مهندسی فرهنگی «از تئوری تا عمل»(1)
نويسنده: موظف رستمی
در این مقاله سعی بر آن داریم تا ضمن بررسی جایگاه مهندسی فرهنگی در کلام و اندیشه نظریه پرداز و تئورسین این ایده ،یعنی مقام معظم رهبری که انصافاً بدرستی و با دقّت نظر بالا توانسته اند این حرکت نوین فرهنگی را آنچنان که شایسته و بایسته آن است تبیین نمایند.
نبی مکرّم (ص) در آغاز پیدایش اسلام توانست با کارطاقت فرسا و دشوارتبلیغی و فرهنگی در سایه وحدت و با محوریت توحید ویکتا پرستی، جامعه بدوی ، قبیله ای وطایفه ای آن روز، شبه جزیره عربستان را به جامعه ای بر اساس برادری ، برابری و به یک معنا ،امت واحده و نمونه متحوّل نماید. پیامبر اسلام (ص) در گسترش آیین خداپرستی قبل ازانجام هرکاری دیگر (جنگ جهاد و...) اولویت نخست برنامه تبلیغی خویش را بر مبنای تحوّل بینش فرهنگی جزیره العرب قرار داد؛چرا که می دانست با این کار می تواند در اعماق وجود مردم عامی آن زمان نفوذ پیدا کرده و از این طریق تأثیر عمیقی برتفکرات آنان برجای گذارد. این حرکت عظیم فرهنگی پیامبر (ص) به گونه ای بوده است که با محور قرادادن پایگاه توحید یعنی مسجد،تمام بخشها و قسمتهای مختلف حکومت را موظف به تبعیّت از این خط ومشی فرهنگی که با نظارت وهدایت مستقیم ایشان هدایت و رهنمون می شدند ، نموده واین نگاه واندیشه در تمام ارکان حکومتی ایشان ساری وجاری بوده است
انقلاب اسلامی ایران نیز که از ابتدا ی ظهور خود با داشتن صبغه ای فرهنگی ، جمهوریت را در چارچوب اسلامیّت محقّق و مقبول دانست،مسیرحرکت خویش را بر موازین فرهنگی – دینی قرار داده ودر واقع به عنوان انقلابی منحصر به فرد و برخلاف پیش بینی تئورسین های غربی در تضاد با دکترین ماتریالیستی بوده و موجب اعجاب وشگفتی جهانیان گردید.از جمله مؤلفه های مطمح نظر امام خمینی (ره) در جهت تغییر ساختار فرهنگ غالب طاغوت و « مهندسی فرهنگی»، تلاش برای تبیین قاعده‌ای کلی به منظور بازیابی هویت اسلامی - ملّی ایرانیان بوده است که از جمله راه‌های عمده آن را می توان کسب استقلال از غرب و الگو قرار ندادن آن ذکر نمود. از دیدگاه ایشان حرکت بی چون و چرا در مسیر فرهنگ غرب ، به از دست دادن هویت اصیل خود و خروج از صراط مستقیم تبیین‌شده از منظر اسلام منجر می‌شود. از سوی دیگر ایشان ضمن نفی فرهنگ مبتذل غرب، از شرق ملحد نیز تبرّی می‌جوید و با تمسّک به این آموزه های اصیل اسلامی ، شعاری‌‌محوری با عنوان «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» طراحی می‌کند.
اصطلاح‌های به‌کاررفته در کلام و بیان امام‌خمینی(ره) نشان‌دهنده توجه کامل ایشان به مفاهیم فرهنگ خودی و تلاش برای احیای مجدد آنها در برابر فرهنگ‌های مهاجم غربی و شرقی می‌باشد. به عبارت دیگر می‌توان بیانات و اندیشه‌های امام‌خمینی را درواقع تفسیری از قرآن به حساب آورد؛ تفسیری که از آن تحت عنوان «اسلام ناب محمدی» یاد می‌شود.»۱ از سوی دیگر بنیانگذار فقید جمهوری اسلامی از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی خاستگاه نظام را برپایة معیار های فرهنگی قرار داد، به گونه ایکه با فرمان تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی ونیز نهادهای واجد صبغه فرهنگی سیر وسیاق حرکت نظام را بر این مبنا تعیین فرمودند.
این ویژگی و مشخصه حرکت و قیام همه انبیاء ،اولیاء و مصلحان دینی بوده است،چنانکه تمامی ادیان الهی بخصوص دین اسلام در پی اصلاح فرهنگ اجتماعات وجوامع و کما اینکه رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند:« ِانَّما بُعِثْتُ لاُِتَمِّمَ مَکارِمَ اْلاَخْلاق» که در حقیقت تنقیح اخلاق اجتماعی از وجوه بارز فرهنگی دین اسلام محسوب می شود.
نا گفته پیداست که وجود منابع و مآخذ بسیار غنی وپربار درمفاهیم ومعالم دینی در واقع سر فصلها و رهیافتهایی هستند که امکان ابراز وجود و ایده پردازیهای بسیاری را در حوزه فکر ونظر فراهم می سازند .احادیث و روایات وارده از رسول گرامی اسلام(ص) و ائمه هدی (ع)مجموعه ای گرانبها و ذی قیمت است که همچون آیینه ای تمام نما ابعاد و زوایای تاریک و روشن شالوده فرهنگی نظام دینی ما را تعیین وترسیم می نماید.
به همین جهت، اعتقاد به این مضمون که اسلام، دینی است که برای هر عصر و نسل و تمامی مقاطع زمانی واجد پیام ، برنامه وتعالیم راهبردی بوده وقابل همسویی وجهت دهی و غنابخشی به پیشرفتهای علمی و عقلانی بشر می باشد، قابل دفاع بوده وبه دور از هرگونه تعصّب، تحجّر و جمودیّت می بایست مورد توجه و تأمّل قرار گیرد. بر این اساس،تفکر دینی و نظام دینی در عرصه فرهنگ داخلی و جهانی و به دور از تعابیر و تفاسیر شخصی حرفهای بسیاری برای گفتن دارد.
محور دوّم این مبحث و نوشتار به باز جستار فرهنگ و تمدّن ملّی وایرانی می پردازد. قدر مسلّم آن است که تمدن ایران زمین از قدمت وسابقه ای بسیار طولانی وقابل تأمّل برخوردار است، به گونه ایکه ایران ،یونان ومصر قدیمی ترین تمدنهای شناخته شده بشری را تشکیل می داده اند . رهاورد این جستار، بیانگر مظلومیّت فرهنگ ملّی ایرانیان است که در بستر و حرکت تاریخی خویش، تأثیراتی انکارناپذیر بر بسیاری از فرهنگ های ملل و جوامع مختلف گذارده وبدون اغراق بسیاری از ملتهای جهان،ساختار نظری خویش را مدیون و وامدار تمدن و فرهنگ کهن ایرانی می باشند.
