چرا با اینکه سفرها آسان گردیده باز هم احکام مسافر جاری است؟

این كه اسلام دستور داده كه مسافر نماز چهار ركعتی‏اش را دو ركعتی بخواند و روزه‏اش را افطار نماید، مربوط به زمانی است كه سفرها طولانی و با مشقت بوده است؛ اما در این زمان با توسعه فناوری و پیدایش وسایل پیشرفته و سفرهای راحت، این دستور چرا اجرا می‏گردد؟
اگر واقعا علت تامه قصر (شكسته) خواندنِ نمازهای چهارركعتی و نگرفتن روزه در سفر، همان باشد كه در سؤال آمده است، باید چنین باشد؛ ولی با یك بررسی اجمالی روشن می‏شود كه چنین چیزی صحیح نیست؛ زیرا اگر این حرف صحیح باشد، باید
تمامی سفرهای با مشقت و طولانی، مشمول چنین حكمی باشند و حال آن كه به طور مثال در سفر معصیت ـ هر چند هم با مشقت و طولانی باشد ـ باید نماز تمام خوانده و روزه گرفته شود. همچنین باید هر چه سفر طولانی‏تر و با مشقت‏تر باشد، تخفیف بیشتر باشد و حال آن كه مشاهده می‏شود كسی كه شغلش مسافرت است و دائما سفر می‏كند، باید نمازش را تمام بخواند و روزه‏اش را نیز بگیرد.
خلاصه این كه یكی از حكمت‏های این حكم، تخفیف است و این تخفیف یك هدیه الهی است كه شامل برخی از مسافران می‏شودو لزوما و در تمام موارد، ربطی به طولانی بودن ومشقت داشتن سفر ندارد و معمولاً سفر خسته كننده و ملال آور است.
پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله می‏فرماید: «ان الله تعالی وضع عن المسافر الصوم و شطر الصلاة؛14 خداوند متعال، روزه و مقداری از نماز را از مسافر برداشته است» و همین تعبیر وضع، یعنی، باری را از دوش این افراد برداشت و چون این حكم امتنانی است و یكی از حكمت‏های تخفیف است و علت تامه (اصلی) قصر نماز و بطلان روزه تخفیف نیست و از این جهت، در مواردی كه به هر دلیلی خستگی یا مشقت نباشد، این حكم منتفی نمی‏شود.
امام صادق علیه‏السلام از پدران خود و آنان از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏وآله نقل كرده‏اند كه: «انّ الله اهدی الیَّ و الی امتی هدیة لم یهدها الی احد من الامم كرامة من الله لنا، قالوا و ماذاك یا رسول الله؟ قال: الافطار فی السفر و التقصیر فی الصلاة. فمن لم یفعل ذلك، فقد رد علی الله عزوجل هدیته؛15 خداوند متعال هدیه‏ای به من و امتم كرامت فرموده كه به امت‏های گذشته نداده است. عرض كردند: آن هدیه چیست؟ فرمود: اجازه افطار روزه و نصف شدن نماز [نمازهای چهار ركعتی] در مسافرت؛ پس هر كسی چنین نكند، هدیه خداوند را رد كرده است».
حضرت علی علیه‏السلام می‏فرماید: «من قصر الصلاة فی السفر و افطر، فقد قبل تخفیف الله عزّوجل و كملت صلاتُهُ؛16 هر كس نماز را در مسافرت شكسته بخواند و روزه‏اش را افطار كند، تخفیف [و هدیه] خداوند را پذیرفته و نمازش كامل است».
برای این كه به این پرسش بهتر پاسخ دهیم، توجه شما را به چند نكته جلب می‏كنیم:
1. گرچه این روزها، وسایل نقلیه و ابزار مسافرت با گذشته فرق كرده است، ولی در عین حال، هم اكنون نیز مسافرت دارای محذورات زیادی است. شما اگر به تجربه خودتان مراجعه كنید، ملاحظه خواهید كرد كه اصولاً در سفر ـ به ویژه در میان راه ـ آن آرامش لازم وجود ندارد؛ به ویژه آن كه در سفر با وسایل سریع، دغدغه‏ها بسیار زیاد و فرصت اندك است. بنابراین، با توجه به مشكلات زیاد و عدم آرامش، دستور قصر نماز مسافر صادر شده است.
2. خستگی ناشی از طی مسافت ـ كه طبعا با وسایل نقلیه در روزگاران گذشته دشوارتر بود ـ یكی از حكمت‏های مهم قصر نماز است و نه آن كه علت تامه (اصلی) باشد. نه در روایتی و نه به هیچ دلیل عقلی ما دسترسی پیدا نكردیم كه دلیل قصر، منحصراً همین امر بوده است تا اشكال مذكور وارد باشد.
3. روایاتی كه بیان‏گر قصر نماز مسافر است، بر دو دسته است:
الف) ملاك قصر را «ثمانیة فراسخ» (هشت فرسخ) رفت و برگشت می‏داند.
ب) ملاك قصر نماز مسافر را «مسیرة یوم» (مسیر یك روز) می‏داند.
مشهور فقیهان ـ بلكه اجماع فقها ـ به روایات «ثمانیة فراسخ» تمسك كرده‏اند و روایات «مسیرة یوم» را حمل نموده‏اند بر این كه در زمان‏های قدیم، یك روز مسافرت، با هشت فرسخ مساوی بوده است و نظر به این كه «مسیرة یوم» یك روز مسافرت با «ثمانیة فراسخ» منطبق بوده است؛ در احادیث معصومان، گاهی ملاك شكسته شدن نماز با عنوان 8 فرسخ بیان شده است و گاهی با عنوان یك روز مسافرت.
به عبارت دیگر، «مسیرة یوم» عنوان مشیر است نه عنوان وصفی.
4. مسافر به كسی می‏گویند كه از وطن خویش خارج شده است و خروج از وطن، اصل و اساس در مسافرت است؛ یعنی، اگر كسی از وطن خویش خارج نشود، دیگر مسافر نیست. زمان معرِّف و نشانه مسافرت است؛ نه اصل مسافرت و به همین جهت در عرف، مسافر به كسی می‏گویند كه از منزل خارج شده، قصد هشت فرسخ را دارد.

