در جست و جوی منابع پژوهشی

اولین قدم برای نوشتن هر نوع مقاله‌ی پژوهشی، خصوصاً مقالات متکی بر منابع «انتخاب موضوع» چرا که روند کار شباهت بیشتری دارد به پیدا کردن شغل تا به انتخاب نوعی خوراک در صورت غذای رستوران!
غیر از آنکه مدرس مربوط موضوع مقاله را معین نماید و یا تحت شرایط و مناسبتهائی خاص به نوشتن مقاله‌ای مشخص اقدام گردد، موضوع مقاله را باید خود نویسنده پیدا کند.
در بسیاری از موارد به هنگام نوشتن مقالات درسی، موضوع مورد تحقیق الزاماً بهترین موضوع مورد علاقه‌ی نویسنده نخواهد بود بلکه باید اجباراً بهترین موضوعی را که می‌تواند بیابد و با شرایط موجود وفق دهد انتخاب کند. زیرا هدف از نوشتن مقالات درسی تمرین و به دست آوردن تجربه برای تهیه و نوشتن مقالات اساسی بعدی می‌باشد. با این همه اگر دقت کافی به خرج داده شده و به طریق اصولی و سیستماتیک عمل شود همیشه این امکان هست که نویسنده بتواند با صرف حداقل وقت ممکن موضوعی مناسب با علاقه‌ی شخصی و امکانات موجود کتابخانه‌ی در دسترس پیدا کند و بتواند در فرصت معین شده مقاله‌ای با حجم مورد نظر بنویسد که کاملاً موفق از آب درآید.
برای یافتن موضوع مناسب لازم است به نکات زیر توجه شود:
اول- علاقه‌ی شخصی نویسنده،
دوم- امکانات موجود،
سوم- فرصت (زمان داده شده)
چهارم- حجم مقاله‌ی مورد نظر
برای نوشتن مقاله بهتر است جنبه‌های گوناگون مطالبی را که به آنها علاقمند هستیم مورد آزمایش قرار داده و مقالات خود را حتی المقدور در آن زمینه‌ها بنویسیم زیرا علاقه رنج و زحمت جستجو و تفحص و مطالعه و نوشتن را بر ما هموار ساخته و ما را به ادامه‌ی کار شایق می‌سازد.
متأسفانه امکانات موجود همیشه این فرصت را به ما نمی‌دهد تا موضوعات دلخواه خود را انتخاب کنیم. زیرا برای مقاله‌ی پژوهشی نیاز به منابع و مآخذ داریم. اگر کتابخانه‌ای که در دسترسی ماست در زمینه‌ی مورد نظر مآخذ زیادی نداشته باشد و یا موضوع بسیار نو و تازه باشد که هنوز مطالب زیادی در مورد آن انتشار نیافته ناچار از تعویض موضوع مورد نظر خواهیم بود.
از سوی دیگر در مدارس و دانشگاهها فرصت داده شده برای تهیه‌ی مقاله تاثیر زیادی در کیفیت و چگونگی محصول قلم ما خواهد داشت. تجربه نشان داده است کسانی که برنامه‌ی نوشتن مقاله‌های درسی را به گونه‌ای طرح می‌کنند که یکی دو هفته قبل از شروع امتحانات به اتمام برسد، با خیال راحت و بدون دغدغه‌ی خاطر مقالات بهتری را تهیه می‌کنند. و مقالاتی که دنباله‌ی آن به میان امتحانات کشیده شود مشکلات زیادی را برای محصل و دانشجو ایجاد خواهد کرد. به همین جهت اساتید و مربیان با تجربه تاریخ تسلیم مقالات درسی را یکی دو هفته قبل از شروع امتحانات معین می‌کنند.

در جستجوی منابع

فرض کنیم موضوعی مورد علاقه‌ی نویسنده‌ای بوده و بخواهد مقاله‌ای در آن زمینه بنویسد ولی اطلاع زیادی در مورد آن نداشته باشد، از راههای زیادی می‌تواند ظرف مدتی کوتاه به هدف رسیده و اطلاعات فراوان و مورد نیاز را برای مقاله‌ی خود فراهم کند، منجمله:
1- مشورت: استاد و مربی و معلم، همکلاسی‌ها، کتابدارهای با تجربه، سایر اساتید و صاحب نظران،
2- تکیه بر تجربیات شخصی و به کارگیری دامنه‌ی تخیلات،
- محدود کردن موضوع،
- انتخاب نهائی موضوع،
3- مراجعه به اتاق مرجع و استفاده از مراجعی که ما را به منابع گوناگون راهنمائی می‌کند،
4- مراجعه به اتاق مجلات،
5- استفاده از برگه‌ها یا فیش‌های کتاب.

1- مشورت

به طور کلی مشورت کاری پسندیده بوده و در همه شئون زندگی کارگشا و یار و یاور انسان تواند بود به شرط آنکه با اهل فن و صاحبنظران بی غرض مشورت کرده و در نهایت به طریق عاقلانه و با توجه به شرایط و امکانات خود تصمیم گیری کنیم.
هرگاه با موضوعی مواجه شدید که اطلاع زیادی درباره‌ی آن ندارید نباید این تصور پیش آید که تنها راه مشورت با دیگران و یاری جستن از آنان می‌باشد. ولی برای شروع کار، در صورتی که ایجاد مزاحمتی نباشد، می‌توان آنرا آزمود. با توجه به دو مرحله‌ی بعدی ملاحظه خواهید کرد که امکانات بسیاری در اختیار شما قرار دارد که در بسیاری از موارد شما را از مشورت بی نیاز می‌کند.

توضیح
نظر به اینکه مطالب مقاله‌های پژوهشی حتماً باید مستند باشد و استناد به اطلاعات به دست آمده‌ی افواهی قابل قبول نیست لازم است در مشورت با دیگران بیشتر جهت گرفتن اطلاعات شخصی و ردیابی منابع مکتوب از آنان یاری بجوئیم.

2- تجربیات شخصی و به کارگیری دامنه‌ی تخیلات

پس از گذراندن عملی مراحل مقاله نویسی و نوشتن یکی دو مقاله تجربیات پرارزشی به دست می‌آوریم که پیمودن مجدد این راه را برای ما بسیار سهل و ساده خواهد کرد و این تجربیات همیشه یار و یاور ما تواند بود.
یکی از راههایی استفاده از به کارگیری دامنه تخیلات محدود کردن موضوع است.