اما نکته حائز اهمیّت در این ارتباط ،تأثیر تحوّل آفرین دین اسلام بر شکوفایی فرهنگ ایرانی بوده است، به گونه ایکه استاد شهید مطهری، در کتاب«خدمات متقابل ایران و اسلام»به صورت مبسوط این مبحث را مورد تجزیه وتحلیل و کنکاش قرار داده اند به طوری که پس از پذیرش تعمیم دین اسلام بر سرزمین پهناور ایران ، باتوجّه به معارف، تعالیم ومبانی عمیق ،گسترده ،جامع الاطراف وحکیمانه این آخرین دین قدسی، ساختار و شالوده فرهنگ ایرانی در تمامی ابعاد و زمینه ها از اندیشه های معرفت شناسانه و شمولگرای ائمّه هدی(ع) تأثیر پذیرفته وبه نوپویی وتحوّل بی سابقه گراییده است.
از سوی دیگر با نگاهی جامع الاطراف به بحث تثلیث فرهنگی ، سه ضلع تشکیل دهنده این مثلث را با عناوین فرهنگ دینی ، فرهنگ ملّی و فرهنگ غرب(مهاجم) صورت بندی نموده وبه بررسی محور سوّم این بحث یعنی فرهنگ مهاجم می پردازیم.
تهاجم فرهنگی در واقع تحمیل نوعی از فرهنگ بر ملتی دیگر علیرغم میل باطنی آنان است. این موضوع با ابزارها و سازوکارهای مختلف صورت می پذیرد. اصولاً گسترش نوع و شیوه زندگی غربی که حاصل مصرف گرایی و رفاه طلبی منتج از نظامهای سرمایه داری و ماتریالیستی است،به طور ناخودآگاه فرهنگ مهاجم را همراه می آورد. باید پذیرفت همانگونه که شناخت ، معلومات و معرفت آدمیان همواره در مسیر تغییر وتحوّل قرار دارد، بر همین منوال ، فرهنگ محیط آنان نیز تغییر می یابد .
متأسفانه وجود نوعی بی برنامگی ، تشتّت و موازی کاری در عرصه فرهنگ ملّی (که ناشی از خلاء برنامه ای هدفمند ، مدوّن و کلان نگر و برخورداراز چشم اندازی روشن و جامع الاطراف در عرصه های گوناگون فرهنگی می باشد) سبب گردیده،تا علیرغم غنای فرهنگ دینی و نیز برخورداری از تمدن و فرهنگی شگرف و پرمایه با قدمت چندین هزار ساله ، متاسفانه اراده واحدی جهت بهره مندی شمولگرا از این تعالیم حیات بخش در جهت تجهیز و تنقیح فرهنگ ملّی وجود نداشته باشد و این امر ، منجر به پذیرش فرهنگ مهاجم توسط برخی از جوانان میهن اسلامی گردیده است. در همین خصوص رهبر معظم انقلاب میفرمایند:«این را به عنوان یک واقعیّت بپذیریم که ما به عنوان مسئولان نظام و علاقمندان به آرزوها و آرمانهای جمهوری اسلامی (فرهنگ آرمانی) چه بخواهیم وچه نخواهیم عوامل اثر گذار روی فرهنگ ملّی ، مثل جریانهای بی مهار به سمت این ملّت سرازیرند و دارند روی فرهنگ ملّت اثر می گذارند.»۲ شاید به دلیل وجود نگرانی از چنین فرصت سوزیهایی بود که رهبر معظم انقلاب اسلامی، با مطرح نمودن تئوری و نظریه « مهندسی فرهنگی»سکانداران فرهنگ کشور را به بازجستاری جدّی و عملیاتی در خصوص تعریف و مهندسی جدیدی در عرصه فرهنگ ملی و براساس فرهنگ دینی فرا خواندند.
البته این نکته اساسی و مهم را باید متذکر شویم که حضرت امام خمینی (ره) به «عنوان معمار انقلاب اسلامی و به تعبیر دیگر" معمار فرهنگی انقلاب " در مورد مهندسی فرهنگی کشور ، چارچوبی را معرفی می کند و آن " جمهوری اسلامی " است، نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد . آن هم در زمانی که به سبب حاکم بودن رویکرد های نوظهور در جهان غرب، برخی سیاستمداران و تئوری پردازان نظرات وایده هایی معارض با خواستة امام (ره) را طراحی و پیگیری می نمودند.
" جمهوری اسلامی " نوعی از مهندسی فرهنگی کشور است که می تواند بار فرهنگی ، فرهنگ و ارزشهای اسلامی داشته باشد و زمینه تحقق فرهنگ آرمانی را مهیا سازد.»۳ ایشان بحث مهندسی فرهنگی را به صُوَرِ مختلف و در طول حیات پر برکت خویش پس از پیروزی انقلاب اسلامی تبیین فرموده و همواره در مقاطع گوناگون ، برنامه ریزی برای این امر مهم را به همه سکانداران نظام اسلامی به خصوص مسئولان فرهنگی کشورگوشزد نموده اند.
همچنین بحث توجه به فرهنگ را برای تمام مراحل از آغاز شکل گیری هویت و شخصیت فکری فرد که عمدتاً در مدارس شروع و به دانشگاه ختم می شود و نیز در مراحل بعدی نقشی که صدا و سیما به عنوان یک دانشگاه عمومی و نیز رسانه های ارتباط جمعی می توانند ایفاء نمایند و نیز نقش فراگیری را که دستگاههای و نهادهای فرهنگی در بسط و گسترش فرهنگ اصیل و ناب اسلامی می توانند درتمام لایه ها و سطوح جامعه ایجاد نمایند، مورد توجه جدی قرار داده اند.
زیرا از دیدگاه ایشان اگر بخواهیم جامعه ای سالم و آرمانی را هدف گذاری نماییم راه وصول این هدف تنها وتنها در عنایت ویژه به فرهنگ آن جامعه ( همراه با داشتن دیدی جامع الاطراف وجامع نگرانه) می باشد.همچنانکه می فرمایند:« اصولا راه اصلاح مملکت در اصلاح فرهنگ آن نهفته است.»۴
در همین راستا، طرح ایدة مهندسی فرهنگی از سوی رهبر معظم انقلاب که خود شخصیّتی بی نظیر در عرصه نظریه‌پردازی و ارایه تئوریهای نوین و تولید فکر در حوزه فرهنگ می باشند و بدون تردید وجود ایشان تاکنون بسیاری از خلاء ها و کمبود های ناشی از کم کاری، فترت و تکاسل در گستره ایده پردازی و تحول آفرینی فرهنگی را پر نموده است،حاکی از آن است که تداوم روند سیاستگذاری‌های گذشته در حوزه فرهنگ داخلی در واقع عرصه را برای هجوم همه جانبه و تعمیم و شیوع بیش از پیش فرهنگ مهاجم بازتر خواهد نمود واگر چاره ای جدی در این خصوص اندیشیده نشود،با کمال تأسف باید اذعان نماییم که شاید روزی برسد که فرهنگ مهاجم آنچنان در جامعه به ویژه در بین نسل جوان شیوع پیدا کند که در میان آنان تبدیل به فرهنگ جانشین گردد.
