صحيفه سجاديه در كلام بزرگان (1)
نويسنده:حسن منتظري
صحيفه سجاديه اين صحيفه نوراني بي نظير و سرشار از معنويت، بدون انس و ارتباط و اهتمام به ايجاد معرفت نسبت به آن ،هرگز نمي توان آنرا شناخت. بزرگان و انديشمندان، عبارات زيبا و پرمحتوايي در وصف صحيفه سجاديه بيان نموده اند (که گرچه بيانگر كل عظمت آن نمي تواند باشد) به برخي از آنها اشاره مي شود:
1- بنيانگذار انقلاب اسلامي حضرت امام خميني (ره) در وصيتنامه الهي سياسي خود فرموده‌اند:
ما مفتخريم كه ادعيه حيات‌بخش كه او را قرآن صاعد مي‌خوانند، از ائمه معصومين ما است. ما به مناجات شعبانيه امامان و دعاي عرفات حسين بن علي ـ عليهم السّلام ـ و صحيفه سجاديه اين زبور آل محمد و صحيفه فاطميه كه كتاب الهام شده از جانب خداوند تعالي، به زهراي مرضيه است؛ از ماست.
2- مرحوم فيض الاسلام(ره) درباره آن گفته است: اين كتاب را هر كس از روي اخلاص و با نيت پاك بخواند و در فهم معاني آن انديشه نمايد، بي‌درنگ نور الهي در دل او تابيده و متوجه خداوند متعال گشته و به راه سعادت و نيك‌بختي دنيا و آخرت قدم مي‌گذارد.[1]
3- علامه شهيد مرتضي مطهري(ره) گفته است: يكي از آن گنجينه‌هاي بزرگي كه در دنياي شيعه وجود دارد اين دعاهاست. به خدا قسم گنجينه‌اي است از معرفت. اگر ما هيچ دليل ديگري نداشتيم غير از دعاهايي كه داريم، از زين العابدين ـ عليه السّلام ـ صحيفه سجاديه يا دعاهاي غيرصحيفة سجاديه، مانند دعاي ابوحمزة ثمالي از علي بن الحسين ـ عليه السّلام ـ نداشتيم و اسلام در چهارده قرن چيز ديگري نداشت، جز همين كه توسط شاگردهاي اسلام چنين اثري ظاهر شده كافي است، آن قدر اين‌ها اوج و رفعت دارد كه اصلاً اعجاز جز اين چيزي نيست.[2]
4- مقام عظماي ولايت حضرت آيت الله العظمي سيد علي حسيني خامنه‌اي مدظله‌العالي ضمن بحث ارزنده و ابتكاري كه سالها قبل تحت عنوان «پژوهشي در زندگي امام سجاد ـ عليه السلام ـ داشته‌اند، پيرامون كتاب شريف صحيفة سجاديه مي‌فرمايند: «آري، يك كتاب صحيفة سجاديه از اول تا آخر پر از انگيزه‌هاي شريف براي انسان‌هاست كه اگر انسان به آنها توجه كند واقعاً همين صحيفة‌سجاديه كافيست كه يك جامعه را توجه دهد و اصلاح و بيدار كند...»[3] مقام معظم رهبري در جاي ديگري از همان بحث پيشنهاد ارزنده‌اي فرموده‌اند كه الهام‌بخش ولايتمداران دانشمند مي‌باشد: «شايسته است، كساني روي كتاب شريف صحيفه سجاديه كار كنند».[4]
5- علامه حسن زاده آملي با طرح پيشنهادي مي‌گويد: اميد آن كه در حوزه‌هاي علميه مصحف ادعيه و اذكار كه از ائمه اطهار ـ عليهم السّلام ـ صادر شده‌اند و بيانگر مقامات و مدارج و معارج انسانند جزء متون كتب درسي قرار گيرند، و در محضر كساني كه زبان فهم و اهل دعا و سير و سلوكند و راه رفته و راه نمايند درس خوانده شوند، در نظر اين كمترين، انجيل اهل بيت و زبور آل محمد (صحيفة كامله سجاديه) در عداد كتب درسي درآيند كه نقش خوبي در احياء معارف اصيل اسلامي است، البته فهم و تعليم و تعلّم آنها بدون معرفت به علوم ادبي و معارف نقلي و عقلي و عرفاني صورت‌پذير نيست.[5]
6- در سال 1353 هـ . ق مرجع فقيد شيعه حضرت آيت الله العظمي مرعشي نجفي (ره) نسخه‌اي از كتاب شريفه صحيفه سجاديه را براي علامه معاصر مؤلف تفسير طنطاوي (مفتي اسكندريه) به «قاهره» فرستاد. وي در پاسخ چنين نگاشت: نامه گرامي مدتي پيش به ضميمة كتاب صحيفه سجاديه از كلمات امام زاهد اسلام، علي زين العابدين، ابن امام حسين شهيد، ريحانة مصطفي رسيد. كتاب را با دست تكريم گرفتم و آن را كتابي يگانه يافتم كه مشتمل بر علوم و معارف و حكمت‌هايي است كه در غير آن يافت نمي‌شود.
