مهدویت از دیدگاه دین‏ پژوهان و اسلام ‏شناسان غربی (1)

آنچه در پی می‏آید ترجمه‏ای است از مقاله‏ی Messianism (مهدویت) که در دائرة المعارف دین جلد 9 صفحه 469 الی 481 ویراسته میرچا الیاده توسط شرکت انتشاراتی مک میلان نیویورک آمریکا در سال 1987 به چاپ رسیده است . طبیعتا دیدگاه دانشمندان و دین‏شناسان غربی نسبت‏به ویژگی‏های حضرت مهدی (عج) تا حدود زیادی متاثر از متون و شخصیت‏هایی است که با جایگاه عصمت، مبانی غیبت، تاریخ زندگی ایشان و به طور کلی دیدگاه شیعه‏ی دوازده امامی نسبت‏به آن حضرت، آشنایی کاملی نداشته‏اند، همچنان که در قسمت کتاب‏شناسی این مقاله ملاحظه می‏شود، در اکثر برداشت‏ها کتب غیراصلی و دست دوم، ملاک قضاوت بوده‏اند و نویسنده‏ی بخش سوم مقاله (مهدویت در اسلام) در ابتدای کتاب‏شناسی خود تذکر می‏دهد که هیچ مطالعه‏ی جامعی را در خصوص کل موضوعات مربوط به حضرت مهدی (عج) و نهضتهای تاریخی نیافته، تنها دو کتاب را می‏تواند به عنوان منابعی مهم در خصوص ظهور اولیه، سابقه و توسعه دیدگاه حضرت مهدی (عج) در نهضتهای شیعه، معرفی نماید . اول، کتاب «آغاز مهدویت‏» اثر ژان اولاف بلیج فلدت و دوم، کتاب «مهدویت در اسلام: ایده مهدی در شیعه دوازده امامی‏» اثر عبدالعزیز ساشادینا .
واضح است که منظور اصلی از ترجمه این مقاله و سایر مقالاتی که در دائرة المعارف‏های معتبر غربی در مورد حضرت مهدی (عج) به قلم بزرگترین دین‏شناسان و اسلام شناسان غربی نگارش یافته، صرفا آشنایی با دیدگاه و نگرش آنان نسبت‏به آن وجود عزیز است نه تایید کامل عقاید و کج فکری‏های آن دانشمندان، لذا ترجمه این نوع مقالات می‏تواند زمینه‏ای برای شناخت هر چه دقیق‏تر عقاید بزرگان شیعه‏شناسی غرب در مورد حضرت فراهم آورد تا این شناخت، خود مبنایی برای تبلیغ صحیح و شناساندن شخصیت‏حقیقی آن امام عزیز به مردم و اندیشمندان دیار غرب باشد . ان شاء الله .
(مترجم)
این نوشتار، مشتمل بر سه مقاله است:

1) نگاه اجمالی
2) مسیحا باوری در دین یهود
3) مهدویت در اسلام

مقاله اول مروری بین فرهنگی بر مفهوم و عقیده‏ی مسیحا باوری در ادیان مختلف، به ویژه در مسیحیت، ارائه می‏نماید . دو مقاله‏ی بعدی به مسیحا باوری در سنت‏یهود و [مهدویت در] اسلام می‏پردازند .

1) نگاه اجمالی

واژه مسیحا باوری از کلمه مسیح گرفته شده که ترجمه‏ی واژه‏ی عبری mashiah (تدهین شده) است و در اصل به پادشاهی دلالت می‏کرد که سلطنت او با مراسم مسح با روغن، مقدس اعلام می‏شد . در کتب مقدس یهود (کتب عهد عتیق)، mashiah همیشه برای اشاره به پادشاه وقت اسرائیل به کار رفته است: در مورد طالوت نبی (باب 12 آیات 3 - 5 و باب 24 آیات 7 - 11)، داوود نبی (باب 19، آیات 22 - 21)، سلیمان نبی (کتاب وقایع ایام 2 . باب 6، آیه 42)، یا پادشاه به طور کلی (کتاب مزامیر: باب 2، آیه 2; باب 18، آیه 50; باب 20، آیه 6; باب 28، آیه 8; باب 9، آیه 84; باب 38، آیه 89; باب 51، آیه 89، باب 17، آیه 132). اما در دوره‏ی بین دو عهد، این واژه به پادشاه آینده اطلاق می‏شد که انتظار می‏رفت پادشاهی اسرائیل را اصلاح کند و مردم را از شر تمام شیاطین نجات دهد .