البته بحث مهندسی فرهنگی و ایجاد ساختاری نوین در فرهنگ ملّی و براساس فرهنگ دینی منافی استفاده صحیح و عقلانی از عناصر مقبول و مطلوب و سازگار با فرهنگ بومی ودینی ما از فرهنگ غربی نمی باشد؛ لذا طرح و نظریه مهندسی فرهنگی در پی آن است تا اولاَ دو ضلع فرهنگ یعنی فرهنگ دینی و ملی را از نقطه تقاطع به سمت توازی سوق داده و با بومی نمودن عناصر و مؤلفه های سودمند و تأثیر گذار فرهنگ مهاجم در واقع تز تبادل فرهنگی را دنبال نماید.
در خصوص چرایی طرح مسئله و علل و ضرورتهای طرح بحث مهندسی فرهنگی« باید خاطرنشان ساخت که فرهنگ، نظامی است شامل باورهای بنیادین و پیش‌فرض‌های اصلی اعتقادی انسانها به نظام هستی و جایگاه انسان در آن، که از درون آن، ارزش‌ها و هنجارهای زندگی استخراج می‌گردد.از رهگذر تغییر باورها، رفتار انسانها تغییر می‌کند و هم با پذیرش رفتارهای جدید از محیط پیرامونی، به تدریج و به آرامی نوع باورهای انسانها تغییر می‌یابد.
با درک و پذیرش این مقدمه، متوجه می‌شویم که تغییرات فرهنگی در یک جامعه، حاصل تغییرات فکری، ذهنی و رفتاری همه انسانها در یک جامعه و مبادلات فرهنگی، فکری و علمی، تکنولوژیکی با سایر جوامع است و حال اگر به هر دلیلی، وجود و تداوم باورهایی برای ادامه حیات هدفمند یک جامعه ضرورت داشته باشد، منطقاً باید همه اعضای یک جامعه در هر موقعیتی در حفظ و تداوم آن باورها حساس شوند. به علاوه داده‌ها و ستاده‌ای که بین سه وجه کلّی جامعه، یعنی اقتصاد، سیاست و فرهنگ وجود دارد، نشان می‌دهد، هر اقدام مثبت یا منفی در فرهنگ، سیاست یا اقتصاد رخ دهد، پس از اصلاح یا تخریب آن بخش، بلافاصله یا به تدریج بر ابعاد دیگر جامعه اثر می‌گذارد.»۵
در این مقال سعی بر آن داریم تا ضمن بررسی جایگاه مهندسی فرهنگی در کلام و اندیشه نظریه پرداز و تئورسین این ایده ،یعنی مقام معظم رهبری که انصافاً بدرستی و با دقّت نظر بالا توانسته اند این حرکت نوین فرهنگی را آنچنان که شایسته و بایسته آن است تبیین نمایند.در ادامه به تعریف مفاهیم و مفهوم شناسی مهندسی فرهنگی بپردازیم. از آنجا که مباحث در نظر گرفته شده دارای تسلسل و استمرار بوده و در هر بحث یک عنوان مورد کنکاش و مداقّه نظر قرار می گیرد،در وهله نخست شناخت درست و صحیح مفاهیم وکلید واژه های اصلی مباحث در نظر گرفته شده برای یکسان نگری ادبیات این گفتمان بسیار ضروری می باشد.
بیان این نکته ضروری است که مقام معظم رهبری درابتدای طرح مسئله فوق، شأنیّت و جایگاه این مهم را مدّ نظر قرار داده و این اصل اساسی و مهم فرهنگی را درجمع نخبگان و برگزیدگان این رشته که در قالب شورای عالی انقلاب فرهنگی در محضر ایشان حضور پیدا کرده بودند. (قدر زر زرگر شناسد- قدر گوهر گوهری) اینگونه بیان فرمودند:«شورای انقلاب فرهنگی قرارگاه اصلی مهندسی فرهنگی کشور است.این جا را در واقع باید اتاق فرمان فرهنگی کشور یا ستاد عالی فرهنگی وعلمی کشور اعم از دستگاههای فرهنگی وسایر دستگاهها و مرکز مهندسی کشور به حساب آورد.. فرهنگ کشور کلاً به یک نظم وجهت گیری و جهت یابی و انسجام بخشهای گوناگون دولتی و غیر دولتی در باب فرهنگ احتیاج دارد ودر این جاست که این مقوله می تواند تأمین شود.نه در کمیسیون دولت نه درکمیسیون مجلس و نه درجای دیگر این مقصود عملی نیست. بنابراین این جایگاه شورا بی بدیل است.»۶
مقام معظم رهبری برای اینکه مهندسی فرهنگی کشورازچارچوب و نظم وانتظام خاصی در روند اجرایی برخوردار گردد و این حرکت مهم دچار تشتّت و بی برنامگی نشده و نگاهی جامع نگر در اطراف آن ایجاد شود ؛خواستارمهندسی فرهنگ قبل از مهندسی فرهنگی شدند:«برای مهندسی فرهنگی کشورباید فرهنگ مهندسی شده ای که بر اساس آن می خواهد کشور مهندسی شود معیّن گردد.بنابر این جایگاهی که وظیفه مهندسی فرهنگی کشور را بر عهده دارد باید نخست مهندسی فرهنگ انجام دهد... علاوه بر این غیر از سیاستگذاری به آن معنا(تعیین سیاست های پیشرو و مهندسی فرهنگی کشور )کار دیگر شورا مهندسی فرهنگ کشور است.»۷ ایشان بحث مهندسی فرهنگ را نه تنها جزو تکالیف مهم شورای عالی انقلاب فرهنگی دانسته اند،بلکه این مهم را جزو اولویت های شورا و نیز از ضروریات قلمداد نموده اند:«یکی از مهمترین تکالیف ما در درجه اوّل مهندسی فرهنگ کشور است.