حقا كه اين از بدبختي است ما (اهل سنت) تاكنون به اين اثر گرانبهاي جاويد از ميراثهاي نبوت و اهل بيت دست نيافته‌ايم.
من هرچه در آن مطالعه و دقت مي‌كنم مي‌بينم كه آن بالاتر از كلام مخلوق و دون كلام خالق است، راستي چه كتاب كريمي است!
سپس علامه طنطاوي جوهري از مرحوم آيت الله العظمي مرعشي نجفي رضوان الله تعالي عليه سؤال مي‌نمايد كه آيا كسي از علماي اسلام آن را شرح كرده؟ و آيا چيزي از آن شروح نزد شما يافت مي‌شود يا نه؟
مرجع فقيد شيعه در پاسخ سؤال نامبرده شارحين را كه مي‌شناخته نام مي‌برد و كتاب رياض السالكين را جهت ايشان ارسال مي‌فرمايند. معظم له در جواب مي‌نويسد كه آماده‌اي براي اين صحيفه گرامي شرحي بنويسي و پيرامون كتاب «رياض السالكين» نيز چنين اظهار نظر مي‌كند كه در باب خود از كتب بي‌نظير بود.[6]
7- خطيب گرانقدر مرحوم محمدتقي فلسفي(ره) در مقدمه شرح دعاي مكارم الاخلاق كه يكي از لطيف‌ترين دعاهاي صحيفه سجاديه است مي‌گويد:
«دعاي شريف مكارم الاخلاق صحيفه سجاديه، حاوي تعاليمي مهم و درس‌هاي آموزنده و انسان‌ساز است و به هر نسبت كه افراد علاقه‌مند و با ايمان در مضامين آن دقت كنند و محتواي آن را به نيكي فراگيرند و دستورهايش را عملا به كار بندند، به همان نسبت از سعادت واقعي و كمال راستين برخوردار مي‌گردند و به مكارم اخلاق و سجاياي انساني متخلق مي‌شوند.»[7]
8- آيت الله جعفر سبحاني در بخشي از مطلبي كه پيرامون اين كتاب شريف تحت عنوان «صحيفة سجاديه يا مكتب عالي تربيت» نگاشته‌اند، چنين مي‌فرمايند: صحيفه سجاديه دعايهاي پيشوي عارفان، سرور ساجدان، زيور نيايشگران و چهارمين پيشواي شيعيان جهان حضرت زين العابدين ـ عليه السلام ـ است. كه به تقاضاي شرايط حكم بر جامعة آن روز، از طريق دعا و نيايش توانسته است، جوهر عرفان و توحيد را در قالب دعا ريخته و وظايف مسلمانان را در شديدترين شرايط روشن سازد.
آن شيفتة دعا و نيايش، از طريق دعا به ما مي‌آموزد كه چگونه با خدا راز و نياز كنيم و چگونه او را تنزيه بنمائيم و چگونه درهاي توبه را به روي خود بگشائيم و با جامعه به چه نحوي رفتار نماييم و راه نيكي به پدر و مادر و فرزندان و دوستان و همسايگان چيست؟ و سلوك انسان وارسته چگونه بايد باشد؟
اين كتاب به راستي يك مدرسه الهي است كه همه نوع آموزشهاي اخلاقي، اجتماعي و سياسي در آن هست و به يك معنا مكتب نمونة تربيت است كه سيد ساجدان با الهام از نياكان و الهام الهي آن را پي‌ريزي كرده است.[8]
9- آيت الله محمدعلي گرامي پيرامون كتاب صحيفه سجاديه چنين نگاشته‌اند: صحيفه سجاديه واقعا يك صحيفه نور است كه انسان را از ظلمات طبيعت و نفس نجات مي‌بخشد و صلاي رحيل از جايگاه خاكيان براي پركشيدن به رفيق اعلي به گوش جان مي‌خواند. دعا هست و فقط دعا نيست، دعا بسيار مهم است و از مهمترين راهيان وصل به كمال مطلق است و صحيفه از بهترين كتب ادعيه است...