محدود کردن موضوع

نظر به اینکه موضوعات کلی باید محدود شود و جنبه‌های جالب و مورد نظر آنها را برای موضوع مقاله انتخاب کنیم لذا بهترین راه اینست که تخیلات خود را به کار گرفته و روی کاغذ یا هر مورد مربوط به موضوع کلی را که به نظرمان می‌رسد بنویسیم.
سپس به هر کدام که نظرمان بیشتر جلب شد درباره‌ی آن به تفخص و جستجوی منابع بپردازیم.
برای مثال موضوعی چون ایران برای نوشتن مقاله بسیار کلی بوده و می‌توان کتابهای بی شماری درباره‌ی آن نوشت زیرا این موضوع دارای جنبه‌های گوناگونی است که مربوط به علوم مختلف نیز می‌شود:
- جغرافیای انسانی ایران:
مردم ایران: ایلات و عشایر، جمعیت، جمعیت شهری یا روستائی، مشکلات زندگی شهری، امکانات ایاب و ذهاب، مهاجرت روستائیان به شهرها، مشاغلی، بی کاری، اعتیاد، کودکان بزهکار...
- جغرافیای طبیعی: کوه‌ها، رودها ...
- جغرافیای سیاسی...
- محصولات ایران: کشاورزی، دامداری، نوغان، قند (چغندر قند- نیشکر)...
- منابع طبیعی ایران: کانها، جنگل‌ها، نفت، گاز...
- صنعت ایران: صنایع مادر، صنایع غذائی، صنایع دستی، صنایع روستائی،
صنعت مونتاژ...
زبان‌ها و لهجه‌های بومی...
- و صدها مورد دیگر.
دامنه این موضوعات آنقدر وسیع است که هریک از موارد بالا باز خود دارای جنبه‌ها و موضوعات فرعی دیگری می‌باشد که خود به تنهائی ده‌ها مورد دیگر را در برابر تخیلات و تصورات ما قرار می‌دهد.
برای مثال فرض کنیم از میان موضوعات بالا «کودکان بزهکار» برای نوشتن مقاله‌ای پژوهشی اختیار شده و چند نفر بخواهند در مورد آن مقاله بنویسند.
این موضوع خود موضوعی کلی می‌باشد زیرا ممکن است نویسنده اول با به کاربردن دامنه‌ی تخیلات و معلومات شخصی خود بخواهد درباره‌ی «مخاطراتی که این قربانیان اجتماع را در حین ارتکاب جرم و دزدی از منازل و آپارتمانها تهدید می‌کند» قلم فرسائی کند.
دوّمی امکان دارد «بدآموزیهای تلویزیون و رسانه‌های گروهی و تاثیر آن بر کودکان و نوجوانان» را مورد بررسی قرار دهد و سوّمی نگرشی ژرف به «شرایط اقتصادی و اجتماعی زندگی این موجودات معصوم داشته» و چهارمی و پنجمی هرکدام «رابطه طلاق و جدائی والدین» و «اثر اعتیاد والدین را بر گمراهی فرزندان آنان» مورد تحقیقی قرار دهند و یا جنبه‌های دیگر را!
ملاحظه می‌کنید که در همین یک مورد هنوز ده‌ها موضوع محدود دیگر وجود دارد که نویسندگان و پژوهشگران جوان می‌توانند برای تحقیق و پژوهشی خود انتخاب کنند.
مثال 2- برای نوشتن مقاله‌ای در مورد شاعری چون نظامی گنجوی امکان دارد افراد بنا به ذوق و سلیقه و معلومات شخصی خود یکی از جنبه‌های زیر را انتخاب کنند:

عناوین مقالات پیشنهادی کنگره (1)
1- نظامی و قرآن
2- نظامی و حدیث
3- تلمیحات و اشارات در آثار نظامی
4- بازتاب محیط اجتماعی و سیاسی در آثار نظامی
5- زادگاه، اصل و منشاء نظامی از کجاست؟
6- محیطاحوال و زندگینامه شاعر
7- ارزش‌های والای انسانی در کلام نظامی
8- نوآوریها و تقلید در خمسه نظامی
9- شخصیت اسکندر در آثار نظامی
10- نظامی و خاورشناسان
11- نظامی در برخورد با مسائلی تاریخی
12- شخصیت فرهاد در داستان خسرو و شیرین
13- امثال و حکم در آثار نظامی
14- مفهوم زندگی در آثار نظامی
15- جنبه‌های مقایسه‌ای خمسه با آثار مشابه
16- نامه‌های نظامی
17- نظامی و طریقت اخیان
18- زمینه‌های تاریخی و اجتماعی آفرینش آثار نظامی
19- مناسبات نظامی با معاصرانش
20- نظامی و شاعران پیش از او
21- نظامی و شاعران بعد از او
22- آرایش‌های کلام در آثار نظامی
23- ایران دوستی نظامی
24- موسیقی و نظامی
25- عناصر عربی در شعر نظامی
26- نظامی و داستانهای بزمی
27- ردپای اساطیر در آثار نظامی به ویژه هفت پیکر
28- مقلدان و نظیر پردازان خمسه نظامی
29- منابع عربی لیلی و مجنون و تأثیر آن در آثار مشابه بعدی
30- نظامی، شاعر اخلاقی و دین
31- اسلوب داستان پردازی نظامی
32- اندیشه‌های کلامی و فلسفی نظامی
33- سیمای زنان در خمسه نظامی
34- شیوه‌های بلاغی آثار نظامی
35- انتقادات وارد بر آثار نظامی
36- ویژگیهای روانشناختی یا تحلیل روانشناسانه ی قهرمانان خمسه
37- منابع داستان خسرو و شیرین و تأثیر آن در آثار بعد
38- تأثیر ادبیات باستانی در آثار نظامی
39- جهان بینی نظامی
40- نظامی و شرع
(الف: تشبیهات ب: استعارات)
41- مأخذ خمسه نظامی
42- مقایسه لیلی و مجنون با دیگر لیلی و مجنون‌ها
43- مقایسه اسکندرنامه‌ها با اسکندرنامه نظامی
44- اسکندرنامه فردوسی و نظامی
45- مآخذ تاریخی و داستانی اسکندرنامه
46- آرمان نظامی
47- ایده آل نظامی در اسکندرنامه
48- طرح مشکلات آثار نظامی
49- نظامی و فخرالدین اسعد گرگانی
50- نظامی و منوچهری
51- نظامی و فردوسی
52- نظامی و فرخی
53- نظامی و سنائی
54- نظامی و مولوی
55- امیر خسرو دهلوی و نظامی
56- نظامی و فضولی
57- طبیعت در آثار نظامی
58- صورفلکی در آثار نظامی
59- مبانی عقیدتی نظامی
60- ابداعات نظامی از نظر صور خیال
61- بررسی دیوان نظامی از جنبه‌های مختلف
62- هنر شاعرانه نظامی
63- عناصر شعری نظامی
64- سبک شعر و مزایای فنی خمسه نظامی
65- حمد و ستایش در خمسه نظامی
66- نظامی و تصوف
67- جایگاه نظامی در آفرینش‌های ادبی و هنری جهان
68- تعالیم ادبی، اخلاقی و اجتماعی نظامی
69- ویژگی‌های دستوری کلام نظامی درخمسه
70- لزوم تدوین فرهنگ خمسه نظامی
71- عشقی و مناعت در خمسه
72- جایگاه خمسه در مثنوی سرایی در ایران
73- پرده‌های نقاشی در خمسه نظامی
74- دورنمای تحقیق درباره خمسه نظامی
75- نظامی شاعر ترکیب ساز
76- سبک شناسی آثار نظامی
77- بررسی عناصر فرهنگ مسیحیت در آثار نظامی
78- تحقیق در واژگان غیرایرانی در آثار نظامی
79- فرهنگ عامه و بررسی آن در شعر نظامی
80- بررسی زبان شعر نظامی
81- بررسی و مقایسه خسرو و شیرین نظامی و فردوسی
82- بررسی و مقایسه بهرام گور به روایت نظامی و فردوسی
83- تأثیر ادبیات عرب در آثار نظامی
84- عفت کلام نظامی
85- تعلیم و تربیت از دیدگاه نظامی
86- نظامی شاعر بزم پرداز
87- روش دستیابی به بهترین تصحیح آثار نظامی