یعنی مشخص کنیم که حرکت عظیم درون زا و صیرورت بخش و کیفیت بخشی که اسمش فرهنگ است و دردرون انسانها و جامعه بوجود می آید،چگونه باید باشد؟مجموعه ای لازم است که این را تصویر کند و بعد مثل دست محافظی هوای این فرهنگ را داشته باشد»۸ودر همین ارتباط فرمودند:«مهندسی فرهنگ و مهندسی ومدیریت فرهنگی دارای اهمیت وضرورت وامکان پذیری است»۹
رهبر معظم انقلاب در بحث مهندسی فرهنگی برای حکومت به عنوان متولی اصلی فرهنگ کشور و خود فرهنگ رابطه ای معنا دار را تعریف نموده اند. با این تعریف ، ایشان رها سازی مطلق فرهنگ توسط حکومت را نفی نموده،بلکه نوعی نظارت و هدایت ومدیریت امور فرهنگی را توسط حاکمیت تبیین نموده اند:«آنچه در مقوله فرهنگ بر عهده حکومت است ، عبارت است از نظارت هوشمندانه ، متفکرانه ، آگاهانه ،مراقبت از هرزروی نیروها و هرزروی علف هرزه ها ، هدایت جامعه به سمت درست ،کمک به رشد و ترقّی فرهنگی افراد جامعه.ما نه معتقد به ولنگاری ورها سازی هستیم ، که به هرج ومرج خواهد انجامید،نه معتقد به سختگیری شدید ، اما معتقد به نظارت ،مدیریت ، دقت در برنامه ریزی و شناخت درست از واقعیات هستیم. »۱۰
قبل از پرداختن به موضوع اصلی مباحث در نظر گرفته شده ، بیان دو نکته ذیل جهت روشن شدن بیشتراذهان ضروری می باشد:
۱) پیشینه تاریخی بحث در ادبیات و اشعارگذشتگان :
قصه به هر که می برم فایده ای نمی دهد مشکل درد عشق را حل نکند مهندسی (سعدی )
عالم نو بنا کند رأی تو از مهندسی کشور نو رقم زند فرّ تو از موفری (خاقانی)
نشمرد احوال او مهندس اگر چند به صد سالیان شمار کند. ( ناصر خسرو قبادیانی)
همچنین در بحث فرهنگی اشعار زیر نیز مؤید این ادعاست:
یکی پور دارم رسیده به جای به فرهنگ جوید همی رهنمای (فردوسی)
به فرهنگ پرور چو داری پسر نخستین نویسنده کن از هنر ( اسدی)
جواهر جست از آن دریای فرهنگ به چنگ آورد و زد بر دامنش چنگ (نظامی)
کشتی آرزو در این دریا نفکند هیچ صاحب فرهنگ (خاقانی)
۲) پیشینه دانشمندان و محققان و اندیشمندان ادوارگذشته در ارتباط با مهندسی :
این نکته مهم را باید متذکر شد که تعلیم وتدریس علوم مختلف مرتبط با مهندسی از قبیل ریاضیات ، جبر وهندسه بیش از دو هزار سال در ایران سبقه فعالیت دارد و از گذشته های دور دانشمندان بسیاری در این رشته ها دارای تبحّر بوده اند ودانشگاههای متعددی نیز در ایران در این رشته ها فعال بودند از جمله دانشگاه جندی شاپور که مرکز علمی بزرگی بود و پیش از ظهور اسلام دانشمندان ایرانی در آن به تدریس علوم ریاضیات ، نجوم اشتغال داشتند و حتی بسیاری معتقدند که چرتکه که اولین وسیله محاسبه در قدیم بوده توسط ایرانیان اختراع و به کار گرفته شده و اهمیتی که ایرانیان قدیم برای ریاضی قائل بودند بسیار زیاد بوده است به طوری که در دوره ی پیش از ظهور اسلام به خصوص در عهد ساسانی به پیشرفت های قابل توجهی دست یافته بودند و در ادوار مختلف تاریخی دانشمندان بزرگی از ین مرزو بوم برخاسته اند که در ذیل تنها به تعدادی از آنها اشاره می شود:
▪ خوارزمی :که ازبزرگترین علمای ریاضی دنیای قدیم بوده و مؤلفان لاتین وی را الگو ریسم می نامند. کتاب حساب او تأثیر عمیقی در شناسانیدن علم حساب به دنیای مسیحی داشته و ایشان در تکمیل علم جبر و مقابله سهم بزرگی در میان دانشمندان عالم دارد.
▪ ابو عبدالله محمد بن عیسی ماهانی: برهندسه اقلیدسی و برخی آثار ارشمیدس شرح می نوشته ودر علم جبر مطالعه های عمیق می کرده است چنانکه معادله هایی از جبر به نام او مشهور است
▪ ابوالوفا بوزجانی (اهل تربت جام) : یکی از بزرگ ترین ریاضی دانان و منجمان دوره اسلامی بوده کتابی که او در علم حساب نوشته است نخستین بار مورد توجه دانشمندان اروپایی قرار گرفت. به نظر یکی از دانشمندان به نام یوشکویچ او نخستین ریاضی دان مسلمان است که اعداد صحیح را بکار برده است. بوزجانی در زمینه ی هندسه ، ترسیمات هندسی و نیز علم مثلثات روشهای تازه ای برای حل مسائل ابداع نموده و موجب پیشرفت این علم شده است.(به پاس خدمات او یکی از دهانه های ماه را به نام وی نام گذاری کرده اند.)۱۱
▪ ابو ریحان بیرونی : ریاضی دان ومنجم بسیار بزرگ ایران که بی تردید یکی از بزرگترین دانشمندان جهان شمرده می شود.ایشان کتب قانون مسعودی و التفهیم لاوائل صناعه التنجیم را در حساب وهندسه ونجوم و هیأت ونیز کتابی در ذکر بهترین طریقه ی ساختن اسطرلاب که از جمله آثار او در ریاضی است تألیف نموده است. ایشان به حساب و تحقیق به روز و شب شش ماهه قطبی پی برده و وجود قاره ای را در نیمکره جنوبی حدس زده است
▪ حکیم خیام نیشابوری:ایشان علاوه بر شاعری ،استاد بسیار بزرگ در علم ریاضی است . اصلاح تقویم شمسی ایرانی در سال ۴۶۷ و ایجاد تقویم جلالی با همکاری ابوالعباس لوکری و الخازنی که هنوز هم مبنای سال شماری در ایران است و همچنین رساله جبر ومقابله که مهمترین کتاب ریاضی حکیم است .علاوه بر این خیام ، رساله ای کوتاه در حل یک مسئله جبری به وسیله قطوع مخروطی دارد
▪ شیخ الرئیس ابو علی سینا : رساله های متعددی در علم ریاضی دارددر این فن چنان که شاگرد او ابو عبید جوزجانی گفته است مطالبی تازه و مسائلی نو داشته است .وی در هر یک از اختصارات هندسه و حساب و موسیقی که در کتاب شفا گنجانیده زیاداتی دارد
▪ خواجه نصیر الدین طوسی: در دوران حمله مغول ، بزرگترین کسی که توانست سند استادی علوم ریاضی را چنانکه در ایران پیش ازمغول بود بگیرد و از زوال و انحطاط فوری آن جلو گیری کند خواجه نصیر طوسی بودند. بزرگترین کار ایشان نوشتن تحریرات ریاضی اوست.زحماتی که خواجه نصیر طوسی در تنقیح و اصلاح و تحریر آثار ریاضی دانان بزرگ دنیای پیش از خود کشید، علوم ریاضی را برای علمای عهد او و کسانی که بعد از او سرگرم مطالعه و تحقیق در ابواب این علم بودند ، علمی سهل الوصول ساخت .۱۲
● سلسله مباحثی پیرامون مهندسی فرهنگی
نبی مکرّم (ص) در آغاز پیدایش اسلام توانست با کارطاقت فرسا و دشوارتبلیغی و فرهنگی در سایه وحدت و با محوریت توحید ویکتا پرستی، جامعه بدوی ، قبیله ای وطایفه ای آن روز، شبه جزیره عربستان را به جامعه ای بر اساس برادری ، برابری و به یک معنا ،امت واحده و نمونه متحوّل نماید. پیامبر اسلام (ص) در گسترش آیین خداپرستی قبل ازانجام هرکاری دیگر (جنگ جهاد و...) اولویت نخست برنامه تبلیغی خویش را بر مبنای تحوّل بینش فرهنگی جزیره العرب قرار داد؛چرا که می دانست با این کار می تواند در اعماق وجود مردم عامی آن زمان نفوذ پیدا کرده و از این طریق تأثیر عمیقی برتفکرات آنان برجای گذارد. این حرکت عظیم فرهنگی پیامبر (ص) به گونه ای بوده است که با محور قرادادن پایگاه توحید یعنی مسجد،تمام بخشها و قسمتهای مختلف حکومت را موظف به تبعیّت از این خط ومشی فرهنگی که با نظارت وهدایت مستقیم ایشان هدایت و رهنمون می شدند ، نموده واین نگاه واندیشه در تمام ارکان حکومتی ایشان ساری وجاری بوده است
انقلاب اسلامی ایران نیز که از ابتدا ی ظهور خود با داشتن صبغه ای فرهنگی ، جمهوریت را در چارچوب اسلامیّت محقّق و مقبول دانست،مسیرحرکت خویش را بر موازین فرهنگی – دینی قرار داده ودر واقع به عنوان انقلابی منحصر به فرد و برخلاف پیش بینی تئورسین های غربی در تضاد با دکترین ماتریالیستی بوده و موجب اعجاب وشگفتی جهانیان گردید.از جمله مؤلفه های مطمح نظر امام خمینی (ره) در جهت تغییر ساختار فرهنگ غالب طاغوت و « مهندسی فرهنگی»، تلاش برای تبیین قاعده‌ای کلی به منظور بازیابی هویت اسلامی - ملّی ایرانیان بوده است که از جمله راه‌های عمده آن را می توان کسب استقلال از غرب و الگو قرار ندادن آن ذکر نمود. از دیدگاه ایشان حرکت بی چون و چرا در مسیر فرهنگ غرب ، به از دست دادن هویت اصیل خود و خروج از صراط مستقیم تبیین‌شده از منظر اسلام منجر می‌شود. از سوی دیگر ایشان ضمن نفی فرهنگ مبتذل غرب، از شرق ملحد نیز تبرّی می‌جوید و با تمسّک به این آموزه های اصیل اسلامی ، شعاری‌‌محوری با عنوان «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» طراحی می‌کند.
