نویسنده: رضا اصلانی
نزدیک به 70 سال از پرتاب اولین ماهواره ساخت دست بشر به فضا می‌گذرد. در تمام مدت این 70 سال پیشرفت‌های زیادی در حوزه ماهواره و ماهواره‌بر رخ داده، اما شاکله اصلی کار بر همان منوالی بوده که در دهه 50 و 60 انجام می‌شد. ماهواره‌برهای غول‌آسا و بسیار گران قیمت ماهواره‌های بزرگ را از زمین جدا کرده و در مدار زمین قرار می‌دادند و می‌دهند. در چند دهه اخیر هر ماهواره بر سنگین یا فوق سنگین قادر بوده چند محموله کوچک را نیز در کنار محموله اصلی خود به فضا برده و در مدار تزریق کند. در این بین اگر ماهواره‌بری به نرخ موفقیت بالای 95 درصد برسد، عالی ارزیابی می‌شود؛ بالای 90 درصد قابل اطمینان و زیر 90 درصد چندان مطلوب نیست. در تمام این هفتاد سال صدها و شاید هزاران ایده در شرق و غرب عالم برای کم کردن از هزینه‌های پرتاب ماهواره و همچنین کاهش زمان و افزایش قابلیت اطمینان مأموریت‌های فضایی مطرح شده که البته هنوز هیچ‌کدام از سطح مقاله یا آزمایشگاه فراتر نرفته است. هنوز در بر همان پاشانه‌ای می‌چرخد که 70 سال پیش می‌چرخید!
اما؛ در چند سال اخیر اتفاق مهمی در صنعت فضایی افتاده که به نظر می‌رسد این بار قرار است تغییرات بزرگی در این داستان ایجاد کند. این تغییر - نه در صنعت حامل و ماهواره‌بر- بلکه در سمت محموله و ماهواره رخ داده است. حامل هنوز هم همانی است که زمان یوری گاگارین بود؛ اما ماهواره‌ها عوض شده‌اند، یا حداقل دارند عوض می‌شوند. محموله تغییر یافته، حامل تغییر یافته می‌خواهد.
مخاطبان این نوشتار حتماً اصطلاح «جمع کردن» رایانه را شنیده‌اند. یک رایانه معمول رومیزی شامل قطعات مشخصی مانند: جعبه (کِیس)،هارد، مادربورد، کارت گرافیکی، رَم، سی‌پی‌یو و... است. برای تهیه یک رایانه به راحتی می‌توان به یکی از بازارهای رایانه‌ای تهران یا هر شهر دیگری مراجعه کرد، این قطعات را خرید، سرهم بندی کرد و یک رایانه آماده کار تحویل داد. کل این فرآیند می‌تواند در یک نصفه روز انجام شود.
حالا در این سال‌ها، ساخت «ماهواره» - حداقل در بخش آماتوری و نیمه حرفه‌ای - «مشابهت»هایی را با کار جمع کنندگان رایانه‌های رومیزی پیدا کرده است. این روزها با داشتن یک کارت اعتباری و یک ماهواره کوچک را از سایتهای فروش تهیه کرد، آن‌ها را در آزمایشگاه سرهم بندى کرد، نرم افزار آن را تنظیم کرد و بعد برای پرتاب و رویه‌ها و آزمایش‌های قبل از آن به دنبال یک خدمات دهنده خوب گشت؛ به همین سادگی! مشاوران ارزان قیمت و بسیار در دسترسی هم هستند که حاضرند در تمام مراحل به کمک گروه‌های ماهواره‌ساز عمدتاً دانشجویی بیایند.
با طرح موضوع به این شکل، شاید این سوال پیش آید که چنین رویکردی مربوط به ماهواره‌های غیر حرفه‌ای و دانشجویی- دانش آموزی است؛ اما واقعیت ماجرا این است که این فرایند در حال تسری به فعالیت‌های حرفه‌ای است. با پیشرفت در فناوری قطعات الکترونیک، ماهواره‌ها هر روز کوچک و کوچک‌تر می‌شوند و امروزه شاهد آن هستیم که ماهواره‌های با وزن حدود 10 کیلوگرم نیز رفته رفته به میدان خدمات دهی حرفه‌ای وارد شده‌اند.