مرحوم آقاي طالقاني هم هنگامي كه باهم در اطاق زندان اوين در سال 54 ـ 55 بوديم، از برخي علماي مصر و اردن محروميت كتابهاي خودشان را با كمال تأسف نقل مي‌نمود... .
آري صحيفه سجاديه مجموعه دعاهاي بسيار نفيس فقط دعا نيست، سياست است، تربيت است و روانكاوي و روانشناسي است،تحقيق روحيه فردي و ملتها است، عرفان است، آرامش است، اعتماد به نفس مي‌آورد، آزادي از زندان نفس مي‌آورد، ارتباط گروه‌ها و اقشار مردم را گوشزد مي‌كند. خدمات متقابل آنها را نسبت به هم اشاره مي‌كند. هدف از آفرينش را اشاره دارد. نور تارك قافلة انسانيت يعني محمد و آل محمد ـ عليهم السلام ـ را نشان مي‌دهد و آنها را شفيع مي‌داند و ديگران را به نزديك شدن به انوار مي‌طلبد و خيلي مطالب اجمالي و تفصيلي كه تا به دقت خوانده نشود، معلوم نمي‌شود.[9]
10- مرحوم استاد محمد مشكوة(ره): از آنجا كه اثر مشكوة نبوت در مضامين اين كتاب (صحيفه سجاديه) نمايان و نسيم چمن‌زار ولايت از آن وزان است، صدور آن از مقام امام معصوم قطعي است و احدي دست رد و انكار بر آن ننهاده و آوازة آن در بسيط زمين پيچيده و فروغش در بسيط زمين پيچيده و صاحبدلان بر استنساخ و مقابله و گرفتن اجازه در روايت آن همّت گماشته‌اند.[10]
11- آقاي «اندره كوفسكي» دانشمند مسيحي از لهستان كه كتاب صحيفه سجاديه از مركز فوق براي وي ارسال شده، طي نامه‌اي به اين مركز مي‌نويسد: من در حال حاضر مشغول مطالعة ترجمه انگليسي «صحيفه سجاديه» هستم كه قبل از اين برايم ارسال داشته بوديد...
من عميقاً تحت تأثير انديشه‌هاي امام مسلمانان، امام سجاد ـ عليه السلام ـ قرار گرفته‌ام، كه افكار بلند و متعالي او در صفحات صحيفه سجاديه تبلور يافته است. مطالعة اين اثر گرانبها و دقت در مضامين و معارف سرشار اين كتاب به شدت روح مرا تحت تأثير قرار داده و مجذوب خود ساخته است. و خدايي به من بخشيده است.[11]
12- خانم پروفسور «آنه ماري شيل» محقق و نويسندة تواناي آلماني در يكي از مصاحبه‌هايش اشاره‌اي به ادعية اسلامي دارد و مي‌گويد:
من خودم همواره دعاها، احاديث و اخبار اسلامي را از اصل عربي آن مي‌خوانم. بخش كوچك از كتاب مبارك صحيفه سجاديه را به آلماني ترجمه و منتشر كرده‌ام. قريب هفت سال پيش، دعاي رؤيت هلال ماه مبارك رمضان و دعاي وداع با آن ماه را وقتي مشغول ترجمه اين دعا بودم، مادرم در بيمارستان بستري بود و من كه به او سر مي زدم، پس از آنكه او به خواب مي‌رفت، در گوشه‌اي از آن اتاق به كار پاكنويس كردن ترجمه‌ها مشغول مي‌شدم.
1- بنيانگذار انقلاب اسلامي حضرت امام خميني (ره) در وصيتنامه الهي سياسي خود فرموده‌اند:
ما مفتخريم كه ادعيه حيات‌بخش كه او را قرآن صاعد مي‌خوانند، از ائمه معصومين ما است. ما به مناجات شعبانيه امامان و دعاي عرفات حسين بن علي ـ عليهم السّلام ـ و صحيفه سجاديه اين زبور آل محمد و صحيفه فاطميه كه كتاب الهام شده از جانب خداوند تعالي، به زهراي مرضيه است؛ از ماست.