اصطلاح‌های به‌کاررفته در کلام و بیان امام‌خمینی(ره) نشان‌دهنده توجه کامل ایشان به مفاهیم فرهنگ خودی و تلاش برای احیای مجدد آنها در برابر فرهنگ‌های مهاجم غربی و شرقی می‌باشد. به عبارت دیگر می‌توان بیانات و اندیشه‌های امام‌خمینی را درواقع تفسیری از قرآن به حساب آورد؛ تفسیری که از آن تحت عنوان «اسلام ناب محمدی» یاد می‌شود.»۱ از سوی دیگر بنیانگذار فقید جمهوری اسلامی از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی خاستگاه نظام را برپایة معیار های فرهنگی قرار داد، به گونه ایکه با فرمان تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی ونیز نهادهای واجد صبغه فرهنگی سیر وسیاق حرکت نظام را بر این مبنا تعیین فرمودند.
این ویژگی و مشخصه حرکت و قیام همه انبیاء ،اولیاء و مصلحان دینی بوده است،چنانکه تمامی ادیان الهی بخصوص دین اسلام در پی اصلاح فرهنگ اجتماعات وجوامع و کما اینکه رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند:« ِانَّما بُعِثْتُ لاُِتَمِّمَ مَکارِمَ اْلاَخْلاق» که در حقیقت تنقیح اخلاق اجتماعی از وجوه بارز فرهنگی دین اسلام محسوب می شود.
نا گفته پیداست که وجود منابع و مآخذ بسیار غنی وپربار درمفاهیم ومعالم دینی در واقع سر فصلها و رهیافتهایی هستند که امکان ابراز وجود و ایده پردازیهای بسیاری را در حوزه فکر ونظر فراهم می سازند .احادیث و روایات وارده از رسول گرامی اسلام(ص) و ائمه هدی (ع)مجموعه ای گرانبها و ذی قیمت است که همچون آیینه ای تمام نما ابعاد و زوایای تاریک و روشن شالوده فرهنگی نظام دینی ما را تعیین وترسیم می نماید.
به همین جهت، اعتقاد به این مضمون که اسلام، دینی است که برای هر عصر و نسل و تمامی مقاطع زمانی واجد پیام ، برنامه وتعالیم راهبردی بوده وقابل همسویی وجهت دهی و غنابخشی به پیشرفتهای علمی و عقلانی بشر می باشد، قابل دفاع بوده وبه دور از هرگونه تعصّب، تحجّر و جمودیّت می بایست مورد توجه و تأمّل قرار گیرد. بر این اساس،تفکر دینی و نظام دینی در عرصه فرهنگ داخلی و جهانی و به دور از تعابیر و تفاسیر شخصی حرفهای بسیاری برای گفتن دارد.
محور دوّم این مبحث و نوشتار به باز جستار فرهنگ و تمدّن ملّی وایرانی می پردازد. قدر مسلّم آن است که تمدن ایران زمین از قدمت وسابقه ای بسیار طولانی وقابل تأمّل برخوردار است، به گونه ایکه ایران ،یونان ومصر قدیمی ترین تمدنهای شناخته شده بشری را تشکیل می داده اند . رهاورد این جستار، بیانگر مظلومیّت فرهنگ ملّی ایرانیان است که در بستر و حرکت تاریخی خویش، تأثیراتی انکارناپذیر بر بسیاری از فرهنگ های ملل و جوامع مختلف گذارده وبدون اغراق بسیاری از ملتهای جهان،ساختار نظری خویش را مدیون و وامدار تمدن و فرهنگ کهن ایرانی می باشند.
اما نکته حائز اهمیّت در این ارتباط ،تأثیر تحوّل آفرین دین اسلام بر شکوفایی فرهنگ ایرانی بوده است، به گونه ایکه استاد شهید مطهری، در کتاب«خدمات متقابل ایران و اسلام»به صورت مبسوط این مبحث را مورد تجزیه وتحلیل و کنکاش قرار داده اند به طوری که پس از پذیرش تعمیم دین اسلام بر سرزمین پهناور ایران ، باتوجّه به معارف، تعالیم ومبانی عمیق ،گسترده ،جامع الاطراف وحکیمانه این آخرین دین قدسی، ساختار و شالوده فرهنگ ایرانی در تمامی ابعاد و زمینه ها از اندیشه های معرفت شناسانه و شمولگرای ائمّه هدی(ع) تأثیر پذیرفته وبه نوپویی وتحوّل بی سابقه گراییده است.
از سوی دیگر با نگاهی جامع الاطراف به بحث تثلیث فرهنگی ، سه ضلع تشکیل دهنده این مثلث را با عناوین فرهنگ دینی ، فرهنگ ملّی و فرهنگ غرب(مهاجم) صورت بندی نموده وبه بررسی محور سوّم این بحث یعنی فرهنگ مهاجم می پردازیم.
تهاجم فرهنگی در واقع تحمیل نوعی از فرهنگ بر ملتی دیگر علیرغم میل باطنی آنان است. این موضوع با ابزارها و سازوکارهای مختلف صورت می پذیرد. اصولاً گسترش نوع و شیوه زندگی غربی که حاصل مصرف گرایی و رفاه طلبی منتج از نظامهای سرمایه داری و ماتریالیستی است،به طور ناخودآگاه فرهنگ مهاجم را همراه می آورد. باید پذیرفت همانگونه که شناخت ، معلومات و معرفت آدمیان همواره در مسیر تغییر وتحوّل قرار دارد، بر همین منوال ، فرهنگ محیط آنان نیز تغییر می یابد .
