تاریخ معاصر افغانستان
نويسنده: احسان لـمر
مشروطیت افغانستان مشعلدار راه سید جمال الدین افغان
رهروا ن سید د رزا د گا ه ا ودرآ غا زا ین درفـش پرا فتخا رورهاهی بخـش را بد ست گرفـتـند که میـتوا ن ا زشیرعلیخا ن، نورمحـمد شا ه خا ن فـو شنـجی، محــمد اعـظم خـا ن، بـرهـا ن ا لـد یـن خـا ن بـلخی ، مـرزا عـبـد ا لعـلی ( محرر شمس ا لـنها ر) وغـیـره نا م بـرد طی سا لها ی (1880ـ1901 ) که دوره زما مدا ری ا میـرعـبـدا لـرحـمن خا ن است نـمیدا نـیم ا زآ نهمه کـله منا رها، سیاه چا ه ا نـد ا خـتـنها ، توپ پرا نـد نها، چـشـم کـشی ها و زبا ن بـرید ن ها وغـیـره وغـیـره چـه تـعـدا د ی ا زپیـروا ن وعـلـمبـرد ا را ن راه سـیـد بـود نـد ؟ با مرگ ا میـر مـشعـل نهـضـت آ زا دی در کـشور نـتـنها خا مـوش نـشد ه بـود بلکه فـروزا ن ترهم گرد ید ومولوی عـبدا لروف خا کی ( کا کر) چراغ مـطبـوعا ت د رکشوررا با رد یگر برا فـروخـت که صـرفاً یک شما ره نـشر گـرد ید ومتا سـفا نه عـمـر کوتا ه دا شـت . ( 1284 ش ـ 1906 م)
در هـمینسا ل مـولوی محـمد سـرور وا صف (عـضوجـمـعیـت ا لعلـما) ودوستا نش ا سا سا ت جـنـبـش مشـروطـیـت را گـذ ا شتـنـد که بـقـول ا ز شا دروا ن کا کا سیـد ا حــمد لود یـن نهـصــــد عـضو پـیدا نـمود، شهـید وا صــف وعـد ه ئی ا زد وستا نشا ن ا ولیـن قـا فـله سـالا را ن کا روا ن مـشروطه خوا هـی بود ند که با قـیمت جا ن شا ن آ نـرا بـرا ه ا نـدا خـتـنـد.
مـلت ا فـغا ن یا د ا ین شهـدا ی گـلگـون کفـن را جا ودا نه دا شتـه وهرگزفرا مـوش نخواهـند نـمود و نـبا یـد نـما ید، که عـبا رت بـود نـد ا ز:
مولـوی محمد سرور وا صـف، لعـل محمد خا ن، جوهـر شا ه خا ن غوربندی، محمد عـثما نخا ن پـروا نی ، مـحـمـد ا یـوب خا ن، سـعــد ا لله خا ن ا لـکـوزی، عــبد ا لـقـیـوم خـا ن ا لـکـوزی به ا مــر ا مـیــر حبـیـب ا لله خان سراج در 1909 اعـدا م شد ند.
مـو لـوی عـبدا لـوا سـع ا خـوند زا ده ، مـولا دا د خا ن و فیض محـمد کا تب د ر1929 در دورهء ا میرحبــیـب ا لله خا ن کـلکا نی .