2- مرحوم فيض الاسلام(ره) درباره آن گفته است: اين كتاب را هر كس از روي اخلاص و با نيت پاك بخواند و در فهم معاني آن انديشه نمايد، بي‌درنگ نور الهي در دل او تابيده و متوجه خداوند متعال گشته و به راه سعادت و نيك‌بختي دنيا و آخرت قدم مي‌گذارد.[1]
3- علامه شهيد مرتضي مطهري(ره) گفته است: يكي از آن گنجينه‌هاي بزرگي كه در دنياي شيعه وجود دارد اين دعاهاست. به خدا قسم گنجينه‌اي است از معرفت. اگر ما هيچ دليل ديگري نداشتيم غير از دعاهايي كه داريم، از زين العابدين ـ عليه السّلام ـ صحيفه سجاديه يا دعاهاي غيرصحيفة سجاديه، مانند دعاي ابوحمزة ثمالي از علي بن الحسين ـ عليه السّلام ـ نداشتيم و اسلام در چهارده قرن چيز ديگري نداشت، جز همين كه توسط شاگردهاي اسلام چنين اثري ظاهر شده كافي است، آن قدر اين‌ها اوج و رفعت دارد كه اصلاً اعجاز جز اين چيزي نيست.[2]
4- مقام عظماي ولايت حضرت آيت الله العظمي سيد علي حسيني خامنه‌اي مدظله‌العالي ضمن بحث ارزنده و ابتكاري كه سالها قبل تحت عنوان «پژوهشي در زندگي امام سجاد ـ عليه السلام ـ داشته‌اند، پيرامون كتاب شريف صحيفة سجاديه مي‌فرمايند: «آري، يك كتاب صحيفة سجاديه از اول تا آخر پر از انگيزه‌هاي شريف براي انسان‌هاست كه اگر انسان به آنها توجه كند واقعاً همين صحيفة‌سجاديه كافيست كه يك جامعه را توجه دهد و اصلاح و بيدار كند...»[3] مقام معظم رهبري در جاي ديگري از همان بحث پيشنهاد ارزنده‌اي فرموده‌اند كه الهام‌بخش ولايتمداران دانشمند مي‌باشد: «شايسته است، كساني روي كتاب شريف صحيفه سجاديه كار كنند».[4]
5- علامه حسن زاده آملي با طرح پيشنهادي مي‌گويد: اميد آن كه در حوزه‌هاي علميه مصحف ادعيه و اذكار كه از ائمه اطهار ـ عليهم السّلام ـ صادر شده‌اند و بيانگر مقامات و مدارج و معارج انسانند جزء متون كتب درسي قرار گيرند، و در محضر كساني كه زبان فهم و اهل دعا و سير و سلوكند و راه رفته و راه نمايند درس خوانده شوند، در نظر اين كمترين، انجيل اهل بيت و زبور آل محمد (صحيفة كامله سجاديه) در عداد كتب درسي درآيند كه نقش خوبي در احياء معارف اصيل اسلامي است، البته فهم و تعليم و تعلّم آنها بدون معرفت به علوم ادبي و معارف نقلي و عقلي و عرفاني صورت‌پذير نيست.[5]
6- در سال 1353 هـ . ق مرجع فقيد شيعه حضرت آيت الله العظمي مرعشي نجفي (ره) نسخه‌اي از كتاب شريفه صحيفه سجاديه را براي علامه معاصر مؤلف تفسير طنطاوي (مفتي اسكندريه) به «قاهره» فرستاد. وي در پاسخ چنين نگاشت: نامه گرامي مدتي پيش به ضميمة كتاب صحيفه سجاديه از كلمات امام زاهد اسلام، علي زين العابدين، ابن امام حسين شهيد، ريحانة مصطفي رسيد. كتاب را با دست تكريم گرفتم و آن را كتابي يگانه يافتم كه مشتمل بر علوم و معارف و حكمت‌هايي است كه در غير آن يافت نمي‌شود.
حقا كه اين از بدبختي است ما (اهل سنت) تاكنون به اين اثر گرانبهاي جاويد از ميراثهاي نبوت و اهل بيت دست نيافته‌ايم.
من هرچه در آن مطالعه و دقت مي‌كنم مي‌بينم كه آن بالاتر از كلام مخلوق و دون كلام خالق است، راستي چه كتاب كريمي است!
