مهدويت در منابع روايي شيعه (قسمت دوم)

پنج كتاب دوم: شش.الكافي
اين كتاب ارزشمند، اثري گران سنگ ازشيخ ابوجعفر، محمدبن يعقوب كليني رازي(ره) (م329 ق)، از برجسته ترين علماي شيعه در نيمة دوم قرن سوم و آغاز قرن چهارم هجري است.
كليني با سفر به شهرها و سرزمين هاي اسلامي و ارتباط با راويان احاديث و دستيابي به اصول چهارصدگانه شيعه1و ارتباط با نواب خاص امام زمان(عجل الله تعالي فرجه الشريف)، مجموعه اي ارزشمند و كتابي معتبر و جامع به نگارش در آورده است.
محمد بن يعقوب كليني نام آورترين و بلند آوازه ترين انديشمند عصر خود بود؛ دوراني كه اوج تلاش محدثان و دانشمندان بزرگ و حتي نواب خاص حضرت بود. با اينكه اين چهار تن از فقها و محدثان بزرگ شيعه بودند و شيعيان آنها را به جلالت قدر مي‌شناختند؛ اما كليني مشهورترين شخصيتي بود كه در آن زمان، ميان شيعه و سنّي با احترام مي‌زيست و به طور آشكار، به ترويج مذهب حق و نشر فضايل اهل بيت(عليهم السلام) همت مي گماشت.
كتاب كافي از قديمي ترين و معتبرترين كتاب هاي روايي شيعه و نگاشته شده در عصر غيبت صغرا است. اين كتاب در طول بيش از هزار سال، پيوسته مورد توجه و عنايت خاص دانشمندان و فقهاي شيعه قرار داشته است و آنان در منابع مهم روايي و تأليفات ارزشمند خود، به آن استناد کرده اند.
شيخ مفيد(ره) كافي را چنين معرفي كرده است: «الكافي هو من اجلّ كتب الشيعة و اكثرها فائدة»؛2 »كافي از برجسته‌ترين كتاب‌هاي شيعه و پر فايده‌ترين آنها است«.
شهيد اول، محمد مكي درباره اين كتاب نوشته است: «كتاب كافي، كتابی روايی است كه تاكنون اصحاب و علماي شيعه مانند آن را ننگاشته اند».3
از ويژگي هاي مهمّ اين كتاب، هم عصر بودن مؤلف آن، با نائبان چهارگانه حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و دسترسي وی به آنان است. به خصوص كه آنان در بغداد بودند و كليني نيز مدتي در آن شهر زندگی مي کرده و سال وفات وي، مصادف با سال وفات آخرين سفير امام عصر(عليه السلام) علي بن محمد سمري بوده است.
مؤلف در کتاب كافی، مقيد به ذكر سند روايات تا معصوم(عليه السلام) است و اين خود ارزش و اعتبار خاصّي به آن بخشيده است. اين كتاب شامل بيش از شانزده هزار روايت است. اگر چه روايات مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) در مجموعه اين كتاب، به نوعي پراكنده است؛ اما در باب هايي ويژه، روايات بيشتري نقل شده است.
به عنوان نمونه در قسمت اصول و در «كتاب الحجة»، مؤلف احاديثي را در بخش »في الاشارة و النص الي صاحب الدار«، ذكر كرده و در ادامه همين باب، عناوين ديگري همانند »في التسمية من رآه، باب في النهي عن الاسم، باب نادر في الغيبة و باب في كراهية التوقيت« ذكر و در هر عنوان، چند حديث را نقل کرده است. مجموع اين احاديث در اين قسمت، نزديک به شصت حديث مي رسد. همچنين در باب »مولد الصاحب« بيش از سي روايت در باره ولادت حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و مباحث مربوط به آن است.
هفت. الغيبة
اين كتاب اثر ارزشمند ابوعبدالله محمد بن ابراهيم بن جعفر كاتب نعماني(ره)، مشهور به ابن زينب (ابن‌‌‌‌‌‌ابی-زينب)، از راويان بزرگ شيعه دراوايل قرن چهارم هجري است. وي نزد محمدبن يعقوب كليني(ره) دانش حديث را فرا گرفت وكاتب استادش شد وبه همين جهت نيزعنوان «كاتب» پيدا كرد. او از شهرت، احترام و اعتبار خاصّي در نزد دانشمندان و فقهاي شيعه بهره مند است.