توضیح:

موضوع بسیاری از مقالاتی که در کنگره ارائه شد خارج از عناوین پیشنهادی فوق بود که نشان می‌دهد دامنه‌ی مطالب مربوط به یک موضوع می‌تواند نامحدود باشد زیرا دامنه‌ی فکر و ذوق و ابتکار و سلیقه‌ی افراد بشر نامحدود است.

انتخاب نهائی موضوع
در مثالهائی که در صفحات قبلی در مورد موضوعات کلی نظیر ایران یا نظامی زده شد یک نکته‌ی بسیار دقیق بر پژوهشگر جوان روشن می‌شود:
قبلاً گفته شد یکی از عوامل مؤثر در انتخاب موضوع ذوق و سلیقه‌ی شخصی است. اگر خواستیم بر این اساس موضوعی را انتخاب کنیم باید صادقانه از خود بپرسیم آیا در مورد آن موضوع و در مورد اصول و مقدمات روش بررسی آن اطلاع کافی یا زمینه‌ی اطلاعات علمی لازم را داریم یا نه؟
اگر نداریم حتماً باید با مطالعه و جستجو این زمینه را فراهم آوریم.
امکان دارد بخواهیم کوههای سر به فلک کشیده‌ی ایران یا دریاچه‌های زیبا و سواحل سحرانگیز آن را برای نوشتن مقاله‌ی خود انتخاب کنیم.
با توجه به جنبه‌ای که انتخاب می‌کنیم باید اطلاعاتی در یکی از زمینه‌های زیر داشته باشیم:
- جغرافیا
- زمین شناسی
- فسیل‌ها
- محیط زیست و مهاجرت پرندگان
- اقتصاد
- معادن
- تفریحات سالم
- ورزش
- صنعت توریسم و جلب طلای سفید (2) ( آمار و ارقام سایر کشورها درین زمینه یا طریق ایجاد امکانات مسافرت، مهمانخانه، امنیت برای توریست‌ها ...) و غیرو.
امکان دارد کتابی ادبی یا اشعار شاعری و یا کار نویسنده‌ای مشخص مورد علاقه‌ی زیاد ما باشد و بخواهیم مقاله‌ای در آن مورد بنویسیم. باید اول از خود بپرسیم آگاهی کافی در مورد صنایع ادبی داستان نویسی و مانند آن داریم؟
آیا با اصول نقد ادبی آشنا هستیم که بتوانیم کار شاعر یا نویسنده را درست بررسی کرده و از آن لذت ببریم و در ضمن مقاله‌ای بنویسیم که خواننده‌ی ما از خواندن و مطالعه‌ی آن بهره‌ای ببرد و چیزی به اطلاعاتش افزوده شود؟
در مقالات پژوهشی باید کار اساسی و علمی ارائه داد نه آنکه مانند نوشته‌های بعضی نقادهای روزنامه‌ای یک سری مطالب کلیشه ای، یکنواخت و گنگ و مبهم را به صورت دل بخواه سرهم کرده و تحویل خوانندگان خود بدهیم!
اگر در نوشته‌ی پژوهشی مطلبی یا جنبه‌ای با نکته‌ای را نفی یا تأیید می‌کنیم باید به گونه‌ای همراه با شاهد و مدارک و دلیل منطقی و علمی و مستند به نظریات صاحبنظران و یا متکی بر اصول و قواعد باشد که نوشته‌ی ما را از سایر نوشته‌ها متمایز سازد.
در انتخاب موضوعی چون نظامی و قرآن یا نظامی و حدیث لازم است قبلاً آگاهی کامل یا نسبتاً خوبی از قرآن و حدیث داشته باشیم تا بتوانیم نکاتی را که نظامی در اشعار خود بسیار استادانه و ظریف به صورت اشاراتی بیان کرده است به منابع مربوط داری قرآن کریم و در حدیث‌ها ربط داده و مقاله‌ای مستند، وزین، گویا، قابل توجه و قابل توجیه تهیه کنیم.
اگر بخواهیم کتابی مانند بیلی باد اثر هرمن ملویل را با کتاب آسمانی انجیل مقایسه کنیم باید ابتدا با انجیل آشنائی داشته داستان آدم، ابلیس و کشمکش خوبی و بدی و سرانجام سقوط آدم را از ابتدا تا انتها بدانیم. کتاب ملویل را نیز به طور کامل مطالعه کرده ایما و اشاره‌های مربوط را با یکدیگر بسنجیم.
به همین گونه برای نقد و نوشتن مقاله‌ای برای کتابهای هومر باید با اساطیر یونان و رُم قدیم آشنا باشیم.
بنابراین باید همیشه در حیطه‌ای که در آن شناسائی خوب و قابل قبولی با گوشه و کنارهایش داریم قلم فرسائی کنیم.
اگر زمینه‌ی تازه‌ای را برای نوشتن مقاله انتخاب می‌کنیم شایسته است با صرف کمی وقت، ابتدا با مقدمات و ملزومات اولیه و اصل آن آشنائی حاصل کرده و بعد به افاضه‌ی علم بپردازیم!
برای نوشتن مقاله‌ی خوب باید سه اصل را در نظر گرفت:
1- داشتن اطلاع و آگاهی مقدماتی در زمینه‌ی علمی مورد پژوهشی
2- داشتن اطلاع و آگاهی از فن استفاده از منابع و روش کار، و
3- داشتن علاقه، ذوق و پشتکار لازم. این هر سه را می‌توان با تمرین مداوم و اصولی به دست آورد.

