی»، از ک. ک. اینگولت، چاپ دوم، 76.

کتابشناسی

یکم. کارهای اصلی.

یک کتابشناسی کامل، با ذکر فهرست بیش از 130 مقاله و عنوانهای رساله‌های شاگردان تیله، در سوگنامه‌ای به قلم ف. اشتراوس مندرج است ( پایین). بخشی از مقاله‌ی تیله درباره‌ی دستگاههای مزدوج (Anch، 306 [1899]، 89-90) به انگلیسی ترجمه شده و در کتاب A Sourcebook in Chemistry، ویراسته‌ی هـ. م. لستر و هـ. کلیکستاین (نیویورک، 1952)، 510-511، درج گردیده است.

دوم. خواندینهای فرعی.

«Johannes Thiele»، از فریتس اشتراوس، در BDC، 60 (1927)، 75A- 132A، مرکّب است از یک سوگنامه، بحثی مبسوط درباره‌ی کار تیله در زمینه‌ی شیمی، و فهرست کامل آثار. پوگندورف، چهارم، 1489-1490، و پنجم 1249-1250، یادداشت‌های زندگینامگی و کتابشناسی را عرضه می‌کند. ج. ر. پارتینگتن، در کتاب A History of chemistry، چهارم (لندن، 1964)، 847-848، خلاصه‌ای از نوشته‌های تیله در زمینه‌ی شیمی و منابع و مآخذ مهم را ذکر می‌کند. در آثار زیرین از نظریه‌ی تیله درباره‌ی ظرفیتهای نسبی بحث شده است: Theorien der oRganischen chemie، از ف.‌هاینریش (برنوسویک،
1912) 34-82 Geschiche der Organischen Chemieاز اِ. بلت( برونسویک 1916)، 459-460، 467-469؛ و، تازه تر از همه، Structure and Mecahnism in Organic Chemistry، از ک. ک. اینگولت، چاپ دوم (ایتاکا، نیویورک، 1969)، 75-77، 184، 957-958.
در کتاب The Organic Chemistry of Nitrogen، از ن. و. سیجویک ت. و. ج. تیلر و و. بیکر (آکسفرد، 1937)، 274، 286، 287، 297، 348، 361، 378، 384، 446، به نوشته‌های تیله در ترکیبهای ازوت شیمیِ آلی استناد شده است.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمه: احمد آرام... [و دیگران]، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نخست