نعماني علاوه بر اينکه نويسنده‌اي خوش نظر و داراي قدرت استنباط بود، از اطلاعات وسيعي در بارة رجال و احاديث برخوردار بود.
كتاب الغيبة به يقين جزو يکی از بهترين كتاب‌ها در زمينه احاديث مربوط به خصوصيات حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، غيبت و عصر ظهور و ويژگي هاي آن دوران است. تمام احاديث، برخوردار از سند بوده و نوع اسناد هم، كوتاه و در بسياري از موارد، اسناد خوب و مورد پسند اهل فن است.
مؤلف در آغاز كتاب، درباره انگيزه تأليف آن نگاشته است: «من در جامعه مي ديدم شيعيان و علاقه مندان به پيامبر(صلي الله عليه و آله وسلم) و اهل بيت(عليهم السلام)، به گروه هاي مختلفي تقسيم شده و نسبت به امام زمان(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و وليّ امر و حجّت پروردگار خود سرگردان گشته اند. پس از بررسي، دليل آن را غيبت آن حضرت يافتم؛ چنان كه رسول خدا و حضرت علي و ائمه معصومين(عليهم السلام) نيز به آن اشاره کرده-اند؛ لذا به ياري خداوند بر آن شدم تا رواياتي را كه مشايخ روايي بزرگ از اميرمؤمنان و ائمه معصومين(عليهم السلام) در بارة غيبت امام عصر(عليه السلام) نقل كرده-اند، جمع آوري کنم.
بسياري از رواياتي كه هم اكنون در اختيار من است، علماي اهل سنّت نيز روايت كرده اند. البته روايات آنان دراين باره، بسيار گسترده تر از رواياتي است كه هم اكنون در اختيار من است»4
كتاب الغيبة شامل 478 روايت در 26 باب است. از موضوعات كتاب مي‏توان به موارد ذيل اشاره كرد: وجوب حفظ اسرار آل محمد(عليهم السلام) ، الهي بودن مسأله امامت، تعداد امامان(عليهم السلام)، كسي كه به دروغ ادعاي امامت كند، روايات دربارة غيبت امام زمان(عجل الله تعالي فرجه الشريف)، صبر و انتظار فرج، امتحان، صفات امام منتظر، صفات لشكر آن حضرت و... .
هشت. كمال الدين و تمام النعمة
نويسندة اين کتاب ابوجعفر محمد بن علي بن حسين بن بابويه قمي (م 381 ق)، مشهور به «شيخ صدوق»(ره) ، از بزرگ ترين شخصيت هاي جهان اسلام و از برجسته ترين چهره-هاي درخشان علم و فضيلت است. در اين کتاب به صورت ويژه احاديث مربوط به غيبت حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ذكر شده و در واقع يكي از كتاب هاي مرجع و عمده در حوزه مباحث مهدويّت است. كمتر نوشته و اثري در دوره هاي بعد، يافت می شود كه به نوعي از اين مجموعه، بهره نبرده باشد .
شيخ صدوق نزديك به عصر ائمه(عليهم السلام) مي‌زيست و با جمع آوري روايات اهل بيت(عليهم السلام) و تأليف كتاب هاي نفيس و با ارزش، خدمت ارزنده و كم نظيري به اسلام و تشيع كرد. تأليفات فراوان وي در علوم و فنون مختلف اسلامي، هر كدام گنجينه‌اي پايان ناپذير است كه هم اكنون نيز با گذشت بيش از يك هزار سال از تاريخ تأليف آنها ، روز به روز بر ارزش و اعتبار آن افزوده شده و جايگاهي بس بلند و والا يافته است و در صدر قفسه كتابخانه ها و در سينه دانشمندان جاي دارد.