3- اتاق مرجع

اتاق مرجع یا اتاق منابع و مراجع در کتابخانه‌ها دارای کتابهای بسیار سودمندی است که برای راهنمائی پژوهشگران جمع آوری شده‌اند. این کتابها عبارتند از:
کتابهای دائرة المعارف یا اطلاعات عمومی، کتابهای لغت، کتابهای فهرست، کتابنامه‌های عمومی و کتابنامه‌های تخصصی (مربوط به رشته‌های معین علمی و ادبی و...)، زندگی نامه‌ها یا شرح حال‌ها، اطلس‌ها و سالنامه‌ها یا کتابهای سال، کتابنامه‌ها.
با مراجعه به دائرة المعارف یا کتابهای اطلاعات عمومی می‌توانیم اطلاعات اولیه و قابل توجهی در مورد موضوع مورد نظر به دست آوریم و با استفاده از کتابنامه‌ها و شرح حال،‌ها و اطلس‌ها می‌توانیم منابع مختلف موجود در مورد موضوع دلخواه خود را ردیابی کرده با دستِ پر به جمع آوری data بپردازیم.

الف – دایره المعارف‌ها (Encyclopaedias)

دایره المعارف نویسی از قرن چهارم و پنجم هجری متداول بود و دانشمندان همه‌ی علوم را بر حسب موضوع دسته بندی می‌کرده‌اند نه از روی حرف الفبا.
از قدیمی ترین این کتابها الفهرست یا کتاب جوامع العلوم و مفاتیح العلوم خوارزمی است.
کتاب شفای ابن سینا نیز مجموعه‌ای عظیم از علوم متدوال آن زمان را در بردارد.
از قرن نوزدهم به بعد در ممالکی اسلامی به تقلید از اروپائیان شروع به تدوین دائره المعارف‌هائی به صورت الفبائی کردند.
این کتابها توضیحاتی جامع در مورد همه‌ی اشخاص سیاسی و علمی و ادبی و موجودات و موضوعات موجود در دنیا به صورت مقاله‌هائی متناسب با توجه به اهمیت و گستردگی هر یک، ارائه می‌دهند که به صورت الفبائی مرتب شده است.
بنابراین برای به دست آوردن اطلاعات کلی و اولیه راجع به موضوعی که انتخاب کرده ایم مراجعه به این کتابها بسیار مفید خواهد بود. به خصوص آنکه معمولاً در پایان هر توضیح چنانچه منابع معتبری در مورد آن وجود داشته باشد مشخصات آن منابع را نیز ذکر می‌کند.
معتبرترین کتاب دائرة المعارف فارسی دائرة المعارف مصاحب است که نمونه‌ای از اطلاعات آنرا در صفحه قبل ملاحظه می‌کنید.
معروفترین دائرة المعارف ھای انگلیسی عبارتند از:
ENCYCLOPEDIAS (3)
Chambers's Encyclopaedia. New ed. 15 vols. New York, 1950.
Collier's Encyclopedia. 24 vols. New York, 1965.
Columbia Encyclopedia. 3rd ed. New York, 1963.
Encyclopaedia Britannica. 14th ed. 24 vols. Chicago, 1966.
Encyclopaedia Britannica. 30 vols. New York 1963.
دائره المعارف‌هایی که به زبان فارسی منتشر شده هر کدام اغلب از چند جلد تجاوز نکرده و به طور پراکنده اطلاعاتی را در اختیار خواننده قرار می‌دهند. بعضی از آنها می‌توانند در ردیف کتابهای لغت قرار گیرند.
چند نمونه از آنها که به نظر نگارنده رسیده است عبارتند از(4):
دائره المعارف بزرگ اسلامی بی سرپرستی کاظم موسوی بجنوردی تھران: مرکز دائر? المعارف بزرگ اسلامی 1370، تاکنون چهار جلد از آن تا حرف ابن سینا- ابن میسر به چاپ رسیده است.
مهرداد مهرین، گنجینه فرهنگ و علوم 2 جلد انتشارات حاوید 1363
محمد تژد، جهان دانش: فرهنگ دانستنیها 2 جلد انتشارات بنیاد 1363
پرویزاسدی زاده و دیگران فرهنگ دانش و هنر 1 جلد قطع بزرگ مؤلفین 1350
مهدی تجلی پور دائرة المعارف موضوعى دانش بشر 1 جلد قطع بزرگ امیر کبیر 1349
غلامحسین مصاحب، دائرة المعارف فارسى (3 جلد تا حرف ل) کتابهای جیبی 1346
رضااقصی فرهنگ نامه 1 مجلد کتابهای جیبی 1369
فرهنگ اندیشه نو ترجمه ی: 1 جلد تهران انتشارات مازیار 1369
the Fontana Dictionary
of Moden Thaughts (1962)
احمد تدین، شهین احمدی فرهنگ تاریخ 2جلد تهران: آگاه 1369