تاج مـحـمـد خا ن بـلوچ ، عـبدا لـرحـمن لـود یـن ، محـمد ولی خا ن دروا زی ، دو برا در غـلا م نـبی خا ن وغـلا م جـیــلا نی خا ن چرخی فـرقه مشـر شیـر محـمد خا ن ، فقـیر محـمد خا ن ، مـیرزا محـمد مـهـدی خا ن ، خوا جه هـدا یـت الله خا ن ، محمد ا سحــق خان، مـیر مسجـدی خا ن ، میـر عبدا لعـزیز خان ، محـمود خا ن، محـمد زما ن خا ن، مـیرزا محمد خا ن و ا میـرمحـمد خا ن، عـلی ا کـبر خا ن غـند مشـر، غـلا م ربا نی خا ن چـرخی و بـرا درش غـلا م مصـطفی (پسرا ن غـلا م جیلا نی خا ن چرخی) ،عـبدا لـطیف خا ن چـرخی (پسرعـبـدا لعـزیز خا ن چر خی) ، سید کما ل خا ن (در ا لما ن کشته شد) ، محـمد عـظـیم منشی زا ده و صــد هـا تن د یگـر ا زیـن وطـن د وستا ن وا قعی ( عـضو مشـروطیـت ا ول و د وم) به ا مــر ا علیحـضرت محــمد نا د رخا ن و برا د رش سر دا رهـا شـمخا ن صـد را عـظـم بـه شـها د ت رسید ند که بعـداً شـا هـد سـلا خـیها و سر کـوبـیها ی د یگری مشروطـه خوا ها ن د وم و سـوم هم بـود یم.
بقـول و تا ئید هـمه مـورخـین ما (ما نـند غـبا ر، فـرهـنگ، آ هـنگ و... ) و ضمناً شاهـد عینی جنا ب خا لد صـد یق چرخی کـه چها رده سا ل ( شـش ا لی بیست سا لگی) را در زندا نها گـزرا نـیده بود بیشـتر ا ز 4250 زندا نی سیا سی تـنها در محبـس د هـمزنگ محبوس بـود ند.
ا ز خلا ل عـقا یـد ونـظـرا ت سید ا فـغا ن بـد یـن نـتـیجه رسید یم که ا وشا ن به نـکا ت ذ یـل تا کـیـد دا شـتـنـد:
ــ هـمگا نی شـد ن آ مـوزش عــلـوم و سـیا نس مــد رن برا ی همــه جـا مـعه.
ــ مـبا رزه بـرا ی آ زا دی و ا سـتـقـلا ل کـشور هـا مـسـتـعـمره.
ــ تـقـویـت مـطـبوعـا ت سـا زنـده و بـیدا ر کـنـنده.
ــ ا حـیـای د مـوکـرا سی و آ زا د یـها ی ا جـتما عـی بــرا ی مـــرد م، ا نـفـا ذ قـا نون ا سا سـی و قا نو نیت د را جـتـما ع وا نـتخا بی سا خـتن رهبر دولـت به گونهء «خـلا فـت» یا جـمهـوریـت ا مــروزی.
نکا ت فـوق را ما د رمـعـرو ضه مشروطه خوا ها ن ا ول بـرا ی ا میـر حبـیـب ا لله خا ن سـرا ج که تـو سط غلا م محـمد خا ن میمنگی تـقـد یم شـد هـم مـلا حـظه میـنما ئـیم:
"دربعـضی ا ز کشورهـا مـردم بـه جـبـر و قـوت قـا هـره، حکـومـت را مجـبور مینما یـند تا نظا م ا دا ری را تا بع آ رزوی مـلــت سا خته، شکل مشـروطه و قا نـونی بدهد، و د ربرخی پا د شا ه روشنفکر به ا بـتکا رخود و با نیـت خـیـر، قـوا نـین وا صول مشروطه را درمملکـت نا فـذ میـسا زد، چون سـرا ج ا لـملة وا لـد یـن پا د شـا ه عـا لـم و ترقـی خـوا ه ا ست. چـنا نـچه تا سیـس مکـتـب حـبیبـیه و مکـتب حربـیه و نـشـر سـرا ج الا خـبا ر و طـبـع کـتب و آ ورد ن مـطـبعه عـصری وا حـدا ث شـوا رع و عما را ت غیـره ا ز مظا هـر لطـف و تـوجه شا هـا نه درجهـت مجـد وا عـتـلا ی وطـن ا سـت لـذا تـوقـع میـرود که مجا ری ا مـور حکــو مـت را نـیـز بـر ا سا س قـوا نیـن مشـروطه ا ستوا ر سا زند تا ا زا حکا م خـود سـرا نه جـلو گیری بعـمل آ مــده مــردم درتحـت سـلـطـه قـا نـون و نـظا م مشروطیـت به حیـا ت مـرفــه قـریـن گـرد ند". 1