متأسفانه وجود نوعی بی برنامگی ، تشتّت و موازی کاری در عرصه فرهنگ ملّی (که ناشی از خلاء برنامه ای هدفمند ، مدوّن و کلان نگر و برخورداراز چشم اندازی روشن و جامع الاطراف در عرصه های گوناگون فرهنگی می باشد) سبب گردیده،تا علیرغم غنای فرهنگ دینی و نیز برخورداری از تمدن و فرهنگی شگرف و پرمایه با قدمت چندین هزار ساله ، متاسفانه اراده واحدی جهت بهره مندی شمولگرا از این تعالیم حیات بخش در جهت تجهیز و تنقیح فرهنگ ملّی وجود نداشته باشد و این امر ، منجر به پذیرش فرهنگ مهاجم توسط برخی از جوانان میهن اسلامی گردیده است. در همین خصوص رهبر معظم انقلاب میفرمایند:«این را به عنوان یک واقعیّت بپذیریم که ما به عنوان مسئولان نظام و علاقمندان به آرزوها و آرمانهای جمهوری اسلامی (فرهنگ آرمانی) چه بخواهیم وچه نخواهیم عوامل اثر گذار روی فرهنگ ملّی ، مثل جریانهای بی مهار به سمت این ملّت سرازیرند و دارند روی فرهنگ ملّت اثر می گذارند.»۲ شاید به دلیل وجود نگرانی از چنین فرصت سوزیهایی بود که رهبر معظم انقلاب اسلامی، با مطرح نمودن تئوری و نظریه « مهندسی فرهنگی»سکانداران فرهنگ کشور را به بازجستاری جدّی و عملیاتی در خصوص تعریف و مهندسی جدیدی در عرصه فرهنگ ملی و براساس فرهنگ دینی فرا خواندند.
البته این نکته اساسی و مهم را باید متذکر شویم که حضرت امام خمینی (ره) به «عنوان معمار انقلاب اسلامی و به تعبیر دیگر" معمار فرهنگی انقلاب " در مورد مهندسی فرهنگی کشور ، چارچوبی را معرفی می کند و آن " جمهوری اسلامی " است، نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد . آن هم در زمانی که به سبب حاکم بودن رویکرد های نوظهور در جهان غرب، برخی سیاستمداران و تئوری پردازان نظرات وایده هایی معارض با خواستة امام (ره) را طراحی و پیگیری می نمودند.
" جمهوری اسلامی " نوعی از مهندسی فرهنگی کشور است که می تواند بار فرهنگی ، فرهنگ و ارزشهای اسلامی داشته باشد و زمینه تحقق فرهنگ آرمانی را مهیا سازد.»۳ ایشان بحث مهندسی فرهنگی را به صُوَرِ مختلف و در طول حیات پر برکت خویش پس از پیروزی انقلاب اسلامی تبیین فرموده و همواره در مقاطع گوناگون ، برنامه ریزی برای این امر مهم را به همه سکانداران نظام اسلامی به خصوص مسئولان فرهنگی کشورگوشزد نموده اند.
همچنین بحث توجه به فرهنگ را برای تمام مراحل از آغاز شکل گیری هویت و شخصیت فکری فرد که عمدتاً در مدارس شروع و به دانشگاه ختم می شود و نیز در مراحل بعدی نقشی که صدا و سیما به عنوان یک دانشگاه عمومی و نیز رسانه های ارتباط جمعی می توانند ایفاء نمایند و نیز نقش فراگیری را که دستگاههای و نهادهای فرهنگی در بسط و گسترش فرهنگ اصیل و ناب اسلامی می توانند درتمام لایه ها و سطوح جامعه ایجاد نمایند، مورد توجه جدی قرار داده اند.
زیرا از دیدگاه ایشان اگر بخواهیم جامعه ای سالم و آرمانی را هدف گذاری نماییم راه وصول این هدف تنها وتنها در عنایت ویژه به فرهنگ آن جامعه ( همراه با داشتن دیدی جامع الاطراف وجامع نگرانه) می باشد.همچنانکه می فرمایند:« اصولا راه اصلاح مملکت در اصلاح فرهنگ آن نهفته است.»۴
در همین راستا، طرح ایدة مهندسی فرهنگی از سوی رهبر معظم انقلاب که خود شخصیّتی بی نظیر در عرصه نظریه‌پردازی و ارایه تئوریهای نوین و تولید فکر در حوزه فرهنگ می باشند و بدون تردید وجود ایشان تاکنون بسیاری از خلاء ها و کمبود های ناشی از کم کاری، فترت و تکاسل در گستره ایده پردازی و تحول آفرینی فرهنگی را پر نموده است،حاکی از آن است که تداوم روند سیاستگذاری‌های گذشته در حوزه فرهنگ داخلی در واقع عرصه را برای هجوم همه جانبه و تعمیم و شیوع بیش از پیش فرهنگ مهاجم بازتر خواهد نمود واگر چاره ای جدی در این خصوص اندیشیده نشود،با کمال تأسف باید اذعان نماییم که شاید روزی برسد که فرهنگ مهاجم آنچنان در جامعه به ویژه در بین نسل جوان شیوع پیدا کند که در میان آنان تبدیل به فرهنگ جانشین گردد.
البته بحث مهندسی فرهنگی و ایجاد ساختاری نوین در فرهنگ ملّی و براساس فرهنگ دینی منافی استفاده صحیح و عقلانی از عناصر مقبول و مطلوب و سازگار با فرهنگ بومی ودینی ما از فرهنگ غربی نمی باشد؛ لذا طرح و نظریه مهندسی فرهنگی در پی آن است تا اولاَ دو ضلع فرهنگ یعنی فرهنگ دینی و ملی را از نقطه تقاطع به سمت توازی سوق داده و با بومی نمودن عناصر و مؤلفه های سودمند و تأثیر گذار فرهنگ مهاجم در واقع تز تبادل فرهنگی را دنبال نماید.
در خصوص چرایی طرح مسئله و علل و ضرورتهای طرح بحث مهندسی فرهنگی« باید خاطرنشان ساخت که فرهنگ، نظامی است شامل باورهای بنیادین و پیش‌فرض‌های اصلی اعتقادی انسانها به نظام هستی و جایگاه انسان در آن، که از درون آن، ارزش‌ها و هنجارهای زندگی استخراج می‌گردد.از رهگذر تغییر باورها، رفتار انسانها تغییر می‌کند و هم با پذیرش رفتارهای جدید از محیط پیرامونی، به تدریج و به آرامی نوع باورهای انسانها تغییر می‌یابد.
