روان‏شناسی برخورد با جوان و نوجوان-قسمت اول

اشاره
پایان دوران كودكی، آغاز دوره جدیدی است كه هر انسانی باید آن را سپری كند. به اعتقاد كارشناسان و روان‏شناسان، این دوره كه موسوم به دوران نوجوانی است، حادترین، حساس‏ترین و بحرانی‏ترین دوران زندگی هر انسانی است كه لاجرم باید از این گردباد شدید عبور كند. این گردباد چنان همه وجود نوجوان را دست‏خوش تغییر می‏كند كه او را دچار بحران هویت، تحیر و سرگشتگی می‏كند. چنین فردی با ورود به این مرحله هرگز آرام ندارد، همواره در حال جنب‏وجوش و التهاب است. بر موجی سوار است كه هر لحظه انتظار رسیدن به ساحل نجات را دارد. بی‏قرار است و به هر سو می‏زند تا خود را به ساحل برساند.
در واقع، نوجوان همان كودك 10 یا 11 ساله دیروزی و آرامی است كه بی‏چون و چرا، دستورات و اوامر بزرگ‏تر از خود را در خانه می‏پذیرفت. اما با ورود به این دوره و تنها به فاصله مدت زمان كوتاهی، به یك باره تغییر مشی داد، و برخلاف انتظار به همه كس و همه چیز نه می‏گوید، نه تنها همان كودك سر به راه دیروز نیست، بلكه كاملا فردی ماجراجو و پرخاشگر است. چهره او به ناگاه عوض می‏شود، لحن گفتارش تغییر می‏كند، رنگ پوست و لهجه، رفتار و مشی او به گونه‏ای دیگر می‏شود و این همان چیزی است كه والدین را شدیدا نگران كرده و موجبات تشویق خاطر آنان را فراهم می‏آورد.
بنابراین، آشنایی با مسائل و مشكلات نوجوانان و جوانان و بیش از هرچیز آشنایی با شیوه برخورد با آنان، ابتدایی‏ترین و ضروری‏ترین نیاز و ابزار برای كسانی است كه به نحوی با نوجوانان برخورد می‏كنند. زیرا هرگونه ناآشنایی و غفلت از این گونه مسائل بیش از بیش موجبات تشدید مشكلات آنان را فراهم می‏آورد. اما بیش از هر چیز توجه به چند نكته ضروری است:

1. اصولا فصل نوجوانی و جوانی، فصل معماوار، پیچیده و كوران دگرگون شونده و دگرگون‏ساز و تغییر و تحول است. در این مرحله، گویا آدمی (كودك) می‏میرد و انسان دیگر (نوجوان و جوان) زنده می‏شود. اساسا، نوجوان، كودك دیروز و یا كودك بزرگ‏شده امروز و جوان نیز همان نوجوان دیروزی نیست، بلكه انسانی از نوع دیگر است. لذاست، كه در برخورد با چنین انسانی، باید شیوه برخورد نیز نسبت‏به، مقطع كودكی و... تغییر یابد.

2. سر معماوارگی و ابهام و پیچیدگی دوره نوجوانی و جوانی تنوع و گونه‏گونی مؤلفه‏های شناسا و ناشناسا، شناخته شده و ناشناخته‏ای است كه هویت نوجوان و جوان را شكل می‏دهد. هویت نوجوان و جوان امروزی، تحت تاثیر بسیاری از عوامل شناخته و ناشناخته درونی و بیرونی از جمله محیط، جامعه، خانواده، وراثت، ملیت، نژاد، طبقه اجتماعی ،زیست‏بوم، فرهنگ ملی و محلی و جهانی، میزان و تحصیلات، نوع تخصص، شغل، نوع گرایش سیاسی و... است. از این‏رو، در شناخت هویت و مقتضیات و مسائل و مشكلات یك نوجوان و جوان و پاسخ بدان و اساسا در برخورد با آنان باید شیوه‏ای متفاوت برگزید. یعنی نوع برخورد با یك كودك، نوجوان و جوان باید ماهیتا متفاوت باشد و نمی‏توان در هر سه مقطع به یك شیوه با آنان برخورد كرد، در واقع برخورد با هر مقطع روان‏شناسی خاص خود را می‏طلبد.

3. برای شناخت نسل نو و تنظیم روابط و مناسبات سازنده با نوجوان و جوان، باید از چهار بعد و در چهار گرایش مقتضیات و مختصات یك نوجوان و جوان مطالعه شود: از بعد زیست‏شناختی، روان‏شناختی، جامعه‏شناختی و مردم شناختی. درواقع، برای برخورد شایسته با یك نوجوان و جوان، باید جوان از لحاظ زیستی، روانی، اجتماعی و مردم‏شناختی مورد مطالعه دقیق و موشكافانه قرار گیرد. برای مثال، از لحاظ روان‏شناختی، برای برخورد مناسب و سازنده با یك نوجوان و جوان، باید مربی و كسی كه با وی برخورد می‏كند، سه اصل مهم جلب اعتماد، فاصله‏زدایی و ذهنیت‏شناسی را وجه همت‏خویش قرار دهد و آن را به عنوان اصلی‏ترین و كارآمدترین ابزار مناسبات میان خود و جوان و نوجوان در نظر بگیرد.

الف. اعتمادسازی و جلب اعتماد از ابتدایی‏ترین ابزار یك مربی و یك مبلغ و یك پدر و مادر فهیم و فرهیخته‏ای است كه برای درك فرزند نوجوان و جوان خویش به كار می‏گیرند. در واقع، جلب اعتماد، پذیرش و مقبولیت فرد توسط مخاطب است. جوان و نوجوان باید ما را بپذیرند و تا زمانی كه ما را به دیده قبول ننگرند و احساس نكنند كه ما آن‏ها را درك می‏كنیم، چیزی از ما نمی‏پذیرند.

ب. فاصله‏زدایی و تفاوت‏زدایی، از دیگر مكانیسم‏های روان‏شناختی برخورد با نوجوانان و جوانان است. فاصله‏زدایی به معنی زدودن و كاستن فاصله‏ها و احساس همدلی و هم احساس شدن با مخاطب و القای قرابت و شباهت‏خود با مخاطب است. در حقیقت‏با این كار، جوان و نوجوان احساس می‏كند نه تنها بین او، طرف مقابل هیچ فاصله و شكاف طبقاتی وجود ندارد كه رابطه‏ای كاملا صمیمی و همدلانه وجود دارد.

ج. ذهنیت‏شناسی مخاطب نیز از دیگر مكانیسم‏های روان‏شناختی برخورد با كودكان و نوجوانان است. ذهنیت‏شناسی به این معناست كه بدانیم مخاطب چگونه می‏اندیشد، به چه می‏اندیشد و مشكل اصلی او چیست و درباره ما چگونه می‏اندیشد. ذهنیت‏شناسی، در واقع داشتن هنر مخاطب‏شناسی است و این‏كه در ذهن مخاطب نوجوان و جوان چه می‏گذرد.

1. ساختار این متن از سخنرانی جناب حجة‏الاسلام علی‏اكبر رشاد، در نشریه مسجد 52، ص 20، مهر و ابان 79 اخذ شده، سپس بازنویسی و بازآفرینی شده است.