رصد فرهنگي، ابعاد و راهكارها

مفهوم فرهنگ يكي از پركاربرد ترين واژه‌ها در زندگي اجتماعي انسان‌هاست كه گستره وسيع آن از يك سو و ابعاد ذهني و غير عيني آن از سوي ديگر پيچيدگي‌هاي خاصي به آن داده است. به گونه‌اي كه بررسي روند تغييرات و تحولات در اين حوزه از نظام اجتماعي را بسيار دشوار نموده است. اين دشواري در نظام‌هاي ايدئولوژيك كه درصدد دستيابي به فرهنگ مطلوب و منطبق بر ارزش‌ها و آرمانهاي خاصي هستند دوچندان مي‌نمايد.
تحقق اين هدف فقط در سايه طراحي سازوكار و فرآيند مناسبي براي نظارت و ارزيابي دقيق تغييرات فرهنگي جامعه در حوزه‌هاي مختلف امكان پذير خواهد بود. بديهي است چنين فرآيندي نمي تواند فقط محدود به بخش فرهنگ باشد چرا كه ساير حوزه‌هاي نظام اجتماعي نظير سياست، اقتصاد و اجتماع تعامل وسيعي با حوزه فرهنگ داشته و منشأ بسياري از تغييرات در اين عرصه هستند. از سوي ديگر در فرآيند تحليل و ارزيابي مسائل فرهنگي گذشته، حال و آينده به گونه‌اي با هم مرتبط مي‌گردند، بنابراين بايد محدوده زماني قابل توجهي در رصد فرهنگي مد نظر قرار گيرد. در نتيجه طراحي نظامي براي ارزيابي و رصد فرهنگي و كنكاش ابعاد مختلف موضوع كاري بس دشوار بوده و از پيچيدگي فراواني برخوردار است. فرهنگ داراي دو بعد عيني و ذهني است. ابعاد ذهني درمؤلفه‌هايي از قبيل مقوله بندي، تداعي معاني، باورها، ارزيابي‌ها، معاني ضمني، انتظارات، هنــجـارهــا،‌ قــوانـين، خودشناسي‌ها،عقايد غــالـب، مـطلوب‌ها و ارزش‌ها و معنــي رفتـار تجلي مي‌يابد. در واقع موارد فوق نگرش مردم نسبت به محيط و دنياي پيرامون خود را نشان مي‌دهد. ابعاد عيني فرهنگ، در ميراث فرهنگي، هنرهاي تجسمي، سينما، نقاشي، خط، آثار باستاني، ادبيات، رفتارها و… ملاحظه مي‌شود. در مجموع فرهنگ مجموعه مركبي از ارزش‌ها، عقــايد، هنجارها و نمادها در نظر گرفته می شود كه در يك جامعه پذيرفته شده و پايداري آن بصورت غيررسمي و جمعي تضمين شده است. بنابراین فرهنگ چهار مؤلفه يا جزء اصلي دارد، اين اجزا عبارتند از:
1ـ آگاهي و عقايد
2ـ ارزش‌ها
3ـ هنجارها
4_نمادها
حال اگر در صدد ارزیابی و تحلیل تغییر و تحولات عرصه فرهنگ با مختصات فوق باشیم، چه تعریفی از رصد فرهنگی می توان ارائه داد؟
ایـن نـوشتــار در صـدد است ضمن تبيين فضاي مفهومي موضوع و ابعاد آن، درنهايت فرآيند و سازوكاري را براي رصد فرهنگي ارايه نمايد. اين فرآيند داراي مراحلي چون جريان شناسي فرهنگي، مسئله شناسي، مهندسي و تحليل مسئله فرهنگي، سياستگذاري و بهره برداري از ابزارهاي فرهنگي مناسب مي‌باشد.

