رصد فرهنگی مقدمه مهندسی فرهنگی است(1)
▪ گفت‌وگو با محمدعلی كی‌نژاد
● از نظر شما لوازم و پیش نیازهای مهندسی فرهنگی چیست؟
اولین گام برای مهندسی فرهنگی رصد فرهنگی است. ما در رصد فرهنگی می‌خواهیم، وضعیت فرهنگی كشور را با یك نگاه عینیت‌گرا بررسی كنیم؛ هم در سطح فرهنگ عمومی و هم در سطح خرده فرهنگ‌های موجود در جامعه و با كالبدشكافی فرهنگی جامعه شناخت عمیق از فضای فرهنگی كشور انجام دهیم؛ به عبارتی می‌خواهیم فضای فرهنگی كشور را دیده‌بانی كنیم. رصد فرهنگی نوعی مسئله‌یابی و مسئله سنجی فرهنگی است؛ كه باید در سطوح مختلف، به لحاظ مقاطع زمانی گذشته، حال و آینده پی بگیریم. تا ما شناختی از گذشته نداشته باشیم، حال را نمی‌فهمیم؛ و تا حال را نشناسیم، آینده را نمی‌توانیم ترسیم كنیم. ضمن اینكه تأثیر محیط‌های خارجی و متغیرهای بیرونی باید به دقت لحاظ شوند. اینكه میزان تأثیر ما بر محیط خارجی به چه میزانی است و در محیط خارجی و بین المللی چه تحولات و مسائلی می‌گذرد و چه آثاری بر بخش فرهنگی داخل كشور خواهد داشت، نیاز به شناخت دقیق دارد.
● اگر درست متوجه شده باشم، فرمایش شما به این معناست كه رصد فرهنگی مقدم بر مهندسی فرهنگی است؟
ببینید، همچنان كه كشورهای مختلف به خصوص كشورهای توسعه یافته با برنامه‌ریزی دقیق و علمی در همه حوزه‌ها پیش می‌روند، بخش اقتصادی برای دستیابی به رشد اقتصادی یا تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و حساب شده دارد و در بخش امنیت ملی طــرح‌هـای مـختلف نظامی و بازدارنده و پروژه‌های عظیم اجرا می‌شــود. در بـخش فرهنگ هم ما نیاز به برنامه‌ریزی در جهت دستیابی به اهداف فرهنگی براساس نظام داریم. این مسئله در تمامی دنیا وجود دارد. آمریكا چقدر تلاش می‌كند كه فرهنگ خود را كه حداكثر ۳۰۰-۲۰۰ســال قــدمـت دارد جـهانی كنـد.برای این مسئله ابتدا، ذهنیت‌سازی می‌كند و بعد با شیوه‌های مختلف تبلیغــاتی، مستقیـم و غیرمستقیم سعی در اشـاعــه فرهنگش در خارج از مرزهای خود را دارد. این مسئله در كشور ما به لحاظ شرایط خاص و تجربه چندین هزار ساله فرهنگی و دینداری و اینكه دین و فرهنگ پرچمدار تحولات و جریان‌ها در ایران بوده، به خصوص انقلاب اسلامی كه دقیقاً برآمده از بطن همین فرهنگ دیندار مردم است، عامل پایداری ما در برابر تمامی فشارها بوده است.
غرب با درك این موضوع، تمام توانش را برای تخریب و تضعیف عامل هویت بخشی و مقاومت‌پذیری ما به كار گرفته است. ما نیاز داریم به طور دائمی، فرهنگمان را رصد كنیم، و با شناخت از روندهای موجود، كاستی‌ها و فرآیندهای شكل‌گیری، پردازش و نمودهای عملی رفتاری، زمینه سازی مهندسی فرهنگی كشور را فراهم كنیم. در حقیقت رصد فرهنگی مقدمه مهندسی فرهنگی است. بر همین اساس بود كه ما در چند سال گذشته پروژه‌های تحقیقاتی زیادی در زمینه رصد فرهنگی و مهندسی فــرهنــگی در دبیرخانه شــورای عــالی تعــریف كردیم و برای پشتیبانی علــمی مـوضوع مقدمات لازم برای جذب هیئت علمی و تاسیس مركز پژوهشی زیر نظر دبیرخانه شورای عالی انجام دادیم و بستر كار فراهم شد كه هم‌اكنون هم كار با حضور آقای دكتر مخبر به طور جدی ادامه دارد.