در عین حال، اگر چه در پیشگویی‏های پیامبران در خصوص پادشاه آرمانی آینده، از واژه‏ی مسیح استفاده نشده است، اما آنها را از زمره‏ی از همین نوع پیش‏بینی‏های مربوط به معادشناسی تلقی کرده‏اند . این متون عبارتند از کتاب اشعیای نبی باب 9، آیات 1 - 6; باب 11، آیات 1 - 9; کتاب میکاه نبی باب 5 آیات 2 - 6، کتاب زکریای نبی باب 9، آیه 9، و برخی از مزامیر «شاهانه‏» مانند کتاب مزامیر داود باب 2، 72 و 110 . سابقه این مفهوم اخیر در مکاتب سلطنتی خاور نزدیک باستانی یافت می‏شود که در آن پادشاه نقش ناجی مردم خود را ایفا می‏کرد و انتظار می‏رفت که هر پادشاه جدید حاصلخیزی، ثروت، آزادی، صلح و سعادت را برای سرزمین خود به ارمغان آورد . نمونه‏های آن را می‏توان هم در مصر و هم در بین النهرین یافت . دانشمند فرانسوی، ادوارد دورم (1) در کتاب خود تحت عنوان (1910) برخی از متونی را ذکر کرده است که چنین انتظاراتی را تحت عنوان «پادشاه مسیح‏» مطرح کرده‏اند [. همچنین مراجعه کنید به: پادشاهی، مقاله‏ای در باره‏ی پادشاهی در سرزمین مدیترانه‏ی باستانی] .
یهودیت: در یهودیت مربوط به دوره‏ی بین دو عهد، امیدهای مربوط به مسیح موعود در دو جهت‏شکل گرفت . یکی از آنها ملی و سیاسی بود که در مزامیر منسوب (2) به سلیمان (بابهای 17 و 18) با بیشترین وضوح مطرح شده است . در اینجا این مسیح ملی، فرزند داوود است . او با خرد و عدل حکومت‏خواهد کرد; قدرتهای بزرگ جهان را شکست‏خواهد داد، مردم خود را از قید کومت‏بیگانه رها خواهد ساخت و سلطنتی جهانی وضع خواهد کرد که در آن مردم در صلح و سعادت زندگی خواهند کرد . همین آرمان شاهانه در توصیف حکومت‏شمعون در کتاب اول مکابیان (3) باب 14، آیه 3; مطرح شده که بیانگر پیشگویی‏های کتب عهد عتیق در مورد مسیح موعود است .
برخی اسناد جعلی، به ویژه وصیت‏نامه لیوای (4) ، از مسیح کشیش نیز سخن می‏گویند که قرار است صلح و علم خداوند را برای مردم خود و جهان به ارمغان آورد . امت قمران (5) حتی منتظر دو فرد تدهین شده بودند، یک کشیش و یک پادشاه، اما اطلاع زیادی از وظایف آنها در دست نیست .