خـون پـرچـمـدا را ن مـشـروطـیـت ا ول نـخـشکـیـده بـــود کـه د ر( 1289 ش ـ 1916 م ) عبـدا لـرحمن لـود یـن، عـبـدا لها دی دا وی، غـلا م محـمد غـبا ر، محـمد ولی خا ن دروا زی، شـجاع ا لـد وله غـوربندی ،مـولوی عـبدا لوا سع ا خوند زا ده، میرسـید قـا سم(میرصا حـب) ، کا کا سـید ا حمد ، با با عـبدا لعـزیـز، محـمـود طـرزی ، خا نم ا سـما طرزی ، مـلکـه ثـریا و خیـریه د خـترا ن شـا ن ، اعـلـیحضرت ا ما ن ا لله خا ن ، خا نم روح ا فــزا (منـشـیـه) برا در زا دهء طـرزی خا نوا دهء چرخی ، محمد رحـیـم شیـون ضیا ئی و صـد هـا تـن دیـگـرا یـن مـشعـل را با رد یگـر بـد ست گـرفـتـه و بـه پـیـش رفـتـنـد.
ا ســتا ا ولــسن مـحـقـق و ا سـتا د دا نـشگا ه د نـما رک میـنـویـسـد:
" طــرزی هـما نـند سـید جـما ل ا لــد یـن ا فـغا نی تا کـید میکرد که بـقا ی ا سلا م و مـلـل مسـلما ن مـربـوط به بـر گـشـت بـروح و کـرکـتـر وا قــعی ا سـلا م ا ست که مـبرا ا ز نـفــوذ منحـط حکـمروا یا ن مـستـبد و عـلما ی جـاهـل میـبا شـد زیرا وسیع شـد ن فـا صـله مـیا ن مـنا فـع غـیر مـذهـبی ومـوا زیـن ا خـلا قـی ا سـلا م سـقـوط مـلـل ا سـلا می را بـا عـث شـده ا ست....
با آ نکه طـرزی درمـوضـع د فا ع ا زکا پی کـرد ن راهـی که ا روپا آ نرا ا نکـشا ف دا ده بود قـرا ر دا شـت. ا مـا تـقـلـید کـور کـورا نه را نـمـیـخـوا سـت تـصـور ا و ا ز تجـد د طـلبـی ا سـلا می بـود. ا و جا پا ن را بحـیث نـمـونه یک کشـور مـوفـق آ سـیا ئی تـرجیـع میـدا د که چـیـز هـا ی خوب ا روپا را بـصورت سیـستـما تـیک کا پی نـموده ا ما آ را ستگـی کـردا ر عـنعـنا ت،ا خـلا ق و طـریـقـت عـمومی زندگی خـود را حـفـظ نـموده ا سـت." 2
دا کـتـر فـضل غـنی ( مجـد د ی ) د رمـــورد ا مـا ن ا لله خا ن میـنـو یـسد:
" ا ما ن ا لله خا ن د رجوا نی به ا فکا رسید جما ل ا لد یـن ا فغـا نی و شـیخ محمد عـبد و و مـصطـفی کما ل پا شـا ـ که هـمه شـا ن ا زفلسفـه نهـضت ا سلا می شـرقـی وا فــریـقـا ئی و هـنـدی پـیـروی مـیـنـمودند ـ گــرویـد.....
موقـف شخـصی ا ما ن ا لله خا ن نسبـت به دین ا سلا م را که بعـضی مخا لفین ا ش مخا لـفت و خـروج وی ا ز دا ئره د یـن تعبـیر نمودند دورا زا نصا ف ا سـت. ما دریـن حکم با مخـا لفین ا ما ن ا لله خا ن همـرا ه نـبـوده و ا زخـلا ل تحـقـیـق دا نـستـیم که ا ما ن ا لله خا ن نسـبـت به ا جـدا د ش د ر د یـا نـت بـهـتـر بـود.