شيخ صدوق(ره) در مقدمه كتاب، انگيزه تأليف را چنين ذكر كرده است: »... چون آرزوي زيارت علي بن موسي الرضا(عليه السلام) برآورده شد، به نيشابور برگشتم و در آنجا اقامت گزيدم. ديدم بيشتر شيعياني كه به نزد من آمد و شد می‌کردند، در امر غيبت حيران اند و دربارة امام قائم(عجل الله تعالي فرجه الشريف) شبهه دارند و از راه درست منحرف گشته و به رأي و قياس روي آورده اند ... تا اينكه شيخي از اهل فضل و علم و شرف ـ كه از دانشمندان قم بود ـ از بخارا بر ما وارد شد ... و از من درخواست كرد كه در اين موضوع (غيبت) كتابي برايش تأليف كنم. من نيز درخواست او را پذيرفتم و به او وعده دادم هرگاه خداوند وسايل مراجعتم را به وطنم فراهم كند، آنچه را خواسته است، گرد آورم.
در اين ميان، شبي در باره آنچه جا گذاشته ام ـ از خانواده و فرزندان و برادران و ديگر نعمت هاـ انديشه مي كردم كه ناگاه خواب بر من غلبه كرد و در خواب ديدم گويي در مكه هستم و به گرد بيت الله الحرام طواف مي كنم. در شوط هفتم، به حجر الاسود رسيدم. آن را استلام كرده، اين دعا را خواندم ... آن گاه مولايمان صاحب الزمان(عجل الله تعالي فرجه الشريف) را ديدم که بر در خانه كعبه ايستاده و من با دلي مشغول و حالي پريشان، به ايشان نزديك شدم ... بر او سلام كردم و او پاسخم داد و سپس فرمود: چرا در باب غيبت، كتابي تأليف نمي كني تا اندوهت زايل شود؟ عرض كردم: ای فرزند رسول خدا! درباره غيبت پيش تر رساله هايي را تأليف كرده-ام. فرمود: نه به آن طريق، اكنون تو را امر مي‌كنم كه دربارة غيبت، كتابي تأليف كني و غيبت انبيا را در آن بازگو كني....«5
اين كتاب به دو بخش اصلي تقسيم شده است:
بخش اول، شامل مباحث كلّي و احاديث جامعي در بارة غيبت در امت‌هاي پيشين و اثبات اين موضوع است كه غيبت حضرت مهدي(عليه السلام) امري تازه نيست؛ بلكه غيبت داراي سابقه طولاني بوده است.
در بخش دوم موضوعاتی مانند: ولادت حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف)، امامت او، غيبت، دلايل آن، افرادي كه وي را ديده اند، توقيعات صادر شده ازسوي آن حضرت، مسأله انتظار فرج، نشانه هاي ظهور و ... بيان شده است.
اين كتاب به جهت اهميتي كه دارد، بارها تجديد چاپ و نيز به دست افراد مختلفي، به فارسي برگردان شده است.
نه. الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد
اين كتاب، اثر گران سنگ شيخ ابوعبد الله محمد بن محمد بن نعمان عكبري بغدادي، معروف به شيخ مفيد(ره) (م 413 ق) است. او اين كتاب را در سال 411 هجري؛ يعني، دو سال قبل از وفات و در اوج شهرت علمي، تدوين كرده كه اين خود بر ارزش كتاب مي‌افزايد.
آوازه و شهرت علمي شيخ مفيد(ره)، جهان اسلام را فرا گرفته است و از او چهره‌هاي بسيار درخشان شيعه به شمار مي آيد. وی در اين كتاب سعي وافري به كار برده تا رواياتي را در جهت معرفي معصومين(عليهم السلام) ارائه کند و در آخرين بخش آن اخبار مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) (حدود نود روايت) را ذكر كرده است.6
الارشاد از معتبرترين منابع روايي شيعه، در بارة زندگاني ائمه(عليهم السلام) به شمار مي‌آيد و بسياري از منابع مهم شيعه اين كتاب را مستند خود قرار داده اند.