جمع بندی

نظر به این كه از منظر مشهور فقیهان، موضوع قصر نماز، «مسیرة یوم» نیست؛ بلكه «ثمانیة فراسخ» (8 فرسخ) است، دیگر شبهه این كه «مسافرت در گذشته با اسب و شتر بوده و امروزه ممكن است با هواپیما باشد و كمتر از یك ساعت طول بكشد و حكم مسافر شرعی را ندارد، وارد نیست؛ زیرا این اشكال در صورتی وارد است كه موضوع قصر نماز «مسیرة یوم» (یك روز كامل) باشد و نه هشت فرسخ؛ در حالی كه از روایات استفاده می‏شود كه موضوع قصر نماز هشت فرسخ است و نه «مسیرة یوم». بنابراین، حكم نماز شكسته ـ كه در فقه مطرح شده است ـ برای زمان حال و آینده نیز، مانند گذشته صادق است.

پی نوشت

1. بقره (2)، آیه 153.
2. طه (20)، آیه 14.
3. نساء (4)، آیه 43.
4. همان، آیه 43.
5. عنكبوت (29)، آیه 45.
6. مصباح یزدی، 28 گفتار پیرامون مسائل اعتقادی و اخلاقی، ص 89.
7. هود (11)، آیه 7؛ ملك (67)، آیه 2.
8. 28 گفتار پیرامون مسائل اعتقادی و اخلاقی، ص 144ـ145.
9. مطالعه اثر نفیس آیة‏الله مصباح یزدی، تحت عنوان «خودشناسی برای خودسازی»، در این زمینه بسیار سودمند است.
10. بقره (2)، آیه 183 ـ 185.
11. مشكوة المصابیح، ص 179،(حاشیه).
12. همان.
13. سید عبدالأعلی‏سبزواری، مهذّب الاحكام، ج 10، ص 210.
14. كنزالعمال، ج 8، ص 503.
15. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 5، ص 540.
16. میرزا حسین نوری، مستدرك الوسائل الشیعه، ج 1، ص 503.