1 ـ‌ تعريف رصد فرهنگي

رصد فرهنگي عبارت است از تحليل و بررسي ارزش‌ها، نگرشها، هنجارها و رفتارهاي موجود در جامعه، سطح فرهنگ ملي وعمومي و خرده فرهنگ‌ها مي‌باشد كه براي مسأله شناسي فرهنگي و پايش جريان‌هاي فرهنگي تولید شده در حوزه‌هاي مختلف جامعه اعم از فرهنگ ديني، فرهنگ سياسي، فرهنگ اقتصادي، فرهنگ مدني و فرهنگ علمي انجام مي‌گيرد و هدف آن آينده نگري فرهنگي و شناسايي به موقع جريانها و مسائل فرهنگي و ارائه‌ راهبردهاي مواجهه صحيح با آنها مي‌باشد. (منبع....)

2ـ‌ ابعاد رصد فرهنگي

2- 1- بررسي مقاطع مختلف زماني:

هر پدیده فرهنگی در یک طیف زمانی قابل تحلیل و بررسی است. مسائل امروز فرهنگی در عین حال که ریشه در گذشته دارند، دارای تأثیراتی نیز در آینده خواهند بود. بنابراین از حیث زمانی رصد فرهنگی دارای ابعاد ذیل خواهد بود:
2-1-1- ارزيــابي عمـلـكرد فــرهنـگي گذشته‌ درحوزه‌هاي مـختـلف بـه منـظور شناخت نقاط قوت و ضعف.
2-1-2- ارزيـابي و ضعيت كنوني به منظور سنجش رضايت مندي عـاملان و گــروه‌هاي مخاطب.
2-1-3- آينده پژوهي و پيش‌بيني آينده‌ فرهنگي به منظور شناخت فرصت‌ها و تهديدهاي پيش روي

2-2- جريان‌هاي فرهنگي:

در هر جامعه‌ای جریان‌های فرهنگی دارای نقش مهمی در رشد فکری مردم و شکل گیری ذهنیت عمومی جامعه هستند. جریان‌های فرهنگی از جنبه‌های مختلفی قابل بررسی می‌باشند:
2-2-1- منشأ و مبدأ جريان: نخبگان و صاحبان فكري كه توليد انديشه مي‌كنند، متفكرين موج آفريني كه مترجم و بازگو كننده‌ افكار ديگران در سطح جامعه هستند.
2-2-2- شناسايي بسترهاي رشد جريان فكري‌: زمينه‌هاي داخلي و خارجي شتاب دهنده يا كند كننده‌ جريان
2-2-3-مقصد تأثيري گذاري جريان:
2-2-3-1- حوزه‌هاي معرفتي‌: اثبات مكتب، شناخت مكتب، اجراي مكتب (ارزش‌ها و عقايد اساسي يا فرعي)
2-2-3-2- حوزه‌هاي اخلاقي: هنجارها و رفتارها (اساسي يا فرعي)
2-2-4- ويژگي‌هاي جريان:
2-2-4-1- رو به رشد و ظهور
2-2-4-2- تثبيت شده
2-2-4-3- در حال تغيير و زوال
2-2-4-4-گستره‌ جريان
2-2-4-5- ميزان تأثير گذاري جريان

2-3- حوزه‌هاي فرهنگي:

فرهنگ در هر نظام اجتماعی در ارتباط متقابل با سایر حوزه‌های نظام اجتماعی نظیر اقتصاد، اجتماع، سیاست و نظایر آن و همچنین فرهنگ سایر جوامع بوده و بر آنها تاثیر گذاشته و تاثیر می پذیرد. در سایه چنین ارتباطی مفاهیم ذیل اهمیت ویژه‌ای در رصد فرهنگی پیدا می کنند:
2-3-1- فرهنگ ملي
2-3-2- فرهنگ جهاني (وجوه مثبت و منفي) ‌و فرهنگ‌هاي خارجي ( غربي و شرقي)‌
2-3-3- فرهنگ ديني
2-3-4- فرهنگ اقتصادي
2-3-5- فرهنگ سياسي
2-3-6- فرهنگ اجتماعی
2-3-7- فرهنگ عمومي

2- 4- سطوح رصد فرهنگي:

پدیده‌های فرهنگی بنا به گستره تاثیرگذاری خود فرهنگ عمومی یا خرده فرهنگ خاصی را تحت تاثیر قرار می دهند.بنابراین ارزیابی تغییرات فرهنگی باید در دو سطح ذیل صورت پذیرد:
2- 4- 1- فرهنگ عمومي
2-4-2- خرده فرهنگ‌ها