سپس علامه طنطاوي جوهري از مرحوم آيت الله العظمي مرعشي نجفي رضوان الله تعالي عليه سؤال مي‌نمايد كه آيا كسي از علماي اسلام آن را شرح كرده؟ و آيا چيزي از آن شروح نزد شما يافت مي‌شود يا نه؟
مرجع فقيد شيعه در پاسخ سؤال نامبرده شارحين را كه مي‌شناخته نام مي‌برد و كتاب رياض السالكين را جهت ايشان ارسال مي‌فرمايند. معظم له در جواب مي‌نويسد كه آماده‌اي براي اين صحيفه گرامي شرحي بنويسي و پيرامون كتاب «رياض السالكين» نيز چنين اظهار نظر مي‌كند كه در باب خود از كتب بي‌نظير بود.[6]
7- خطيب گرانقدر مرحوم محمدتقي فلسفي(ره) در مقدمه شرح دعاي مكارم الاخلاق كه يكي از لطيف‌ترين دعاهاي صحيفه سجاديه است مي‌گويد:
«دعاي شريف مكارم الاخلاق صحيفه سجاديه، حاوي تعاليمي مهم و درس‌هاي آموزنده و انسان‌ساز است و به هر نسبت كه افراد علاقه‌مند و با ايمان در مضامين آن دقت كنند و محتواي آن را به نيكي فراگيرند و دستورهايش را عملا به كار بندند، به همان نسبت از سعادت واقعي و كمال راستين برخوردار مي‌گردند و به مكارم اخلاق و سجاياي انساني متخلق مي‌شوند.»[7]
8- آيت الله جعفر سبحاني در بخشي از مطلبي كه پيرامون اين كتاب شريف تحت عنوان «صحيفة سجاديه يا مكتب عالي تربيت» نگاشته‌اند، چنين مي‌فرمايند: صحيفه سجاديه دعايهاي پيشوي عارفان، سرور ساجدان، زيور نيايشگران و چهارمين پيشواي شيعيان جهان حضرت زين العابدين ـ عليه السلام ـ است. كه به تقاضاي شرايط حكم بر جامعة آن روز، از طريق دعا و نيايش توانسته است، جوهر عرفان و توحيد را در قالب دعا ريخته و وظايف مسلمانان را در شديدترين شرايط روشن سازد.
آن شيفتة دعا و نيايش، از طريق دعا به ما مي‌آموزد كه چگونه با خدا راز و نياز كنيم و چگونه او را تنزيه بنمائيم و چگونه درهاي توبه را به روي خود بگشائيم و با جامعه به چه نحوي رفتار نماييم و راه نيكي به پدر و مادر و فرزندان و دوستان و همسايگان چيست؟ و سلوك انسان وارسته چگونه بايد باشد؟
اين كتاب به راستي يك مدرسه الهي است كه همه نوع آموزشهاي اخلاقي، اجتماعي و سياسي در آن هست و به يك معنا مكتب نمونة تربيت است كه سيد ساجدان با الهام از نياكان و الهام الهي آن را پي‌ريزي كرده است.[8]
9- آيت الله محمدعلي گرامي پيرامون كتاب صحيفه سجاديه چنين نگاشته‌اند: صحيفه سجاديه واقعا يك صحيفه نور است كه انسان را از ظلمات طبيعت و نفس نجات مي‌بخشد و صلاي رحيل از جايگاه خاكيان براي پركشيدن به رفيق اعلي به گوش جان مي‌خواند. دعا هست و فقط دعا نيست، دعا بسيار مهم است و از مهمترين راهيان وصل به كمال مطلق است و صحيفه از بهترين كتب ادعيه است...
مرحوم آقاي طالقاني هم هنگامي كه باهم در اطاق زندان اوين در سال 54 ـ 55 بوديم، از برخي علماي مصر و اردن محروميت كتابهاي خودشان را با كمال تأسف نقل مي‌نمود... .