ايشان در پايان كتاب شش باب را به شرح زير به حضرت مهدي(عليه السلام) و موضوعات مربوط به آن حضرت اختصاص داده است:
1. باب ذكر الامام القائم بعد أبي محمد(عليه السلام) و تاريخ مولده و دلائل إمامته و ذكر طرف من أخباره و غيبته و سيرته عند قيامه و مدة دولته
2. باب ذكر طرف من الدلائل علی إمامة القائم بالحق محمد بن الحسن(عليهما السلام)
3. باب ما جاء من النص علی إمامة صاحب الزمان الثاني عشر من الائمة(عليهم السلام) في مجمل ومفصل علی البيان
4. باب ذكر من رأی الامام الثاني عشر(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و طرف من دلائله و بيناته
5. باب طرف من دلائل صاحب الزمان(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و بيناته وآياته
6. باب ذكرعلامات قيام القائم(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و مدة أيام ظهوره و شرح سيرته و...
باب پاياني كتاب در ضمن پنج فصل ارائه شده كه موضوعات اين پنج فصل عبارت است از: ويژگي‌هاي جسماني، وقت ظهور، چگونگي آغاز ظهور، روش حکومت و مدت حكومت حضرت مهدي(عليه السلام).
شيخ مفيد در سال 413 در بغداد و پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده دار فاني را وداع گفت و مورد تجليل فراوان مردم و اهل علم قرار گرفت.
شيخ طوسي(ره) ـ كه خود در تشييع پيكر مطهر او حضور داشت ـ مي‌گويد: روز وفات او از كثرت دوست و دشمن براي اداي نماز و گريستن بر او، همانند و نظير نداشته است. هشتاد هزار تن از شيعيان او را تشييع كردند و سيد مرتضي علم الهدي بر او نماز گزارد و در حرم مطهر امام جواد(عليه السلام) ، پايين پاي آن حضرت، نزديك قبر استادش ابن قولويه، مدفون گرديد.
ده. كتاب الغيبة للحجة
اين كتاب ارزشمند تأليف شيخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن حسن طوسي(ره) (م460ق)، از برجسته‌ترين چهره هاي علمي جهان تشيع و شخصيت مورد اعتماد شيعه در قرن پنجم هجري است.
او در فقه و اصول ، حديث، تفسير، كلام و رجال، تأليفات فراواني از خود به يادگار گذاشته است. مدت پنج سال نزد شيخ مفيد(ره) درس خوانده و ساليانی دراز از محضر سيد مرتضي، بهره مند شده است.
بعد از رحلت سيد مرتضي علم الهدي(ره)، رهبري و پرچم داري شيعه به شيخ طوسي رسيد. در اين هنگام منزل شيخ در محله كرخ بغداد، پناهگاه مسلمانان بود. جهت درك محضر او، دانشمندان فراواني از سراسر سرزمين اسلامي، قصد بغداد مي‌کردند تا از خرمن دانش و فضيلت آن عالم بزرگوار توشه برگيرند.
شيخ طوسي(ره) مؤلف دو كتاب از كتاب هاي چهارگانه شيعه ـ تهذيب الاحكام و الاستبصار ـ است كه هر دو در زمينه روايات و احاديثي است كه جنبه فقهي و حكمي دارند. از ديگر تأليفات ارزنده اين دانشمند بزرگ كتاب الغيبة است.
بي گمان كتاب الغيبة از بهترين، مهمّ‌ترين و كامل‌ترين منابع شيعه در مورد «غيبت» حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) است. در اين كتاب به علت و انگيزه غيبت امام زمان(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و حكمت الهي كه موجب آن گرديده، اشاره شده است.
شيخ طوسي(ره) در نگارش اين اثر ارزشمند و گران بها، شيوه-اي نو و ابتكاري به كار گرفته و به جوانب مختلف غيبت حضرت مهدي(عليه السلام) اشاره کرده است. همچنين با استدلال به قرآن و روايات معصومين(عليهم السلام) و حكم عقل، به پاسخ گويي به شبهات و اشكالات مخالفان پرداخته است.
اين كتاب شامل فضايل امام عصر(عليه السلام) و سيره و روش آن حضرت در زمان غيبت و هنگام ظهور است و بسياري از نشانه هاي ظهور حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) را ذكر كرده است. از زمان نگارش آن تا کنون پيوسته مورد توجه علما و فقهاي شيعه بوده و آنان در تأليفات خود، بسيار به آن استناد کرده اند.