2-5- محصولات و كالاهاي فرهنگي:

در دنیای مدرن با پیشرفت تکنولوژی و صنایع فرهنگی هر روز شاهد تولید صدها محصول فرهنگی در قالب كتاب، آثاري هنري، فيلم‌هاي سينمايي، اسباب بازي، بازيهاي رايانه‌اي وغیره هستیم که نقش مهمی در فرهنگ سازی دارند.
2-5-1- محصولات فرهنگي توليد داخل كشور
2-5-2- محصولات فرهنگي وارداتي از خارج از كشور

2- 6- رسانه‌ها:

راديو، تلويزيون، اينترنت، مطبوعات، نشريات و ...

2- 7- گروه‌هاي مرجع اصلي در جامعه:

گروه‌های مرجع به افرادی گویند که گفتار و کردار آنها در جامعه به عنوان الگو برای مردم و به ویژه جوانان قرار می گیرد و از تاثیر گذاری فراوانی در سطح جامعه برخوردار است نظیر: ورزشكاران هنر پيشگان، دانشمندان و ... .

2- 8- سبك زندگي:

یکی از اصلی ترین حوزه‌های رصد فرهنگی توجه به سبک زندگی و الگوهای موجود در آن است. رفتار مسكن گزيني، پوشاك و مد لباس، نحوه‌ي گذراندن اوقات فراغت، مصارف فرهنگي و نظایر آن جزئی از سبک زندگی به شمار می‌روند.‌

3- روش شناسي رصد فرهنگي

3-1- مسأله‌يابي و مسأله‌شناسي فرهنگي:

(درسطح توده‌ي عام مردم مطرح مي‌باشد)‌.
3-1-1- منابع و مآخذ مســأله‌يــابـي: ‌نـگرش سنـجـي‌هـا، ‌گزارش‌هاي كــارشنــاسي نهـادهاي فـرهنـگي و سايـر انواع مطالعات كمي و كيفي
3-1-2-‌ شاخص‌هـاي تعيين مسأله‌ي فرهنگي: تطابق با ملاك‌هاي ديني، قدرت بالاي تأثير گذاري برگستره وسيعي از جامعه، ميزان ثبات و ماندگاري، متوجه‌ي اصلي ترين ارزش‌ها و باورهاي فرهنگي
3-1-3- معيارهاي اولويت بندي مسائل فرهنگي

3-2- جريان شناسي فرهنگي:‌

(در سطح توليدات فرهنگي نخبگان جامعه مطرح مي‌باشد).

3-3- پردازش اطلاعات و تجزيه و تحليل:

پردازش اطلاعات حاصله از نظام رصد فرهنگي به روش فراتحليل و يا تحليل ثانويه‌ اطلاعات و بهره مندي از روش‌هاي كيفي و ديدگاه‌هاي تخصصي خبرگان صورت مي‌پذيرد. هريك از مسائل و جريان‌هاي فرهنگي از سه بعد مورد بررسي قرار مي‌گيرد.
3-3-1- بعد دين شناختي
3-3-2- بعد جامعه شناختي
3-3-3- بعد روان شناختي

3-4- سياست پژوهي و آينده پژوهي:

اين بخش از نظام رصد فرهنگي در صدد است بعد از فرا تحليل و پردازش نهايي داده‌ها و اطلاعات حــاصــل از مـطالعــت پـژوهش‌ها، به تنظيم سياست‌ها و راهبردهاي منتج از نتايج پژوهش‌ها، مطالعات، فراتحليل‌ها و آينـده شنـاسي فرهنگي پيــرامـون مسـأله يــا جريان مورد نظر، مبتني بــر روش‌هــاي علمي سياست پژوهي و آينده پژوهي بپردازد.

3-5-پي‌آمد سنجي:

اين مرحله از نظام رصد فرهنگي، به ارزيابي سياست‌ها و راهبردهاي به اجرا در آمده پيرامون مسأله يا جريان مورد نظر، پرداخته و بعد از پايش پي آمد‌هاي حاصل از هر سياست و راهبرد، پيشنهادهاي لازم براي تقويت، حذف، تغيير و يا اصلاح آن ارائه مي‌نمايد.