مسیر دوم این شکل‏گیری مهمتر از همه در کتاب حبشی زبان مکاشفات خنوخ نبی (کتاب اول خنوخ) و در کتاب دوم اسدرا (6) (که کتاب چهارم عزرا هم نامیده می‏شود) یافت می‏شود . تمرکز اصلی آن بر عبارت پسر انسان است . این عبارت در عهد عتیق عمدتا جهت اشاره به انسان (کتاب مزامیر داود باب 8، آیه 5; باب 80، آیه 18; [نسخه انگلیسی باب 80، آیه 17] و چندین بار هت‏خطاب به پیامبر، در کتاب فر قیال نبی) به کار رفته است . در رؤیائی که در کتاب دانیال باب 7، ثبت‏شده است، این عبارت در آیه 13 برای اشاره به «موجودی شبیه انسان‏» به کار رفته که برخلاف چهار حیوان معمول، مظهر چهار قدرت بزرگ در جهان قدیم است و بر نقش مهم اسرائیل در روز قیامت دلالت می‏کند .
در کتب مکاشفات مذکور، پسر انسان شخصیتی غیرمادی، کمابیش الهی و ازلی است که در حال حاضر در بهشت پنهان است . وی در آخرالزمان، ظاهر می‏شود تا در باب رستاخیز مردگان در میان جهانیان قضاوت کند . مؤمنین از سلطه‏ی شیاطین رها می‏شوند و او برای همیشه در صلح و عدالت‏بر جهان حکومت‏خواهد کرد . در این کتب اغلب از او به عنوان «شخص برگزیده‏» یاد شده، تنها گاهی «شخص تدهین شده‏» ، یعنی مسیح موعود، نامیده می‏شود . آشکار است که تفسیر سوره‏ی 13 باب 7 کتاب دانیال، «پسر انسان‏» را به یک شخص اطلاق می‏کند نه چیزی که مورد مقایسه قرار گیرد . مشکل در این‏جاست که تا چه حد این متون به قبل از مسیحیت تعلق دارند . کتاب دوم اسدرا قطعا بعد از سقوط بیت المقدس در سال 70 میلادی نوشته شده است و بخشهایی از کتاب اول خنوخ که در آن اشاراتی به پسر انسان شده، در لابلای قسمتهای آرامی (7) زبان همان نوشته‏ای که در قمران یافت‏شده، وجود ندارد . از سوی دیگر، به نظر می‏رسد عهد جدید همین تفسیر سوره 13، باب 7، کتاب دانیال را مفروض گرفته است .
مسیحیت: مسیحیت اولیه بسیاری از نظرات یهودیت را در خصوص مسیح موعود پذیرفته، آنها را در مورد عیسی مسیح به کار می‏برد . مسیح موعود در زبان یونانی به Christos ، یعنی مسیح، ترجمه شده است، بدین وسیله عیسی مسیح را با امیدهای مسیحایی یهودیت‏یکسان تلقی کرده است . انجیل متی تفسیر این عبارت را در کتاب اشعیای نبی باب 9، آیه 1 (نسخه انگلیسی باب 9، آیه 2) "کسانی که در تاریکی راه می‏پیمایند، شاهد نور عظیم خواهند بود"، در عیسی مسیح متحقق دانسته است (انجیل متی باب 4، آیات 14 - 18). نقل شده که کتاب میکاه نبی باب 5، آیه 1 (نسخه‏ی انگلیسی باب 5 آیه 2) تایید می‏کند که مسیح در بیت اللحم به دنیا می‏آید (انجیل متی باب 2، آیه 6). آیه 9 از باب 9 کتاب زکریای نبی به عنوان پیش بینی ورود عیسی مسیح به بیت المقدس تفسیر شده است (انجیل متی باب 21، آیه 5) و اگر داستانی که انجیل متی روایت کرده صحیح باشد، به معنی آن است که عیسی مسیح خواسته است‏خود را مسیح موعود معرفی کند .