آقا بزرگ طهراني(ره) در مقدمه اي بر کتاب الغيبة نوشته است: «کتاب الغيبة نوشته شيخ طوسي از كتاب هاي قديمي است كه بر بسياري از كتاب هاي ديگر برتري دارد. اين كتاب دربردارنده بهترين حجّت‌ها و محكم‌ترين برهان‌هاي عقلي و نقلي بر وجود امام دوازدهم، محمد بن الحسن، صاحب الزمان(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و غيبت آن حضرت در اين زمان و ظهور شان در آخر الزمان است»7
شيخ طوسي در مقدمه كتاب در بارة انگيزه خود از نگارش اين كتاب نوشته است: »من اين كتاب را به در خواست شيخ بزرگوار ـ كه خداوند عمر ايشان را طولاني گرداند ـ نگاشتم. ايشان در خواست فرمود تا كتابي در باره غيبت صاحب الزمان(عجل الله تعالي فرجه الشريف) اِملا نمايم و در آن سبب غيبت آن حضرت و علت طول كشيدن آن و ... را بيان کنم و اينكه چرا آن حضرت ظهور نمي كند؟ آيا مانعي در كار هست؟ آن مانع چيست و چرا ما نيازمند به آن حضرت هستيم؟ من هم در خواست او را اجابت و امر ايشان را اطاعت كردم...
كتاب الغيبة (با حدود پانصد روايت) مشتمل بر هشت فصل است:
1. الكلام في الغيبة
در اين فصل مؤلف به مباحث ذيل پرداخته است: دليل بر وجوب عصمت امام، و دليل بر فساد قول كيسانيه، ناووسيه، واقفه و ساير فرقه‏هاي منحرف در باب مهدويّت.
2 . ولادت حضرت حجّت(عليه السلام)
3 . مشاهده کنندگان حضرت مهدي(عليه السلام) در غيبت صغرا
4 . بيان پاره‏اي از كرامات آن حضرت
5 . برخي از موانع ظهور حضرت مهدي(عليه السلام)
6 . روايات مربوط به بحث نيابت و وكالت
در اين بخش هم ، درباره نواب و وكلاي ممدوح و هم درباره نواب و وكلاي مذموم حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) سخن به ميان آمده است. همچنين به برخي از توقيعات آن حضرت اشاره شده است.
7 . عمر طولاني حضرت مهدي(عليه السلام)
در ضمن آن اشاره‏اي به وقت ظهور و پاره‏اي از نشانه‏هاي ظهور شده است.
8 . برخي فضايل و صفات و سيرة آن حضرت
شيخ طوسي(ره) در شب دوشنبه 22 محرم سال 460 هـ به رحمت ايزدي پيوست و در نجف اشرف در خانه خويش به خاك سپرده شد.

پي نوشت ها:

1. اين مجموعه به اصول اربعمائة شهرت دارد، يعنى, چهارصد اصل. اصول نوعي كتاب است جامع مقداري حديث از معصومين(عليهم السلام) و علماي حديث كه نوعا مي ‏گويند«له اصل»، يعني احاديث كتاب را مؤلف از امام(عليه السلام) شنيده است يا اينكه از راوي امام استماع كرده است و از آن جهت چنين كتابي را اصل مي ‏گويند كه از كتاب ديگر گرفته نشده است. ظاهراً اصول تا زمان امام عسكري(عليه السلام) نوشته شده و گر چه تاريخ تصنيف اين كتب به طور قطع مسلم نيست ولي تاليف بيشتر آنها در زمان امام صادق(عليه السلام) بوده است.
2. شيخ مفيد(ره)، تصحيح الاعتقاد، ص68.
3. علامه مجلسي(ره)، بحار الانوار، ج104، ص188.
4. نعماني(ره)، الغيبة، صص 30- 35.
5. شيخ صدوق(ره) ، كمال الدين و تمام النعمة، مقدمه، صص 4-6.
6. شيخ مفيد(ره)، الارشاد، ج2، ص 474، فصل 35 .
7. آقا بزرگ تهراني، مقدمه كتاب الغيبة، ص24.