● آیا اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، با این فرصت كمی كــه دارنـد (تشكیل جلسه‌ها هر دو هفته) می‌توانند متولی این موضوع باشند؟
قطعاً نه، چون این رصد قرار نیست توسط اعضای شورای عالی و در جلسه شورای عالی انجام بگیرد؛ بلكه یك مركزی باید به طور مداوم مسایل فرهنگی جامعه را رصد نماید، و خلأهایی كه وجود دارد را شناسایی كرده، سمت و سوی حــركت‌هــا را ببیند و برای هدایت آن برنامه‌ریزی كند. شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان اتاق فكر و مركز رصد فرهنگی عمل می‌كند و با انسجام بخشی به نهـادهــای فـرهنگی از تكرار و كارهای موازی و همسو جلوگیری می‌كند؛ اعضای شورای عالی به لحاظ كمبود وقت، نمی‌توانند عهده‌دار گردند و نیاز به یك دستگاه فعال و متخصص است كه به طور مداوم پشتوانه پژوهشی این كار را انجـام دهــد. دبیـرخانه شورای عالی، این كار را به صورت تخصصی سـامـان می‌دهـد. وقتی نتایج كار رصد به شورای عالی می‌رسد، كار به دو حوزه تقسیم می‌شود: حوزه ستادی، كه شورای عالی به عنوان مغزافزار مركزی آن را انجام می‌دهد و سیاستگذاری، نظارت و ارزیابی می‌كند. بخش دیگر صف است؛ كه كار اجرایی و عملیاتی انجام می‌دهد، نكته‌ایی كه در بخش رصد باید مورد توجه قرار گیرد، ماهیت تعاملی بخش فرهنگی با سایر بخشها است. كسانی كه به رصد فرهنگی می‌پردازند، نیاز به تخصص‌های مختلف از اقتصاد و علوم سیاسی گرفته تا جامعه‌شناسی، هنر و مهندسی دارند تا با یك دید همه جانبه‌نگر این رصد را در بخش‌های مختلف و در قالب یك كلیّت كلان انجام دهند.
● یعنی این رصد در بخش‌های سیاسی و اقتصادی هم باید انجام گیرد؟
فرهنگ به لحاظ چند لایه بودن، پیچیدگی‌ها و چندبخشی بودن آن، در تعاملی دائمی و تأثیرگذاری و تأثیرپذیری مداوم است. ضرورت دارد كه در رصد فرهنگی ما سایر بخشها را هم لحاظ كنیم؛ لذا رصد فقط به بخش فرهنگی محدود نمی شود. وقتی رصد فرهنگی را انجام می‌دهیم، در حقیقت رصد سایر بخشها را هم به همراه دارد؛ ما در گام اول، به رصد فرهنگی در جامعه دست می‌زنیم؛ بعد باید با شناخت صحیح در صدد ساخت‌وساز و مهندسی كلان فرهنگی كشور باشیم.