آري صحيفه سجاديه مجموعه دعاهاي بسيار نفيس فقط دعا نيست، سياست است، تربيت است و روانكاوي و روانشناسي است،تحقيق روحيه فردي و ملتها است، عرفان است، آرامش است، اعتماد به نفس مي‌آورد، آزادي از زندان نفس مي‌آورد، ارتباط گروه‌ها و اقشار مردم را گوشزد مي‌كند. خدمات متقابل آنها را نسبت به هم اشاره مي‌كند. هدف از آفرينش را اشاره دارد. نور تارك قافلة انسانيت يعني محمد و آل محمد ـ عليهم السلام ـ را نشان مي‌دهد و آنها را شفيع مي‌داند و ديگران را به نزديك شدن به انوار مي‌طلبد و خيلي مطالب اجمالي و تفصيلي كه تا به دقت خوانده نشود، معلوم نمي‌شود.[9]
10- مرحوم استاد محمد مشكوة(ره): از آنجا كه اثر مشكوة نبوت در مضامين اين كتاب (صحيفه سجاديه) نمايان و نسيم چمن‌زار ولايت از آن وزان است، صدور آن از مقام امام معصوم قطعي است و احدي دست رد و انكار بر آن ننهاده و آوازة آن در بسيط زمين پيچيده و فروغش در بسيط زمين پيچيده و صاحبدلان بر استنساخ و مقابله و گرفتن اجازه در روايت آن همّت گماشته‌اند.[10]
11- آقاي «اندره كوفسكي» دانشمند مسيحي از لهستان كه كتاب صحيفه سجاديه از مركز فوق براي وي ارسال شده، طي نامه‌اي به اين مركز مي‌نويسد: من در حال حاضر مشغول مطالعة ترجمه انگليسي «صحيفه سجاديه» هستم كه قبل از اين برايم ارسال داشته بوديد...
من عميقاً تحت تأثير انديشه‌هاي امام مسلمانان، امام سجاد ـ عليه السلام ـ قرار گرفته‌ام، كه افكار بلند و متعالي او در صفحات صحيفه سجاديه تبلور يافته است. مطالعة اين اثر گرانبها و دقت در مضامين و معارف سرشار اين كتاب به شدت روح مرا تحت تأثير قرار داده و مجذوب خود ساخته است. و خدايي به من بخشيده است.[11]
12- خانم پروفسور «آنه ماري شيل» محقق و نويسندة تواناي آلماني در يكي از مصاحبه‌هايش اشاره‌اي به ادعية اسلامي دارد و مي‌گويد:
من خودم همواره دعاها، احاديث و اخبار اسلامي را از اصل عربي آن مي‌خوانم. بخش كوچك از كتاب مبارك صحيفه سجاديه را به آلماني ترجمه و منتشر كرده‌ام. قريب هفت سال پيش، دعاي رؤيت هلال ماه مبارك رمضان و دعاي وداع با آن ماه را وقتي مشغول ترجمه اين دعا بودم، مادرم در بيمارستان بستري بود و من كه به او سر مي زدم، پس از آنكه او به خواب مي‌رفت، در گوشه‌اي از آن اتاق به كار پاكنويس كردن ترجمه‌ها مشغول مي‌شدم.
پی نوشت ها:
[1] . حاج سيد علي نقي فيض الاسلام، مقدمه ترجمه و شرح صحيفه كامله سجاديه، ص 4، نشر مركز نشر آثار فيض الاسلام، تهران، سال 1368 ش.
[2] . مطهري مرتضي، آزادي معنوي، ص 108، چ 19، سال 1378 ش.
[3] . ماهنامه پاسدار اسلام، شماره 10، مهرماه 1361، صفحة 13.
[4] . همان مأخذ، ص 12.
[5] . حسن زاده آملي، رساله نورٌ علي نور، ص 11، انتشارات تشيع، سال 1371 ش.
[6] . صحيفه سجاديه، چاپ شيخ حمد آفرندي به نقل از مقدمه آيت الله مرعشي نجفي و متن نامه‌هاي طنطاوي كه از 318 ـ 322 درج گرديده است.
[7] . محمد تقي فلسفي، شرح و تفسير دعاي مكارم الاخلاق از صحيفه سجاديه، ج 1، ص 1، نشر دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چ 1370 ش.
[8] . فرهنگ صحيفه سجاديه، منصور خاكسار، انتشارات نبوغ، قم، چاپ دوم، زمستان 1377.
[9] . فرهنگ صحيفه سجاديه، منصور خاكسار، انتشارات نبوغ، قم، چاپ دوم، زمستان 1377.
[10] . صحيفه سجاديه، چاپ شيخ محراب مرندي، مقدمه ص 10.
[11] . نگرشي كوتاه بر عملكرد 22 ساله مركز نشر معارف اسلامي در جهان، ص 46.