آیه 7 باب 2 مزامیر ("تو پسر من هستی") در ارتباط با غسل تعمید عیسی مسیح نقل شده یا حداقل تلویحا به آن اشاره دارد (انجیل متی، باب 3، آیه 17; انجیل مرقس باب 1، آیه 11; انجیل لوقا باب 3، آیه 22). (اما مسیح موعود در یهودیت پسر خدا تلقی نمی‏شد) . از کتاب مزامیر داود باب 110، آیه 1 برای اثبات این امر استفاده می‏شود که مسیح موعود نمی‏تواند پسر داوود باشد (انجیل متی باب 22، آیه 44) ; بخشهای دیگر باب 10 مزامیر داود مؤید تفسیر باب 5، 6 و 7 کتاب عبدانیان است . اما عهد جدید، مسیحا باوری سیاسی مذکور در مزامیر سلیمان را رد می‏کند . عیسی مسیح از قبول پادشاهی خودداری کرد (انجیل یوحنا، باب 6، آیه 15) ; او در برابر پیلات (8) اعلام کرد: "پادشاهی من متعلق به این جهان نیست" (انجیل یوحنا باب 18، آیه 26). با وجود این او را متهم نمودند که ادعای "پادشاهی یهود" را نموده است (انجیل یوحنا باب 19، آیه 19).
با این حال، اگر چه عهد جدید تصریح می‏کند مسیح موعود پسر خداست، اما از عنوان "پسر انسان" نیز استفاده می‏کند . طبق اناجیل، عیسی مسیح این عبارت را در مورد خود به کار می‏برد که در چند مورد احتمالا فقط به معنی "انسان" یا "این بشر" بوده است (انجیل مرقس باب 2، آیه 10، انجیل متی باب 11، آیه 8، و نظیر آن; انجیل متی باب 8، آیه 20 و نظیر آن). در چند متن به آمدن پسر انسان در آخر الزمان اشاره شده است (انجیل متی باب 24، آیه 27; باب 24، آیه 37; انجیل لوقا باب 18، آیه 18; باب 18، آیه 23; باب 18، آیه 69; انجیل متی باب 10، آیه 23; انجیل مرقس باب 13، آیه 26) ; اینها حاکی از همان تفسیر دانیال باب 7، آیه 13 کتاب دانیال نبی هستند که در کتاب اول خنوخ و کتاب دوم اسدرا نیز آمده است اما حاوی عنصر دیگری هم هستند که به موجب آن، عیسی مسیح است که برای بار دوم به عنوان قاضی جهانیان باز می‏گردد . گروه سوم منابع مطرح کننده "پسر انسان"، اشاره‏ای تلویحی به رنج و مرگ مسیح دارند که گاه احیای او را نیز مطرح می‏کنند (انجیل مرقس باب 8، آیه 31; باب 9، آیه 9; باب 9، آیه 31; باب 10، آیه 33; باب 14، آیه 21; باب 14، آیه 21; باب 14، آیه 41; انجیل لوقا باب 22، آیه 48 و غیره). این آیات، دیدگاه رنج مسیح را مطرح می‏کنند که در مسیحا باوری یهود کاملا ناشناخته نیست اما هرگز ارتباطی به پسر انسان ندارد .(اگر پسر انسان یهود، گاه "بنده‏ی خدا" توصیف شده باشد فصل مربوط به رنج‏بنده، در کتاب اشعیای نبی باب 53 هرگز در مورد او صدق نمی‏کند) . در انجیا یوحنا، پسر انسان در بیشتر موارد خدائی است که به صورت پادشاه و قاضی توصیف شده، و ضمنا موجودی ازلی در بهشت نیز تلقی می‏شود .(انجیل یوحنا باب 1، آیه 51; باب 3، آیه 23; باب 8، آیه 28) ; کتاب عبرانیان باب 2، آیات 6 - 8 باب 8 مزامیر داود را، که در آن "پسر انسان" در اصل به معنی "انسان" بوده، اشاره به عیسی مسیح می‏داند، در نتیجه مفهومی معاد شناختی به این عبارت می‏بخشد .