● پس شما رابطه بخش فرهنگ با دیگر ابعاد و بخش‌های اجتماع را تنگاتنگ می‌بینید كه در آن فرهنگ بر دیگر اركان و بخشها تأثیر می‌گذارد و آن بخشها هم بر فرهنگ تاثیر می‌گذارند؟ چون وجود رابطه یا عدم رابطه، شكل و ماهیت نقشه مهندسی فرهنگی را دچار تحول خواهد كرد؟
در بررسی مسائل مختلف، ما از الگوها و رویكردهای مختلفی استفاده می‌كنیم؛ از این منظر رویكرد سیستمی، برای تعیین رابطه بین بخش‌های مختلف جامعه، آن را به ۴ بخش فرهنگ، اجتماع، سیاست و اقتصاد تقسیم می‌كند؛ كه به منزله ۴ خرده نظام عمل می‌كنند. نظام اقتصادی به انطباق و سازگاری با محیط می‌پـردازد. نظام سیاسی، وظیفه تعیین اهــداف جــامعه را به عهده دارد و افراد جامعه این اهداف را همراهی می‌كنند. نظام اجتماعی، بر وحدت و هماهنگی جامعه تأكید دارد؛ و از طریق قواعد و هنجارها به اهــداف می‌پــردازد. نظام فرهنگی هم معطوف به حفظ الگوهای فرهنگی و ارزش‌هـای فرهنگی فراگیر است؛ به عبارت بهتر نهادهای دینی و فــرهنـگی، ارزش‌هـای فــرهنـگی عمــومی را هدایت می‌كنند و این ۴ بخش در یك رابطه تعاملی با یكدیگر قرار دارند. در مجموع تعامل ۴ بخش، مقدمه نظام اجتماعی كلان می‌باشد. به نظر من در برنامه توسعه، فرهنگ یك جامعه را تنها نمی‌توان با تغییرهایی در بخش‌های فرهنگی اصلاح كرد؛ بلكه لازم است فعالیت‌های تمام بخشها در یك چارچوب فرهنگی قرار گیرد. اما در این بین رابطه دو بخش فرهنگ و سیاست خیلی مهم است. فرهنگ، بخش سیاسی را از طریق سیاست‌مدارانی كه خود پرورش یافته نظام فرهنگی جامعه هستند، و نیز از طریق نهادهای فرهنگی تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ و در مقابل بخش سیاسی نیز از طریق سیاست‌های فرهنگی، نظارت بر مراجع فرهنگ‌ساز و فرهنگ‌پرور، به ویژه مطبوعات و رسانه‌ها و بالاخره كالاها و صنایع فرهنگی بخش فرهنگ را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
امروزه تقریباً پذیرفته شده كه نهادهای غیرفرهنگی، تأثیر انكارناپذیری بر فرهنگ می‌گذارند و همین مسئله است كه برنامه‌ریزی فرهنگی را دچار مشكل می‌كند. تأثیری كه نهادهای اقتصادی و سیاسی مانند وزارت اقتصاد و دارایی، تعاون، كشور بر مباحث فرهنگی دارند، شاید كمتر از نهادهای فرهنگی مانند وزارت ارشاد، آموزش عالی، سازمان تبلیغات و حتی آموزش و پرورش نباشد.
شما هر تلاشی كه در جهت حاكم كردن عدالت اجتماعی در همه ابعاد و بخشها انجام دهید یك كار عمیق فرهنگی است. نقش و تأثیر فرهنگی رفتار دولت بسیار بیشتر، كارسازتر و ماندگارتر از فعالیت‌های مستقیم فرهنگی است. صحبت‌های بنده به معنای خنثی بودن فرهنگ نیست. به طور حتم غیر از عوامل اقتصادی، فرهنگ هم آهنگ توسعه را تسریع می‌كند. درست است كه عوامل اقتصادی و سیاسی بر فرهنگ تأثیر می‌گذارند، ولی فرهنگ تأثیر شدیدی بر اقتصاد و سیاست می‌گذارد. برخی‌ها در بررسی علل توسعه غرب، دقیقاً بر روی عامل فرهنگ تأكید می‌كنند. ماكس وبر در غرب پرچمدار این تفكر است. اینكه آیا فرهنگ، سرمایه‌گذاری و تولید را ارج می‌نهد و یا مذموم تلقی می‌كند، آیا وجدان كاری در آن وجود دارد و میزان حضور عقل و تلاش و كوشش به چه میزانی است، به عنوان عناصر فرهنگی بر نوع توسعه اقتصادی تأثیر انكار ناپذیری دارد. مسئله مهم‌تر اینكه آیا فرهنگ قابلیت جذب كنندگی دارد و با تحولات پیش می‌رود یا نه؟
● گام بعدی پس از رصد چیست؟
همان طور كه عرض كردم، كار مهم و رسالت بزرگی كه مقام معظم رهبری به شورای عالی انقلاب فرهنگی محول فرمودند، مهندسی فرهنگ و مهندسی فرهنگی كشور است؛ كه خود اساس همه چیز است. مقدمه آن رصد فرهنگی است؛ كه از طریق آن، شناخت علمی از نقاط قوت و ضعف فرهنگ به دست می‌آید. در نظام اسلامی و بر مبنای تفكر اسلامی، قدرت و ثروت مقدمه‌ای است تا انسانها از لحاظ فكر، اخلاق، فضایل و علم تعالی پیدا كنند، بنابراین فرهنگ مقوله بسیار مهمی در چنین نظامی است. شورای عالی كه در حقیقت به تعبیر مقام معظم رهبری ستاد مركزی فرهنگ كشور است، باید با طراحی، برنامه‌ریزی، آینده‌نگری و كلان‌نگری بر مسایل فرهنگ اشراف داشته باشد.