زمانی بود که عمر یک دستگاه لوازم خانگی ساده مانند تلویزیون به نیم قرن نیز می‌رسید. امروز اگرچه قابلیت‌های یک تلویزیون صدها بار بیشتر از اسلاف قدیمی خود است؛ اما عمر آن - حتی از بهترین نوع - بعید است به پنج سال برسد! منطق موضوع روشن است: سامانه‌ای که قرار است چند سال دیگر با نمونه بهتر و کاراتر از خود جایگزین شود؛ چرا باید برای عمر پنجاه ساله طراحی شود؟! اگر قرار است که پنج سال بعد فناوری نمایش تصویر چند برابر قابلیت فعلی ارتقا یابد، پس ساخت یک تلویزیون با عمر مفید چند ده ساله چه معنایی دارد؟!
چیزی شبیه به همین منطق - اگرچه شاید اطلاق نعل به نعل مثال تلویزیون به ماهواره امکان نداشته باشد - به دنیای ماهواره هم در حال تسری است. وقتی قرار است دو، سه یا پنج سال بعد فناوری تصویربرداری متحول شود، پس چه معنایی دارد ماهواره تصویر برداری یا سنجشی با عمر 15 سال طراحی کنیم؟! وقتی که فناوری روز به روز در حال تغییر است و وقتی ماهواره ساده و ارزان و سبک تولید می‌شود، چرا نباید ماهواره‌ها را پشت سر هم جایگزین کرد؟!
ماهواره‌بر؛ عقب مانده از ماهواره
ماهواره برای رفتن به فضا به ماهواره بر نیاز دارد. همان طور که اشاره شد دنیای ماهواره متحول شده یا در حال تحول است، اما چنین تغییر همترازی در بخشی حامل ماهواره اتفاق نیفتاده است. ماهواره ارزان و پرتیراژ شده، اما ماهواره بر عموماً همچنان گران و کم تولید است. امروزه صفی از ماهواره‌های کوچک و ارزان قابل پرتاب تشکیل شده که برای رفتن به فضا به دنبال سامانه پرتاب ارزان، سریع و چابک هستند. صاحبان چنین ماهواره‌هایی اغلب از هزینه از دست رفتن ماهواره‌شان هم نمی‌ترسند، چون قادرند بلافاصله ماهواره دیگری را برای جایگزینی آماده پرتاب کنند. این صاحبان ماهواره نمی توانند برای پرتاب ماهواره خود سالیان سال منتظر شوند، دها برابر پول ساخت ماهواره هزینه پرتاب کنند و دست آخر هم با عدم موفقیت پرتاب همه چیز از دست برود و دوباره سال‌ها انتظار!
به همین خاطر است که این روزها دنیای حامل بیش از هر زمان دیگری به تکاپو افتاده است. ایده‌های خلاقانه در این حوزه این روزها نه در فضای فانتزی آکادمیک، که به عنوان یک نیاز صنعتی دنبال می‌شود. بردن ماهواره به مرز فضا با استفاده از هواپیما یا هوا- فضاپیما، توسعه وسایل رفت و برگشتی فضایی، سامانه‌های پرتاب کوچک و ارزان و مواردی از این دست در این سال‌ها به طور جدی دنبال می‌شوند. به خاطر همین فضا و رویکردها است که سامانه‌های پرتاب کم هزینه فالکون، آنتارس یا وگا توسعه پیدا می‌کنند یا مثلاً پروژه‌ای مانند ویرجین گالکتیک دنبال می‌شود. به دلیل همین نیاز به تحول در حامل است که غول‌های فناوری مانند گوگل یا فیسبوک درست به کار می‌شوند و روی ایده‌هایی مانند ماهواره‌های کوچک زنجیره‌ای یا پلتفرم‌های مرز جوی کار می‌کنند. ماهنامه صنایع هوافضا به خصوص در یک سال گذشته این خط را دنبال کرده و مقالات و اخبار زیادی را در این زمینه منتشر کرده است.
دنیای ماهواره در حال تغییر است و متناسب با آن دنیای ماهواره بر هم باید در مسیر تغییر قرار گیرد. ارائه دهندگان خدمات پرتاب باید خود را با این تغییرات هماهنگ کنند، به خصوص که پول در دست ماهواره و صاحب ماهواره است، نه در دست توسعه دهنده ماهواره‌بر و ارائه کننده خدمات پرتاب!
منابع تحقیق :
[1] www.aviationweek.com
[2] www.aerospaceamerica.org
منبع مقاله :
ماهنامه صنایع هوافضا، شماره 110.
/ج