با یکسان تلقی کردن بنده‏ی رنجدیده در کتاب اشعیای نبی باب 53 با عیسی مسیح، ویژگی جدیدی در مسیحا باوری عهد جدید مطرح شد . در انجیل مرقس باب 9، آیه 12 آمده است که "در باره‏ی پسر انسان نوشته‏اند که باید رنجهای فراوانی را متحمل گردد و به گونه‏ای تحقیرآمیز با او رفتار شود" (مقایسه کنید با کتاب اشعیای نبی باب 53، آیه 3). کتاب اعمال رسولان باب 8، آیه 32; مصداق آیات 7 - 8 باب 53 کتاب اشعیای نبی را صریحا عیسی مسیح می‏داند، و در کتاب اول پطرس باب 2، آیات 22 - 24 ذکر شده یا اشاره شده که بخشهایی از کتاب اشعیای نبی باب 53 به او اشاره دارند . به نظر می‏رسد که این یکسان‏انگاری، خلقت آغازین عیسی مسیح (یا احتمالا ظهور کلیسای اولیه) باشد .
بنابراین، مسیح‏شناسی عهد جدید از ویژگیهای بسیار فراوانی بهره می‏گیرد که بر گرفته از مسیحا باوری یهود است . در عین حال، بعد جدیدی را هم به آن می‏افزاید و آن، این دیدگاه است که اگر چه مسیح قبلا به شخصه امیدهای مسیحا باوری را تحقق بخشیده است، اما قرار است که باز گردد تا این امیدها را به تحقق نهایی‏شان برساند .
مسیحا باوری (مهدویت) در اسلام . عقایدی مشابه بازگشت مجدد مسیح را می‏توان در اسلام نیز یافت، که احتمالا ناشی از تاثیر مسیحیت است . اگر چه قرآن خداوند را قاضی روز قیامت می‏داند، روایات اسلامی پس از آن، حوادث مقدماتی خاصی را قبل از آن روز معرفی می‏کند . نقل شده که محمد گفته است اگر فقط یک روز از عمر جهان باقی مانده باشد به قدری طولانی می‏شود که فرمانروایی از اهل بیت پیامبر بتواند تمام دشمنان اسلام را نابود کند .
این فرمانروا مهدی نام دارد، یعنی "کسی که به حق هدایت‏شده است . " روایات دیگر می‏گویند او جهان را پرا از عدل و داد می‏کند همان گونه که در حال حاضر پر از گناه است که انعکاس واضح مکتب سلطنتی قدیم است . برخی مهدی را همان مسیح (به عربی، عیسی) می‏دانند که قرار است‏با ظهور خود قبل از آخر زمان، دجال (فریبکار)، مسیحای دورغین یا ضد مسیح را نابود کند . این روایات به وسیله‏ی بنیانگذاران سلسله حاکمان جدید و سایر رهبران سیاسی یا مذهبی و به ویژه در میان شیعه، به کار گرفته شده‏اند . آخرین نمونه‏ی آن رهبر شورشیان، محمد احمد سودانی بود که از سال 1883 به طور موقت نفوذ انگلستان بر این منطقه را از بین برد .
نهضتهای "بومی پرست‏گرا" (9) . به دلایلی مفهوم مسیح باوری برای توصیف چند فرقه "بومی‏پرست" در نقاط مختلف جهان که در پی نزاع بین مسیحیت استعمارگر و ادیان بومی به وجود آمده‏اند، به کار رفته است . اما به پیروی از ویتوریو لانترتاری (10) (1965)، باید بین نهضتهای مسیحا باوری و نهضتهای پیامبران تمایز قائل شد . او می‏گوید "عیسی" ناجی منتظر است و "پیامبر" کسی است که آمدن کسی را که قرار است‏بیاید اعلام کند . خود پیامبر پس از رحلت می‏تواند "مسیحا" باشد و انتظار رود که به عنوان یک ناجی باز گردد، یا اینکه، خود پیامبر با استناد به یک اسطوره‏ی مسیحایی سابق، خود را پیامبر مسیحا اعلام کند " (پاورقی ص 242).