ب: کتابهای لغت یا فرهنگ‌ها (Dictionaries)
کتاب‌های لغت یکی از منابعی است که به طور مکرر مورد استفاده‌ی پژوهشگران قرار می‌گیرد. این کتاب‌ها ممکن است یک زبانه، دو زبانه یا چند زبانه باشد.
از سوی دیگر نوعی از این کتابها شامل اصطلاحات و لغات فنی و تکنیکی بوده و جای خاصی نزد نویسندگان مقالات پژوهشی که مایلند کاری در خور توجه ارائه دهند دارد زیرا پژوهشگران دانشمند همیشه می‌کوشند از بهترین کلماتی که بیشتر مورد استفاده و اقبال متخصصین و همکاران همان رشته قرار گرفته استفاده کنند لذا از ابداع لغات «من درآوردی» به سبک بعضی از مترجمین بی توجه و عجول خودداری می‌کنند.
معروفترین کتابهای لغت فارسی (یک زبانه) عبارتند از:
لغت نامه دهخدا مشتمل بر 146 جزوه یا 25 جلد بزرگ.
اثر: مرحوم علامه دهخدا چاپ مؤسسه لغت نامه (چاپ آن جریان دارد ) ( این اثر نوعی دائرة المعارف به حساب می‌آید)
فرهنگ نفیسی (ناظم الاطباء)، 5 جلد. تالیف دکتر علی اکبر نفیس (ناظم الاطباء ) کتابفروشی خیام (2535 برابر 1355 شمسی)
فرهنگ معین، 6 جلد. تالیف دکتر محمد معین (تهران: امیرکبیر 1342)
فرهنگ عمید، یک جلدی و دو جلدی. تالیف حسن عمید (تهران: امیرکبیر 2537) شامل واژه‌های فارسی و لغات عربی و اروپائی مصطلح در زبان فارسی و اصطلاحات علمی و ادبی.
فرهنگ آنندراج، در هفت جلد. تالیف محمد پاشا متخلص به «شاد» زیر نظر: محمد دبیرسیاقی (تهران: کتابخانه خیام 1335) شامل لغات فارسی با شواهد شعری و اصطلاحات و ترکیبات و مترادفات مفید و مباحث دستوری و لغات عربی به ترتیب ساده‌ی الفبائى.
و فرهنگهای دیگری نظیر مجمع المفهرس، فرهنگ جهانگیری و جز آن.
Encyclopeadia of Islam
منبع اخیر منبع معتبری است برای اخذ همه گونه اطلاع در تاریخ اسلام و کلیه‌ی مباحث اسلامی.
Grand larosse de la langue française
در هفت جلد
Le Grand Robert
در نه جلد
دو کتاب اخیر به زبان فرانسه می‌باشد.
برای تحقیق درباره شخصیت‌های ادبی و سیاسی و غیره به زبان فرانسه نیز می‌توان از فرهنگهای زیر استفاده کرد:
-Dictionnaire des noms propres (le Robert)
-Dictionnaire des Oevres
-Dictionnaire des personnages
-Dictionnaire des auteurs
در هفت جلد.
Dictionnaire des litteratures (larousse)
در زبان عربی و عربی فارسی:
فرهنگهای نوین و نفیسی، منجدالطلاب (با ترجمه فارسی آن)، المنجد، اقرب الموارد، لسان العرب ابن منظور و مجمع البحرین
معجم الادباء یاقوت حموی، تذکره الشعراع، الاعلام زرکلی و غیره.
بعضی از فرهنگهای لغت یا لغت نامه‌ها در زبان انگلیسی به شرح زیر است:
DICTIONARIES
The American College Dictionary. Rev. ed New York, 1965.
Fowler, Henry W., and F. G. Fowler, eds. The Concise Oxford Dictionary of Current English, 5th ed, rev. by E. Mclntosh, Oxford, , 1964.
Funk and Wagnalls New Practical Standard Dictionary of the English Language. New York, 1957.
Funk and Wagnalls Standard Dictionary of Folklore, Mythology, and Legend, 2 vols. New York, 1949 – 1950.
Murray, James A. H., et al., eds, Oxford English Dictinary. 12 vols. and supplement, Oxford, 1933.
Random House Dictionary of the English Language: The Unabridged Edition. Ed. Jess Stein, New, York 1966.
The Shorter Oxford English Dictinary, Ed William Little et al. 3rd ed. Oxford. 1955.
Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English, A.S. Hornby, Revised and updated, Oxford univesity. Press, 1974.
این کتاب به خاطر اینکه بعد از توضیح لغات، آنها را در عبارات یا جملات کوتاه به صورت نمونه به کار برده است خصوصاً برای فراگیرندگان زبان انگلیسی در سطح متوسط و پیشرفته بسیار سودمند است. (انگلیسی به انگلیسی)
Webster's New World Dictionary of the American Language. New York, 1960.
Webster's Seventh New Collegiate Dictionary. Springfield, Mass., 1963.
Webster's Third New International Dictionary of the English Language. Springfield, Mass., 1961.
کتاب‌های لغت و بستر به خصوصی برای بررسی ریشه‌های لغات بسیار مفید می‌باشد.
Weekley, Ernest. A Concise Etymological Dictionary of Modern English Rev. ed. New York, 1952.
J.A. Cuddon. A Dictionary of LiteraryTerms. England: Penguin Books,1984.
Frank N.Magill (ed.) Master Polts 2010 Stories and Essay Reviews from the World's Fine Literature (12 vols.), U.S.A. Salem Press 1976.
The World of Learning 1983–84, England: Europa Publications Ltd. 1983.
در کتاب آخر نام و مشخصات، آدرس، شماره تلفن، فکس، تلکس، رئیس، تعداد هیات علمی، زبان تدریس، تعداد دانشجویان، نام نشریات دانشگاهها و مشخصات دانشکده‌ها، مشخصات موزه‌ها مراکز تحقیقاتی و مؤسسه‌ها و انجمنهای علمی و فرهنگی کلیه‌ی کشورهای جهان را آورده است.
برای کسانی که مایل به ادامه تحصیل در سایر کشورها هستند مرجع بسیار مفیدی است که می‌توانند اقدام به مکاتبه و اخذ اطلاعات و فرمهای پذیرش و غیره بنمایند.
علاوه بر فرهنگهای لغت عمومی کتابهای لغت تخصصی برای رشته‌های مختلف علوم و فنون، پزشکی، کشاورزی، صنعت، حقوق، جغرافیا و غیره به تعداد زیاد در زبانهای خارجی و در نیم قرن اخیر به زبان فارسی تنظیم شده و انتشار یافته است.
به برگه دان کتابهای اتاق مرجع مراجعه فرمائید.