.....حبـیـب ا لله خا ن ( کـلکا نی ) و طـرفـدا را نـش ا ما ن ا لله خا ن را شخـص بـید یـن ولا تی معـرفـی کرد نـد د رحـا لـیکه ا مـا ن ا لله خا ن ا نســا ن مسلـما ن و با عـقیـده بـود و نـسبـت به پا د شــا هـا ن گـذ شـتـه ا فـغـا نـستـا ن د رعـقا یـد شخصی مـستـقـیم تـر بـود ود رنوشید ن شرا ب و زنا و دا شتـن کـنیزو خیا نت به ملـت ا ز بـسیا ری زعـما ی گـذ شته ا فـغـا نـســتـا ن پا کــتـر بـود".3
بـد ین گـونه راه وا نـد یــشه مـکـتـب سیــد د ر کـشـورمـا ا دا مـه یـا فـت ، و ا ما با د ریغ و درد قشرمتحجـروخا ین با هما ن سـلاح کهنه و فرتـوت به جا ن نهضـت مـشروطه ا فـتا د ند. سیا ه و تا ریک ا نـد یـش تـریـن فـرد د ربا ر سرد ا رنصر الله خا ن د رد ربا رعـا م برا درش صدا زد :" معـا رف مشـروطه میـزا ید و مشـروطه نـقـطه مـقا بـل تـسلـط شـرعـی سـلطا ن ا ست" ا و با یک حـلقهء مشخصی جـلو معـا رف را میگـرفتـند ، ویا سـرد ا رعـبـدا لـقـد وس خا ن اعتما د ی به حضرت نورا لمشا یخ نوشـت :" ا زطـرف شـرع ا نـورمـشـروطه طـلـب را با ید وا جـب ا لـقـتـل دا نـست... با یـد مکـروب مشـروطـیت ا زبـیـن بـرده شـود." بـه ا یـن نوع معا رف ستـیـزی و مخا لـفـت با آ زا دی و مـشروطیت به محـو خرد مـندا ن د سـت زد ند وهم میزنـند، چـنا نچه مـلا حظه خوا هـید نمـود کـه محمـود طرزی وا ما ن ا لله خا ن را کیـهـا لا تی و کا فر مـیـدا نـند ، و ا زکد ا م مـنا بع ا لها م مـیگرفـتـند و میگیرند وکیها وچـرا حـبیـب الله کلکا نی لـقب " خا دم د یـن رسول الله " دا د ند، و بعد ا ز کوتاه مد تی آ ن لقب را هما ن ها دو باره ا ز وی گرفـتند و برا عما ل ا سلا فـش مهر تا ئید میگذا شتند ، روی چـه غـرضی حتی شاهـدا ن د روغین حا ضرنـمـود ند کـه میر سید قا سـم کـفر گـفته با ید ا عـد ا م شـود ، و یا درجریا ن اعلا ن فیصله ا عـدا م قا تل نا درخا ن همهمه وسر وصدائی براه ا ندا ختند که محمد ا نور بسـمل ، میـرغـلا م محـمد غـبا ر، محـمد سـرور جویا و عـبدا لها دی دا وی هم باید ا عـدا م شود و با ز هـم صدا ئی بـرآ مد که:
" ا گـرا ینها بجـرم کـشتن پا د شاه هم ا عـدا م نشوند با ید بجـرم دهریـت کـشته شوند"
هـنوزهـم د ر د سیسه سا زی هـا و تـوطعه گری هـستـند هـرکجا سـری بلـند شـد مـا رک میـزنـنـد و فـتـوا میـدهـنـد و بعـد ش حکـم اعــد ا م صـا د ر میـفـرما یــند.