نمونه‏ی این گونه نهضتها در تمام نقاط بومی جهان مشهود است . در همین قرن شانزدهم، امواج پی در پی قبایل توپی (11) در برزیل، در جستجوی "سرزمین بدون شیطان" که مبتنی بر مسیحا باوری بود، به ساحل بائیا (12) رفتند . گفته شده مهاجرت دیگری از این قبیل برای یافتن "سرزمین ابدیت و آرامش جاودانی" منجر به ظهور عقیده‏ی الدورادو (13) در بین مردم اسپانیا گردیده است . مهاجرتهای مشابهی در قرنهای بعد به رهبری نوعی پیامبر رخ داده که به عنوان "خدای انسان گونه" (14) یا "نیمه خدا" (15) توصیف شده و منظور از آن جادوگران قبایل بومی است که برای بومیان، رهبران مذهبی و صور تناسخ یافته‏ی قهرمانان بزرگ اسطوره‏ای در سنت‏بومی و اعلام کنندگان دوران تجدید تلقی می‏شدند .
نهضت رقص ارواح در غرب امریکا در سال 1869 به وسیله‏ی فردی به نام وودزیواب (16) شکل گرفت، او رؤیاهایی می‏دید که از طریق آن روح بزرگ اعلام می‏کرد به زودی فاجعه‏ی بزرگی کل جهان را می‏لرزاند و سفیدپوستان را نابود می‏کند، سرخپوستان زنده می‏شوند و روح بزرگ در دورانی بهشتی بین آنها زندگی می‏کند . پسر وودزیواب، واوکا (17) (جان ویلسون (18) )، در سال 1892 روابطی با مورمونها برقرار کرد و آنها او را مسیحای سرخپوستان و پسر خدا تلقی کردند .
در منطقه‏ی کنگو در افریقا، سیمون کیمبانگو (19) ، که در هئیت مبلغان باپیتست‏بریتا ینا (20) پرورش یافته بود، در سال 1921 به عنوان پیامبر، بر مردم خود ظهور کرد . تبلیغ او آمیخته‏ای از عناصر مسیحی و بومی بود . او برکناری قریب الوقوع حاکمان بیگانه، روش زندگی جدید برای آفریقائیان و آمدن عصر طلایی را پیش‏بینی نمود . او و جانشینش، آندره ماتسوا (21) ، هر دو تصور می‏کردند که پس از مرگ به عنوان ناجی مردم خود باز می‏گردند . چندین نهضت مشابه دیگر از این قبیل در سایر نقاط افریقا معروف است .
و اوایل قرن بیستم، ملانزی و گینه نو شاهد ظهور آئین‏هایی معروف به آیین‏های دینی کشتی‏های باری بودند . عقیده‏ی رایج در میان تمام آنها این بود که یک کشتی غربی (یا حتی هواپیما)، با سرنشینان سفید پوست، از راه خواهد رسید و برای بومیان ثروت به همراه خواهد آورد، همزمان با آن مردگان زنده می‏شوند و دوران شادی به دنبال آن خواهد آمد . برخی پیامبران این فرقه‏ها صورت تناسخ یافته‏ی ارواح تلقی می‏شدند [. همچنین مراجعه کنید به مدخل: . [Cargo Cults به نظر می‏رسد تمام این جنبشها در بین افراد تحت‏ستم شکل گرفته، بیانگر آرزوی آنها برای آزادی و شرایط بهتر زندگی است . شرایطی که مسیحیت در آن ظهور کرد قطعا، تا حدودی به همین شکل بوده است [. به مدخل‏های منجی‏گرایی و احیاء و تجدید نیز مراجعه کنید . (22) ]

کتاب شناسی