در مهندسی فرهنگی، ما می‌خواهیم با یك نگرش علمی و آگاهانه، به طراحی آینده فرهنگی جامعه برای حركت آن به سوی اهداف تعیین شده براساس فرهنگ اسلامی و ملی بپردازیم، آن هم با یك دید آینده نگر، در این طراحی باید هر جزء و دستگاه فرهنگی نقش خود را به نحوی ایفا كند.
● برخی معتقدند كه این نوع نگاه به فرهنگ، یعنی بسته بندی فرهنگ؛ چون شما وقتی از مهندسی صحبت می‌كنید، در واقع می‌خــواهید وارد همه حوزه‌ها به صورت جزئی شوید، مانند یك مهندس ساختمان كه روی جزئیات كار می‌كند تا بنا كامل شود؟
ما نمی‌خواهیم به فرهنگ یك نگاه افراطی داشته باشیم؛ قصد ما نگاه معقول اسلامی به فرهنگ است؛ تا طبق ضوابط، كه معارف اسلامی و الگوهای آن به ما نشان می‌دهد آن را تنظیم كنیم.
در این زمینه، دو دیدگاه افراطی و تفریطی وجود دارد؛ در یك سر طیف عده‌ای فرهنگ را مقوله‌ای جبری، مدیریت‌ناپذیر و رها می‌دانند كه نباید در جهت هدایت آن گام برداشت و اصولاً معتقدند؛ نمی‌شود كاری كرد. در سر دیگر طیف افرادی قرار دارند كه سخت‌گیری زیاد و تفكر كنترل آمیز و نظارت بسیار دقیق را در همه زمینه‌های فرهنگ عمومی و اخلاق شخصی مطرح می‌كنند. به نظر بنده، هر دو غلط است. نمی‌شود فرهنگ یك جامعه را به خصوص به بهانه جهانی شدن فرهنگ، رها و منفعل عمل كرد؛ درعین حال زیاده‌روی نیز نباید كرد. به هر حال همه دولتها سعی می‌كنند فرهنگ خود را حفظ و حراست كنند. همان كاری كه اروپایی‌ها می‌كنند و ورود فیلم‌های هالیودی را به خاطر لطمه به فرهنگ و ادبیاتشان محدود كردند.
در كار فرهنگی ضروری است، تا فرهنگ كشور با برخورداری از استانداردهای لازم بتواند در مقابل زلزله تهاجم فرهنگی مقاومت كند. امروزه غرب با كمك ابزارهای مختلف رسانه‌ای كه در اختیار دارد، تلاش می‌كند فرهنگ خاص خود را به تمامی جهان تزریق كند و فرهنگ خود را استیلا بخشد. بنابراین ما در مقابل این عمل، نمی توانیم دست روی دست بگذاریم؛ ضمن اینكه در سراسر تاریخ یكی از وظایف مهم حكومت‌ها، به خصوص حكومتهایی كه بر مبنای حق بنا شده‌اند، رشد فضیلت و معنویت در بین مردمشان بوده است. برای رسیدن به این مهم داشتن برنامه‌ریزی امری اساسی و نیازمند شناخت راههای تأثیرگذار بر فرهنگ عمومی می‌باشد. بنا به فرمایش مقام معظم رهبری باید فضای فرهنگی كشور را باغبانی كرد و دستگاه‌های اجـــرایی فــرهنــگی كشور، این طراحی‌ها و سیاستگذاری‌ها را در برنامه‌های خود عملیاتی كنند. با این كار اولاً یك كلان نگری فرهنگی در بالا دست نهادهای فرهنگی شكل می‌گیرد؛ و از موازی كاری آنها جلوگیری می‌كند، و دوم اینكه با موقعیت شناسی و استفاده از توانمندی‌های موجود و استراتژی دقیق و طراحی شده به نیاز متنوع مخاطبان پاسخ می‌دهد.
منبع:www.mohandesifarhangi.com