تا چه حد زشت و نا میـمون ا ست که عـدهء با تحریـف حقا یـق غـیرمسئولا نه مینـویـســند، که من مشت نمونه خروا ر نمونه های ا ز آ نرا تقـد یم شما میـنما یم، تا کید بر جملا ت ا زین نگا رنده میبا شد :
" آ ن نیـروی مـسمـوم و مـرمـوز کـه نظا م سیا سـی وا جتما عـی ترکا ن و ا یرا نیا ن را د رآ ن ا یا م زیرو رو کرد ه بـود درا فـغا نستا ن هم بکا را فتا د". 4 (منـظورنویسنده مـشروطیـت ا ول و د وم مـیبا شـد) محترم شیر احمد نصری حقشنا س
" تکیه زد ن ا میرا ما ن ا لله برا ریکـه قـد رت ، مصا د ف ا سـت با جـنگ سـوم ا فـغا ن و ا نگلـیـس و ا وج نا آ را مـی هـا و بـد بخـتی هـا ..." عـیـن نـویـسنـده
" وا بـستگا ن تـمد ن غـرب با تما یلا ت سـیا سی متخا صم وا رد دربا رحبیب ا لله شـده... ا میرتـوسـط چـند ا حـمــق مـثـل محـمـود طـرزی و عـبد ا لــقـد وس ا حا طه شـده "5 مرحوم سید رسول
" محـمود طـرزی شا هـزا ده جوا ن شا ه ا ما ن الله را بنا بـر ا سـا س خـد مت بمردم و... با روحیه ومـفکـوره سـوسیا لیستی که د رآ نزما ن تا زه تریـن کشفـیا ت گمراها ن و مکـتب جد ید ی پا نها د ه د رعرصه عا مل ا نسا نی بود با ر آ ورد."6 محترم ا ما ن الله فـروغی
ا ما خود طرزی نوشته که: "... قـرآ ن کتا ب مقـد س برا ی هـدا یت ورهـنما ئی نــوع بـشـر، نا زل شـد ه ، هزا را ن ا فـسوس که بـسیا ری ا ز مـسلما نا ن کـتـا ب مـقـد س زنـد گی بخـش را برا ی مرد گا ن خـود مخـصوص نـموده و تـنها بـرا ی خـوا نـد ن ا روا ح مـرد گا ن خـود بـد سـت میگیرند، مقـصود آ ن نیـست که قـرآ ن درسر قبرستا ن، بحضـورمـرد گا ن خـوا نـد ه نشـود بلکه مـقـصد آ نـست که زنـد گا ن بـرا ی زنـد گا نی خـود ، نــیـز آ نـرا بـخـوا نـنـد. هـمهء فـلا کـت هــا و مصیـبـت ها که بـرمـا پـیـش آ مـده ا ز جـاهـل بـود ن ، مـا بـه قـرآ ن خود ا ست. نا دا ری ا زبی تعـلیـمی و بی خبری ، قـرآ ن کـه عـلم را حیا ت ، و جـهل را مـوت ، وعـلم را نور، جهل را ظـلمت بما نشا ن دا ده ا سـت هــزا ر ا فـسوس که ما قـرآ ن را ا زبرمی کنیم ولی به معـنا ی آ ن هیچ غـورنمیکـنیم ... ا نسا ن د رهـر د و کا ر ( آ خـرت و د نـیا ) به عــلم محـتا ج ا سـت، عــلم بـرا ی محا فـظه د ین و د ولت ، بـرای سـلا مـت و ترقی وطن..." « شـما ره 20 سا ل چها رم سراج الا خبا ر»
" شـاه ( ا ما ن ا لله خا ن) بـمجـرد رسیـد ن به مسکـومـورد ا ستـقـبا ل شـخـص لیـنـن قـرا رگرفـته و درشـوروی ا ز شـا ه ا فـغا نـستا ن ا ستـقـبا ل گـرمی بعـمل آ مـد
... د ماغ و مغـز ا و د ر کا رخا نـه کـثـیـف لـینـن ا زعــقا یـد ا ســلا مـی شــستـشـو گـرد یـد و..."7 محترم شیر آ قا مجددی
« قا بل یا د آ وریـست که: ا گـر به دا یرة ا لـمعا رف هـا و تاریخ روسیه مرا جعه نما ئـیم ملا حظه خواهـیم نمود که:
Vladimir Illich Oulianov Lénine 22/ 04/1870 – 21/01/ 1924
و ا ما شاه ا مان ا لله خا ن و همراها نشان چها ر سا ل بعـد ا زمرگ لنیـن به آ نکشور سفـر نمـود یعنی ا ز ( 14 ــ 29 ثور1307 ش مطا بق 3 تا 18 مـی 1928 م). و ا گر در زما ن حیات لنین هم به آ نکشور بحیث رهبر یک کشور سفر مینمود جرم و گناه و ننگی نداشت نظر به ا ینکه وابستگی به بیگانه میـدا شت وخوش خدمتی به بیگانگا ن مینمود که پادا شت آ نرا تا به ا مروز میگرفت ... در دورا ن ا قا مت دو هـفتهء اعـلیحضرتین ، ا ستا لین رهبر وقـت روسیه هـیچ ملا قا ت و د یدا ری حتی تعا رفی با ا یشا ن بحیث رهبر یک دولت مهما ندا ر نداشت.
«ا رتبا ط دا شتن گناه نیست ولی وا بستگی ننگ ا ست »
و ا ما مبا رز و آزاد یخواه بزرگ و شخصیت برجسته بین ا لمللی جواهـر لعل نهرو مینویسد:
" درا وئل سا ل 1928 ا مان ا لله و ملکه ثریا ا فغا نستا ن را برای سفری طولانی در اروپا ترک گفتند.... ودر همه جا با ا ستقبا ل گرم موا جه گشتند.همه ا ین کشور ها با کما ل ا شیا ق خوا ستند توجه و حسن نیت ا مان ا لله را برای منظور های با زرگا نی و سیا سی خود جلب کنند.درهمه جا هدا یای گرا نبها به ا و تقد یم شد ا ما ا و ما نند یک سیا ستمدا ر عـا لی نقش خود را به خوبی ا جرا میکرد و در هـیـچ جا هـیچ تعـهدی به گـردن نگرفت
... در ا یا م غیـبت ا مان الله تما م ا شخاص و عنا صرمرتجعی که با ا و مخا لف بودند به پیش آ مدند.ا نواع دسیسه ها طرح شد و تبلیغا ت بر ضد ا وا نتشار یا فت. ظاهراً پولهای فرا وا نی برای تبلیغا ت ضد ا ما ن الله خرج میشد وهیچکس نمـیدا نست ا ین پولها ا ز کجا میآ مد. بنظر میرسید که به بسیاری ا زملاها و آ خوندها مبلغ هنگـفتی به ا ین منظورپرداخت شده بود و آنها در تمام کشور ا مان ا لله را " کا فـر" و دشمن د ین معرفی میکردند..." 8
شا دروا ن محی ا لد ین ا نیس، که خود شاهد تمام حوا دث کشوربود چشم دید خود را چنین مینویسد که:
"... گویا ا زتا ریخ مستـقل شدن ا فغا نستا ن،ا دا ره کردن سکا ن سیا ست آ ن ا ز مشکل ترین شئو نا ت ا دا ریـیش بوده ا ست.
چیزیکه برا ین هــمه مشکلا ت میا فزا ید خطرنا کی غلــط کردن دریـن شـعبه ا ست. زیرا جریا نا ت قرن ا خـیر سیا ست غـربی ها در صحنه های مشرق ا ینـرا نشان دا ده ا ست که ا ندک سهو یک دولت شرقی درمقا بل سیا ست غـربی با کما ل بیرحمی آ نرا تباه وفـنا نموده، زیرا غربیها را در هر چیز متمدن و با اعتدا ل میتوا ن گـفت ، الا در مفا د های سیا سی شا ن که ا ز مرتکب شــدن هـیچ تعـسف ( بیراهه رفتن ، راه را کج کردن و منحرف شدن ، بدون تا مل بکا ری پردا ختـن ، ستم کردن ـ ا . لمر) و جبرکـوتاهی ندارند....