اثر قابل قبول در خصوص اوایل مسیحاباوری در یهودیت، کار زیگموند مونیکل (23) تحت عنوان "او که می‏آید" (آکسفورد، 1956) است . کار خلاصه‏تر که در عین حال شامل متون مصری و بین النهرین است و در این مقاله نیز به آن اشاره شده، کتاب اینجانب تحت عنوان مسیحا در عهد عتیق (لندن، 1956) است . مقاله‏ی کارستن کولپه (24) تحت عنوان " " Huios Tou Anthropou ، در فرهنگ خداشناسی عهد جدید، ویرایش گرهارد کتیل (25) (گرند رپیدز: میک، 1972)، مساله‏ی پسر انسان را به خوبی مطرح می‏کند . به اثر رولین کرن (26) تحت عنوان Vorfragen zur Christologic ، جلد 3 Tubingen) ، 1982 - 1978) و پسر انسان: تفسیر و تاثیر دانیال (لندن، 1979) اثر موریس کیسی (27) نیز مراجعه کنید . مهدویت در اسلام اخیرا توسط اثر حوا لازواروس - یافه (28) در کتاب وی به نام برخی از ابعاد دینی اسلام (لیدن، 1981)، صص 48 - 57، و نیز در مهدویت نخستین (لیدن، 1985) اثر ژان اولاف بلیچ فلدت (29) مورد بحث قرار گرفته است . در زمینه‏ی اسلام، به مقاله‏ی اینجانب تحت عنوان «برخی ابعاد دینی خلافت‏» ، در کتاب سلطنت مقدس (لیدن، 1959) نیز مراجعه کنید . ادگار بلاشه برخی مشاهدات اولیه را در rodoxiemusulmane پ te پ he پ Lemessianismedonsl پاریس، 1903) ارائه می‏کند . بررسی جامع نهضتهای منجی‏گرا را می‏توان در ادیان ستمدیده (نیویورک، 1965) اثر ویتوریو لانترناری یافت . اثر لانترناری حاوی کتاب‏شناسی خوبی است . (30)

پی‏نوشت‏ها:

1. Edourd Dhorme
2. Pesudepigraphic
= Psuedepigrapha بخشی از کتاب مقدس که جزو عهد عتیق منظور شده ولی از کتب رسمی آسمانی و مورد قبول پروتستانها نیست; مثل کتاب امثل سلیمان و غیره . نوشته‏های مشکوک عهد عتیق که به بعضی از انبیاء منسوب است اما صحت این انتساب معلوم نیست .(مترجم - واژه‏نامه‏ی ادیان، دکتر گواهی).
3. = Maccabees لقب خانواده‏ای از میهن‏پرستان یهود که در زمان حکومت آنتوکیوس چهارم علیه سلطه‏ی یونانیان قیام کردند و یهودیه را از سلطه‏ی بیگانگان آزاد ساختند (مترجم - واژه‏نامه‏ی ادیان).
4. = Levi پسر سوم حضرت یعقوب نبی وجد لاویانها (مترجم - همان).
5. Qumran
6) تلفظ لاتین و یوناین عزراء (مترجم).
7. = Aramaic زبان آرامی (یکی از زبانهای سامی ثمالی که حضرت عیسی و پیروانش به آن تکلم می‏کردند و زبان کشور کهن آرام و سرزمین‏های مجاور آن بود) [. مترجم ].
8. Pilate
9. Nativistic Movements
10. Vittorio Lanternari
11. Tupi
12 = Bahia ایالت‏ساحلی واقع در شرق برزیل [مترجم ].
13. El Dorado
14. Man - God
15. Demi - God
16. Wodziwob
17. Woroka
18. John Wilson
19. Simon Kimbangu
20. British Baptist Mission
21. Andre Matswa
22. Millenarianismand Revivaland Renewal
23. Sigmund Mowinckel
24. Carsten Colpe
25. Gerhard Kiule
26. Rollin Kearn
27. Maurice Casey
28. Havalazarus - Yafeh
29. Jan - Olaf Bliche - Feldt
30. نویسنده: هلمه رینگ گرن.