با درک و پذیرش این مقدمه، متوجه می‌شویم که تغییرات فرهنگی در یک جامعه، حاصل تغییرات فکری، ذهنی و رفتاری همه انسانها در یک جامعه و مبادلات فرهنگی، فکری و علمی، تکنولوژیکی با سایر جوامع است و حال اگر به هر دلیلی، وجود و تداوم باورهایی برای ادامه حیات هدفمند یک جامعه ضرورت داشته باشد، منطقاً باید همه اعضای یک جامعه در هر موقعیتی در حفظ و تداوم آن باورها حساس شوند. به علاوه داده‌ها و ستاده‌ای که بین سه وجه کلّی جامعه، یعنی اقتصاد، سیاست و فرهنگ وجود دارد، نشان می‌دهد، هر اقدام مثبت یا منفی در فرهنگ، سیاست یا اقتصاد رخ دهد، پس از اصلاح یا تخریب آن بخش، بلافاصله یا به تدریج بر ابعاد دیگر جامعه اثر می‌گذارد.»۵
در این مقال سعی بر آن داریم تا ضمن بررسی جایگاه مهندسی فرهنگی در کلام و اندیشه نظریه پرداز و تئورسین این ایده ،یعنی مقام معظم رهبری که انصافاً بدرستی و با دقّت نظر بالا توانسته اند این حرکت نوین فرهنگی را آنچنان که شایسته و بایسته آن است تبیین نمایند.در ادامه به تعریف مفاهیم و مفهوم شناسی مهندسی فرهنگی بپردازیم. از آنجا که مباحث در نظر گرفته شده دارای تسلسل و استمرار بوده و در هر بحث یک عنوان مورد کنکاش و مداقّه نظر قرار می گیرد،در وهله نخست شناخت درست و صحیح مفاهیم وکلید واژه های اصلی مباحث در نظر گرفته شده برای یکسان نگری ادبیات این گفتمان بسیار ضروری می باشد.
بیان این نکته ضروری است که مقام معظم رهبری درابتدای طرح مسئله فوق، شأنیّت و جایگاه این مهم را مدّ نظر قرار داده و این اصل اساسی و مهم فرهنگی را درجمع نخبگان و برگزیدگان این رشته که در قالب شورای عالی انقلاب فرهنگی در محضر ایشان حضور پیدا کرده بودند. (قدر زر زرگر شناسد- قدر گوهر گوهری) اینگونه بیان فرمودند:«شورای انقلاب فرهنگی قرارگاه اصلی مهندسی فرهنگی کشور است.این جا را در واقع باید اتاق فرمان فرهنگی کشور یا ستاد عالی فرهنگی وعلمی کشور اعم از دستگاههای فرهنگی وسایر دستگاهها و مرکز مهندسی کشور به حساب آورد.. فرهنگ کشور کلاً به یک نظم وجهت گیری و جهت یابی و انسجام بخشهای گوناگون دولتی و غیر دولتی در باب فرهنگ احتیاج دارد ودر این جاست که این مقوله می تواند تأمین شود.نه در کمیسیون دولت نه درکمیسیون مجلس و نه درجای دیگر این مقصود عملی نیست. بنابراین این جایگاه شورا بی بدیل است.»۶
مقام معظم رهبری برای اینکه مهندسی فرهنگی کشورازچارچوب و نظم وانتظام خاصی در روند اجرایی برخوردار گردد و این حرکت مهم دچار تشتّت و بی برنامگی نشده و نگاهی جامع نگر در اطراف آن ایجاد شود ؛خواستارمهندسی فرهنگ قبل از مهندسی فرهنگی شدند:«برای مهندسی فرهنگی کشورباید فرهنگ مهندسی شده ای که بر اساس آن می خواهد کشور مهندسی شود معیّن گردد.بنابر این جایگاهی که وظیفه مهندسی فرهنگی کشور را بر عهده دارد باید نخست مهندسی فرهنگ انجام دهد... علاوه بر این غیر از سیاستگذاری به آن معنا(تعیین سیاست های پیشرو و مهندسی فرهنگی کشور )کار دیگر شورا مهندسی فرهنگ کشور است.»۷ ایشان بحث مهندسی فرهنگ را نه تنها جزو تکالیف مهم شورای عالی انقلاب فرهنگی دانسته اند،بلکه این مهم را جزو اولویت های شورا و نیز از ضروریات قلمداد نموده اند:«یکی از مهمترین تکالیف ما در درجه اوّل مهندسی فرهنگ کشور است.
یعنی مشخص کنیم که حرکت عظیم درون زا و صیرورت بخش و کیفیت بخشی که اسمش فرهنگ است و دردرون انسانها و جامعه بوجود می آید،چگونه باید باشد؟مجموعه ای لازم است که این را تصویر کند و بعد مثل دست محافظی هوای این فرهنگ را داشته باشد»۸ودر همین ارتباط فرمودند:«مهندسی فرهنگ و مهندسی ومدیریت فرهنگی دارای اهمیت وضرورت وامکان پذیری است»۹
رهبر معظم انقلاب در بحث مهندسی فرهنگی برای حکومت به عنوان متولی اصلی فرهنگ کشور و خود فرهنگ رابطه ای معنا دار را تعریف نموده اند. با این تعریف ، ایشان رها سازی مطلق فرهنگ توسط حکومت را نفی نموده،بلکه نوعی نظارت و هدایت ومدیریت امور فرهنگی را توسط حاکمیت تبیین نموده اند:«آنچه در مقوله فرهنگ بر عهده حکومت است ، عبارت است از نظارت هوشمندانه ، متفکرانه ، آگاهانه ،مراقبت از هرزروی نیروها و هرزروی علف هرزه ها ، هدایت جامعه به سمت درست ،کمک به رشد و ترقّی فرهنگی افراد جامعه.ما نه معتقد به ولنگاری ورها سازی هستیم ، که به هرج ومرج خواهد انجامید،نه معتقد به سختگیری شدید ، اما معتقد به نظارت ،مدیریت ، دقت در برنامه ریزی و شناخت درست از واقعیات هستیم. »۱۰
قبل از پرداختن به موضوع اصلی مباحث در نظر گرفته شده ، بیان دو نکته ذیل جهت روشن شدن بیشتراذهان ضروری می باشد:
الف) پیشینه نظری بحث:
۱) پیشینه تاریخی بحث در ادبیات و اشعارگذشتگان :
قصه به هر که می برم فایده ای نمی دهد مشکل درد عشق را حل نکند مهندسی (سعدی )
عالم نو بنا کند رأی تو از مهندسی کشور نو رقم زند فرّ تو از موفری (خاقانی)
نشمرد احوال او مهندس اگر چند به صد سالیان شمار کند. ( ناصر خسرو قبادیانی)
همچنین در بحث فرهنگی اشعار زیر نیز مؤید این ادعاست:
یکی پور دارم رسیده به جای به فرهنگ جوید همی رهنمای (فردوسی)
به فرهنگ پرور چو داری پسر نخستین نویسنده کن از هنر ( اسدی)
جواهر جست از آن دریای فرهنگ به چنگ آورد و زد بر دامنش چنگ (نظامی)
کشتی آرزو در این دریا نفکند هیچ صاحب فرهنگ (خاقانی)
۲) پیشینه دانشمندان و محققان و اندیشمندان ادوارگذشته در ارتباط با مهندسی :
این نکته مهم را باید متذکر شد که تعلیم وتدریس علوم مختلف مرتبط با مهندسی از قبیل ریاضیات ، جبر وهندسه بیش از دو هزار سال در ایران سبقه فعالیت دارد و از گذشته های دور دانشمندان بسیاری در این رشته ها دارای تبحّر بوده اند ودانشگاههای متعددی نیز در ایران در این رشته ها فعال بودند از جمله دانشگاه جندی شاپور که مرکز علمی بزرگی بود و پیش از ظهور اسلام دانشمندان ایرانی در آن به تدریس علوم ریاضیات ، نجوم اشتغال داشتند و حتی بسیاری معتقدند که چرتکه که اولین وسیله محاسبه در قدیم بوده توسط ایرانیان اختراع و به کار گرفته شده و اهمیتی که ایرانیان قدیم برای ریاضی قائل بودند بسیار زیاد بوده است به طوری که در دوره ی پیش از ظهور اسلام به خصوص در عهد ساسانی به پیشرفت های قابل توجهی دست یافته بودند و در ادوار مختلف تاریخی دانشمندان بزرگی از ین مرزو بوم برخاسته اند که در ذیل تنها به تعدادی از آنها اشاره می شود:
▪ خوارزمی :که ازبزرگترین علمای ریاضی دنیای قدیم بوده و مؤلفان لاتین وی را الگو ریسم می نامند. کتاب حساب او تأثیر عمیقی در شناسانیدن علم حساب به دنیای مسیحی داشته و ایشان در تکمیل علم جبر و مقابله سهم بزرگی در میان دانشمندان عالم دارد.