پ- کتابهای فهرست یا اندیکس‌ها (Indexes)

اندیکس‌ها (یا ایندکس‌ها به تلفظ انگلیسی) شماره‌ی صفحاتی را که اطلاعات مورد نظر را می‌توانیم در آن پیدا کنیم به صورت فهرست به ما نشان می‌دهد.
فهرست‌ها بر سه نوع هستند:
فهرست کتاب‌ها و مجموعه‌ها
فهرست مطالب مجلات
فهرست مطالب روزنامه‌ها

1- فهرست کتابها و مجموعه‌ها
از نمونه‌های این نوع فهرست کتابنامه‌ها و همچنین فهرست منابع آخر هر کتاب که خواننده را به منابع بیشتری در همان زمینه راهنمائی می‌کند می‌باشد.
کسانی که در زمینه‌ی ادبیات زبان انگلیسی مطالعه می‌کنند با کتابهای زیر آشنا هستند:
Essays and General Literature Index, 1900–1933.
Comp, by Minnie E. Sears and Marian Shaw, New York, 1934, Supplements, 1934- date.
Biography Index: A Cumulative Index to Biographical Material in Books and Magazines. New York, 1946/47- date.
در این منابع آثار نویسندگان و نقد‌هائی را که در مورد آنان نوشته شده است فهرست کرده‌اند. به علاوه می‌توانیم از فهرست کتابها و مجموعه‌هائی که هر چند گاه یکبار توسط ناشرین برای تبلیغ کارهای منتشر شده و در دست چاپ آنها انتشار می‌یابد استفاده کنیم که خود منبع خوبی برای کتابهای قابل دسترس می‌باشد.
منبع معتبر دیگری در این زمینه عبارتست از:
Dissertation Abstracts: A Guide to Dissertations and Monographs
Available in Microfilm (Ann Arbor, Michigan, 1952- date)

2- فهرست مقالات موجود در فصل نامه‌ها
منابع معتبر در این زمینه:
Reader's Guide to Periodical Literature, New York, 1900– date.
Social Sciences and Humdanities Index, 1907- date New York
این اثر قبلاً تحت عنوان International Index to Periodicals منتشر می‌شد.
در زبان فارسی معتبرترین آنها فهرست مقالات تالیف آقای ایرج افشار است.
نمونه‌ی دیگر فهرست مقالات جغرافیائی (1341)، گردآورنده: دکتر محمد حسن گنجی، ضمیمه‌ی مجله‌ی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و یا فهرست مقالات جنگ تحمیلی در مطبوعات ایران، (4 جلد)، تهران: وزارت ارشاد اسلامی 1364 تا 1368 و نظایر آن است.

3- فهرست مطالب روزنامه‌ها

این گونه فهرست‌ها برای استفاده از آرشیو روزنامه‌ها و کسب اطلاع در مورد خبری خاص بسیار سودمند است:
New York Times Index (New York, 1013- date) در این فهرست مقالات منتشر شده در نیویورک تایمز آورده شده بلکه در هر قسمت به طور غیرمستقیم تاریخ انتشار مقالات مربوط در سایر روزنامه‌ها نیز ذکر شده است.

توضیح:

در استفاده از منابع روزنامه‌ها توجه داشته باشید اغلب خبر‌ها به خاطر محدودیت زمان برای انتشار روزنامه با عجله و عدم دقت لازم منتشر می‌شود. در این زمینه لازم است بررسی‌های لازم را مبذول دارید و دقت کافی به عمل آورید.

ت: زندگی نامه‌ها (BIOGRAPHICAL DICTIONARIES)
: Universal
گذشتگان:
Deceased:
Chambers's Biographical Dictionary. New ed. London, 1961.
Webster's Biographical Dictionary. 1st ed. Springfield, Mass., 1943.
معاصرین: (تا حال حاضر)
Living:
-Current Biography. New York, 1940– date.
-A Dictionary of Universal Biography of All Ages and People. ed.
Albert M. Hyamson. 2nd ed. New York. 1951.
International Who's Who London. 1935-date.
Twentieth Century Authors: A Biographical Dictionary of Modern Literature. Ed. Stanley J. Kunitz and Howard Haycraft. New York, 1942. Supplement, 1955.

Webster's Biographical Dictionary, 1st ed. Springfield, Mass., 1943.
World Biography. 5th ed. 2 Vols. Bethpage, N.Y., 1954.
The Encyclopaedia Africana: Dictionary of African Biography (in 20 vols), Reference publication Inc. N.Y. 1977
American
Deceased
Appleton's Cyclopaedia of American Biography. Ed. J. Wilson and
John Fiske. 7 vols. New York, 1887–1900.
Dictionary of American Biography. 20 vols. New York, 1928–1937.
National Cyclopaedia of American Biography. New York, 1892-date.
(In progress.)
Who Was Who in America. 3 vols. Chicago, 1951-1960.

معاصرین:

Living
National Cyclopaedia of American Biography. New York, 1892-date.
(In progress.)
Who's Who in America. Chicago, 1899-date.
Who's Who of American Women. Chicago, 1958-date.
British

درگذشتگان:

Deceased
Dictionary of National Biography. Ed. Leslie Stephen and Sidney Lee.
63 vols. London, 1885 –1901. Reissued in 22 vols., London, 1908–1909. Supplements to 1950.
Who Was Who [1897–1960]. London, 1920-date. (In progress) Living
Who's Who. London, 1849-date.(5)

پاره‌ای از زندگی نامه‌ها به زبان فارسی:

فهرست مشاهیر ایران از آغاز دورانهای افسانه‌ای تا زمان حاضر، دکتر ابوالفتح حکیمیان، تهران: دانشگاه ملی ایران، 1357.
مشاهیر جهان، بیوگرافی 760 نفر از شخصیت‌های معروف، خسرو کریمی تهران: پدیده،(-).
شرح حال رجال و مشاهیر نامی ایران، مصطفی صدرالدین، تهران: انتشارات شقایق 1367.
مکارم الاثار در احوال رجال دوره‌ی قاجاریه، تالیف: آقای میرزا محمد علی (معلم حبیب آبادی)، اصفهان: مؤسسه نشر نفائس محفوظات، 1342. شرح حال رجال دو قرن 13 و14 هجری.
فرهنگ زندگی نامه‌ها، به سرپرستی حسن انوشه. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1369.
ریحانة الادب، تالیف محمد علی مدرسی، تهران کتابفروشی خیام.
و به همین ترتیب کتابهای بسیاری با عناوین:
زندگی نامه‌ی رجال و مشاهیر ایران، دانشنامه‌ی ایران و اسلام، شرح حال رجال و مشاهیر نامی ایران، تاریخ مشاهیر کرد، دانشمندان و سخن سرایان فارسی، و جز آن.

ث- اطلس‌ها و کتابهای جغرافیا (Atlases and Gazetteers)

اطلس‌ها مجموعه‌ای از نقشه‌های جغرافیائی است که به صورت کتاب مجلد شده باشد. اطلس در انواع مختلف تهیه می‌گردد که از آن جمله اطلس‌های عمومی، جغرافیائی تاریخی، هواشناسی و نجوم، شهرها، راهها و غیره را می‌توان نام برد (6).
Adams, James T. Atlas of American History. New York, 1943.
Atlas of World History. Ed. R. R. Palmer. Chicago, 1957.
Bartholomew, John W. Advanced Atlas of Modern Geography, 3rd ed. New York, 1956.
Collier's World Atlas and Gazetteer. New York, 1953.
Columbia-Lippincott Gazetteer of the World. Ed. Leon E. Seltzer,
New York, 1962.
Encyclopaedia Britannica World Atlas. Chicago, 1963.
Goode's World Atlas..Ed. Edward B. Espenshade. 12th ed. Chicago, 1964.
Macmillan World Gazetteer and Geographical Dictionary. Ed. T. C. Collocott and J. O. Thorne. Rev. ed. New York, 1961.
National Geographic Atlas of the World. Ed. M. B. Grosvenor. Washington, D. C., 1963.
Shepherd, W. R. Historical Atlas, 8th ed. New York, 1956. The Times Atlas of the world. Ed. John W. Bartholomew.
Mid-century edition, 5 vols. London, 1955-1959.
Lodwig W. Adamec, Ph.D (ed) Historical Gazetteer of Iran.
(4 vols). Auastria; Akademsche Druk-U. verlogsanstit. Graz, 1981.
کتاب بالا چهار جلد است که ایران را به چهار قسمت کرده است. جلد اول شامل شمال غربی (آذربایجان، گیلان، کردستان و اصفهان)، جلد دوم شمال شرقی ایران (خراسان، مازندران و یزد) جلد سوم جنوب غربی (لرستان، خوزستان، فارس، کرمان و نواحی جنوب غربی ایران) و جلد چهارم جنوب شرقی ایران (سیستان، بلوچستان و بندرعباس)، می‌باشد.
در زبان فارسی نیز اطلس‌ها و نقشه‌های جغرافیائی بسیار مفید و ارزشمند از طرف مؤسسه‌ی گیتاشناسی چاپ شده است که برای پژوهشگران در زمینه‌های جغرافیائی بسیار کارگشا تواند بود.
از قدیم ترین فرهنگهای جغرافیائی می‌توان کتاب معجم البلدان تالیف الشیخ الامام شهاب الدین عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموى البغدادی متوفی سال 626 هجری را نام برد. این کتاب در هشت جلد به زبان عربی منتشر شده است.
چند کتاب در این زمینه به زبان فارسی عبارتند از:
دائره المعارف شهرهای جهان، تالیف و ترجمه: عبدالحسین سعیدیان، تهران: انتشارات علم و زندگی 1363. در این کتاب 1169 شهر دنیا معرفی شده و دارای 544 عکس است.
جهان معاصر، تالیف: گروهی از دانشمندان شوروی، ترجمه غلامحسین متینی تهران: جاویدان، 1361. (شامل اطلاعات جغرافیائی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کلیه کشورهای جهان).
فرهنگ جغرافیائی ایران، از انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش، فروردین 1330. مجموعه‌ای است بزرگ که هر جلد آن به یکی از استانهای کشور اختصاص یافته است.
فرهنگ آبادی‌های ایران، تالیف: دکتر لطف الله مفحم پایان، تهران: امیرکبیر
1339. شامل نام‌ها و موقعیت شهرها و دیه‌های کشور.
و صدها کتاب مفید دیگر که این کتاب گنجایش ذکر همه آنها را ندارد (به فیش دانهای اتاق مرجع در کتابخانه‌ای که در دسترس شماست مراجعه کنید.)

ج- سالنامه‌ها(Almanacs and Yearbooks)
سالنامه‌ها کتابهایی است که اهم وقایع و اتفاقات هر سال را در همه‌ی زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، هنری و جز آن جمع آوری کرده و یکجا به چاپ می‌رساند.
نوع دیگر سالنامه‌ها تخصصی بوده و از طرف ادارات و سازمانهای مختلف در پایان هر سال منتشر می‌شود نظیر:
سالنامه‌ی هواشناسی، تهران: اداره کل هواشناسی 1337
سالنامه‌ی آماری کشور، تهران: مرکز آمار ایران
سالنامه‌ی پارس، تهران، شرکت طبع کتاب 1305 مانند سالنامه‌ی پارس و سالنامه‌ی اقبال.
سالنامه‌ی مجله‌ی کابل، سالنامه‌ی دانشگاه تهران، سالنامه‌ی کشور ایران، سالنامه‌ی کیهان ما، سالنامه‌ی نور دانش، سالنامه‌ی وزارت امور خارجه...
The American Yearbook: A Record of Events and Progress. New York, 1925-date.
The Americana Annual: An Encyclopedia of Current Events. New York, 1923-date.
The Annual Register: A Review of Public Events at Home and Abroad. London, 1758-date.
Britannica Book of the Year. Chicago, 1938-date.
Collier's Year Book. New York, 1939 date.
Facts on File: A Weekly Synopsis of World Events. New York, 1940- date.
Information Please Almanac, New York, 1947-date,
Kane, Joseph N. Famous First Facts: A Record of First Happenings, Discoveries and Inventions in the United States. 3rd ed. New York, 1965.
The New International Year Book: A Compendium of the World's Progress, 1907–. New York, 1908-date.
The Statesman's Year-Book: Statistical and Historical Annual of the States of the World, 1864-London, 1864-date.
The World Almanac and Book of FactS. New York, 1868-date.
Yearbook of the United Nations. Lake Success, N. Y., 1947-date.
The Europa World Year Book 1989,(30 vols). (1st tpublished 1926) England: Europa publications Ltd. 1989. -