▪ ابو عبدالله محمد بن عیسی ماهانی: برهندسه اقلیدسی و برخی آثار ارشمیدس شرح می نوشته ودر علم جبر مطالعه های عمیق می کرده است چنانکه معادله هایی از جبر به نام او مشهور است
▪ ابوالوفا بوزجانی (اهل تربت جام) : یکی از بزرگ ترین ریاضی دانان و منجمان دوره اسلامی بوده کتابی که او در علم حساب نوشته است نخستین بار مورد توجه دانشمندان اروپایی قرار گرفت. به نظر یکی از دانشمندان به نام یوشکویچ او نخستین ریاضی دان مسلمان است که اعداد صحیح را بکار برده است. بوزجانی در زمینه ی هندسه ، ترسیمات هندسی و نیز علم مثلثات روشهای تازه ای برای حل مسائل ابداع نموده و موجب پیشرفت این علم شده است.(به پاس خدمات او یکی از دهانه های ماه را به نام وی نام گذاری کرده اند.)۱۱
▪ ابو ریحان بیرونی : ریاضی دان ومنجم بسیار بزرگ ایران که بی تردید یکی از بزرگترین دانشمندان جهان شمرده می شود.ایشان کتب قانون مسعودی و التفهیم لاوائل صناعه التنجیم را در حساب وهندسه ونجوم و هیأت ونیز کتابی در ذکر بهترین طریقه ی ساختن اسطرلاب که از جمله آثار او در ریاضی است تألیف نموده است. ایشان به حساب و تحقیق به روز و شب شش ماهه قطبی پی برده و وجود قاره ای را در نیمکره جنوبی حدس زده است
▪ حکیم خیام نیشابوری:ایشان علاوه بر شاعری ،استاد بسیار بزرگ در علم ریاضی است . اصلاح تقویم شمسی ایرانی در سال ۴۶۷ و ایجاد تقویم جلالی با همکاری ابوالعباس لوکری و الخازنی که هنوز هم مبنای سال شماری در ایران است و همچنین رساله جبر ومقابله که مهمترین کتاب ریاضی حکیم است .علاوه بر این خیام ، رساله ای کوتاه در حل یک مسئله جبری به وسیله قطوع مخروطی دارد
▪ شیخ الرئیس ابو علی سینا : رساله های متعددی در علم ریاضی دارددر این فن چنان که شاگرد او ابو عبید جوزجانی گفته است مطالبی تازه و مسائلی نو داشته است .وی در هر یک از اختصارات هندسه و حساب و موسیقی که در کتاب شفا گنجانیده زیاداتی دارد
▪ خواجه نصیر الدین طوسی: در دوران حمله مغول ، بزرگترین کسی که توانست سند استادی علوم ریاضی را چنانکه در ایران پیش ازمغول بود بگیرد و از زوال و انحطاط فوری آن جلو گیری کند خواجه نصیر طوسی بودند. بزرگترین کار ایشان نوشتن تحریرات ریاضی اوست.زحماتی که خواجه نصیر طوسی در تنقیح و اصلاح و تحریر آثار ریاضی دانان بزرگ دنیای پیش از خود کشید، علوم ریاضی را برای علمای عهد او و کسانی که بعد از او سرگرم مطالعه و تحقیق در ابواب این علم بودند ، علمی سهل الوصول ساخت .۱۲
پی نوشت:
- اکبر اشرافی ، فرهنگ در اندیشه امام (ره) ،خبر گزاری پارس .
- بیانات مقام معظم رهبری در جمع اعضاء شورای انقلاب فرهنگی سال۱۳۸۳.
- مهدی ناظمی اردکانی ، مهندسی فرهنگ ... در نگاه مقام معظم رهبری ، خبر گزاری پارس .
- بیانات حضرت امام (ره) ، صحیفه نور ، ج۱، ص۳۹۰ .
- محمد امیر شیخ نوری، مهندسی فرهنگی راهکار مقابله با تهاجم فرهنگی ، خبرگزاری پارس .
- بیانات مقام معظم رهبری در جمع اعضاء شورای انقلاب فرهنگی سال ۱۳۸۱.
۷- همان منیع.
۸- بیانات مقام معظم رهبری در جمع اعضاء شورای انقلاب فرهنگی سال ۱۳۸۳.
- بیانات مقام معظم رهبری در جمع اعضاء شورای انقلاب فرهنگی سال ۱۳۸۲.
- همان منبع.
- غلامحسین مصاحب ، تئوری اعداد.
- جهت مطالعه بیشتر احوال ریاضیدانان گذشته به کتاب ایرانشهر که به سرپرستس علی اصغر جکمت تهیه شده است مراجعه شود.
- محمد امیر شیخ نوری، مهندسی فرهنگی راهکار مقابله با تهاجم فرهنگی ، خبر گزاری پارس ..
- ماهنامه علمی آموزشی تدبیر، شماره ،۱۷۴ سال هفدهم.
- علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا ، لوح فشرده.
- علی اکبر رشاد ، گفتگو باخبر گزاری فارس.
- دکتر حدّداد عدل، سخنرانی اختتامیه همایش مهندسی فرهنگی ، خبرگزاری پارس .
- همان منبع.
- همان منبع.
- داریوش آشوری، تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، تهران، مرکز اسناد فرهنگی آسیا، ،۱۳۵۷، صص ۱۷ــ ۱۵
- محمود روح‌الامینی، زمینه فرهنگ‌شناسی، تهران، عطار، ۱۳۶۵، ص۱۱
- آلن بیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمة باقر ساروخانی، تهران، کیهان، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص۷۷
- حبیب فتاحی اردکانی، بررسی نقش و جایگاه دستگاه های فرهنگی قسمت اول ، خبرگزاری پارس .
- علی اکبر رشاد ، گفتگو باخبر گزاری فارس ..
- همان منبع .
- دکتر محمد معین ،فرهنگ فارسی ، ج ۲.
- بابک نگاهداری ، رصد فرهنگی ابعاد و راهکارها ، دبیر خانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