چ- کتابنامه‌های(Bibliographies) (کتابشناسی)
در کتابنامه‌ها کتابهای موجود در کتابخانه‌ای معین، یا موضوعی مشخص و یا دوره‌های خاص را به صورت فهرست جمع آوری می‌کنند.
مانند:
فهرست کتابهای چاپی فارسی فهرست مشترک کتب خطی پاکستان نه جلد کتابشناسی موضوعی ایران، کتابشناسی موضوعی خلیج فارس کتابنمای ایران فهرست کتب دینی خطی کتابخانه سلطنتی فهرست تاریخ- سفرنامه- سیاست نامه- روزنامه و جغرافیای خطی کتابخانه سلطنتی و صدها نظیر آن.
و یا کتابشناسی‌هائی مانند صورت کتابهای فهرست شده در کتابخانه‌ی مرکزی مرکز اسناد (1369)، دانشگاه فردوسی: کتابخانه مرکزی.
کتابشناسی‌ها معمولاً از روی عنوان کتابها منظم می‌شوند. در ضمن معمولاً دارای حداقل دو فهرست در آخر مجموعه نیز می‌باشند که یکی فهرست الفبائی نام نویسندگان و مؤلفین و دیگر فهرست موضوعی کتابها است. بنابراین هر کتاب یا موضوع را می‌توان در سه جا ردیابی کرد. (به توضیحات اول کتابشناسی‌ها توجه کنید).

4- اتاق مجلات
در اتاق مجلات دوره‌های مجلات گذشته اغلب به صورت جلد شده و مجلات تازه جمع آوری می‌شود که در اختیار مراجعه کنندگان قرار می‌گیرد و معمولاً تازه ترین مجلات علمی و ادبی در گوشه‌ای در معرض دید قرار داده می‌شود.
توجه:
یکی از موضوعات خوب برای پژوهش تهیه‌ی فهرست مقالات دوره‌های مختلف مجلات گوناگون می‌باشد که در اکثر کتابخانه‌ها و کتابخانه‌های دانشگاهها و دانشکده‌های کشور ما هنوز انجام نشده است.
یکی از فهرست‌های بسیار سودمند و معتبر در این قسمت فهرست مقالات فارسی ایرج افشار (1340) در چهار جلد از انتشارات دانشگاه تهران است.

5- برگه‌ها یا فیش‌های کتاب (Catalog Cards)
معمولاً در جائی نزدیک محل ورود کتابخانه قفسه‌های چوبی قرار دارد که سطح آن از کشوهای کوچکی پوشیده شده است.
در این کشوها کارتهایی به صورت الفبائی مرتب شده که هر کدام محتوی کلیه اطلاعات لازم راجع به یک کتاب موجود در آن کتابخانه می‌باشد.
این کارتها از روی:
1- نام نویسندگان
2- عنوان کتابها
3- موضوع کتابها
دسته بندی شده‌اند بنابراین اگر نام نویسنده‌ی کتابی را بدانیم می‌توانیم آن کتاب را در قسمت «مؤلف‌ها» پیدا کنیم.
اگر نام کتاب را بدانیم، کتاب در قسمت «عناوین» یافته می‌شود و اگر در زمینه‌ای خاص نام نویسنده یا نام کتابی را ندانیم با توجه به موضوع مورد نظر می‌توانیم کتابهائی را در قسمت «موضوع» پیدا کنیم.
توجه داشته باشید برای کتابهای مختلف امکان دارد کارتهایی زیر نام همکار یا همکاران نویسنده، مترجم، گردآورنده، مصحح، تصویرگر و جز آن نیز وجود داشته باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1- نقل از عناوین پیشنهادی دبیرخانه‌ی کنگره‌ی بین المللی بزرگداشت نهمین سده‌ی تولد حکیم نظامی- دانشکده‌ی ادبیات و زبانهای خارجی دانشگاه تبریز (28-31 خرداد 1370) تبریز.
2- گفته می‌شود درآمد ارزی بعضی کشورهای توریستی از جهانگردان بیشتر از درآمد نفت بسیاری از کشورهای نفت خیز جهان می‌باشد.
3- James D. lester, Writing Research Paper: A Complete Guide, U.S.A. Scott Foresman and Co., 1967, p. 4.
نظر به اینکه هر پژوهشگری لازم است حداقل یک زبان خارجی بداند تا از منابع بیشمار موجود به زبانهای خارجی نیز بتواند استفاده کند، در این قسمت تعدادی از منابع معتبر به زبان انگلیس به خصوص، و فرانسه و عربی ذکر شده است.
4- مثال‌هائی که در این فصل از دائره المعارف‌ها، اطلس‌ها زندگی نامه‌ها، فرهنگها و جز آن ارائه می‌شود مشتی از خروار بوده و بر حسب اتفاق به عنوان نمونه جمع آوری شده است. از ناشرین و بزرگانی که دارای تالیفاتی در این زمینه‌ها می‌باشند تقاضا می‌شود مشخصات کامل اثر خود را با خلاصه‌ای کوتاه از نوع و چگونگی اطلاعات داده شده به آدرس انتشارات ترانه جهت اینجانب ارسال فرمایند تا در چاپهای بعدی مورد استفاده قرار گرفته و به آگهی دانش پژوهان برسد.
5- با توجه به اینکه پژوهشگر باید حداقل با یک زبان خارجی آشنائی داشته باشد تا نوشته خود را غنی سازد، در این فصل تعدادی منابع به زبان خارجی آورده شده است (منبع کتاب (Lester.
6- مهندس عباس جعفری، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، تهران: انتشارات گیتاشناسی 1366، ص. 31.

منبع مقاله :
طوسی، جواد؛ (1390)، راهنمای پژوهش و اصول علمی مقاله نویسی، مشهد: نشر تابران، چاپ چهاردهم