ا گر چه ما ا نکار کرده نمیتوا نیم که هر دو هـمسا یه در ا ثـنای ا غـتشا ش در شئونا ت دا خلی د ست ا ندا خته باشند، و علاما ت زیاد ا ینرا نشا ن میدهد که در وقت بینظمی ا حتمال کلی دارد که دست درازی های زیاد مخفـیانه شده با شد."
شادروا ن ا نیس در ا دا مه مینـویسد " آ ثار جریا ن پروپا گـند مخا لف مفا د حکومـت حس میشد، مثلاً در طبقه عـوام هـر روز ا فـوهات عجیـب سروده میشد ،ا ز قبـیل ا ینکه ا ذان دادن موقوف خواهد شد و مسجدها را حکومت بسته کرد نی ا ست .... که عیناً هــمین ا فـوها ت نه تنها در کا بل بلکه در لهوگر و شما لی و عـموم سمت های دور ونزدیک مرکز به یک قا لب و عـبا رت منتشر بود چـنا نچه تکـرا ر ملا حضهء ا ین پروپا گند ها و با ز یک قا لب و عـبا رت با یک ریخـت بودن آ ن ها فکر را به ا ین ملتـفـت میسا خت که ا ینها در زیر کدام پروگـرام و ترتیبا ت مخصوص نشر شده ا ست."9
محقـق ، مورخ و دستیا ر ا ستا د پوهنتون کوپن ها گن مینویسد:
" ... ا فوها تی در مـورد سفر شاه بخا رج نیز پخش شد . مطـبوعـا ت هـــند تبلیغا ت وسیعی را دربا ره ا ین سفـر براه ا ندا خت و جرا ید یکه به ا فغا نستا ن میرسید حا وی تصا ویر ملکه بود که بدون حجا ب در مما لک خارجی سفر مینمود. نماینده تجارتی ا فغا نستا ن در کویته که ضد ا مان الله بود تمام جرا یدی را که بی حجا بی ملکه را شرح میدا د خریده بکا بل میفرستا د .هـمه تصا ویر ملکه وا قعی نبود"10
"... د رمـرورزمـا ن ضعـف و زبـونی ، ذ لـت و د ریوزگی وعـد م آ زا دی فکـر و عـمل وی بـرملا شـده و چهـره وا قـعی وی ا ز پـس پـرده هـا ی مکـر وتـزویـر، خـدعـه و نیـرنگ نما یـا ن گشـت. ا میـرا مــا ن ا لله خا ن بـرعـلا وه د ا مـن زد ن به جــنگـها ی مـذهـــبــی و د رگیری ها ی خونیـن د ا خـلی کـه به هـدا یــت مسـتـقــیم ا نگلـیسـها بـرا ی تضعـیف ملت مـسلـما ن کشـور و ضـربـه زد ن به ا ستــقلا ل و حا کمیت مـلی و ا سلا می آ نا ن ا ین کا ررا ا نجا م دا د ، نـوکری و مـزود ری ، نـد ا شتن ا ستقلا ل فـکری و آ زا د ی عـمل ویرا د ر طول مد ت حکومت وی ... " 11 محترم محمد محقـق دا یکندی
تا قـلم د ر د سـت غــــدا ری بـود
لا جـرم « مـنصور» بـر دا ری بـود
حـضرت مـولا نا ی بــلخ ( رح )
نـه تـنها هـیچ مـورخ و محـقـق چـه دا خـلی یا خـا رجی ا یـن ا دعـا هـای جـعلی و دشنا م نا مه را تـا ئـیـد نمی کـنند ، بـلکه این ا ما ن ا لله خا ن بود که ا سـتـقلا ل سـیا سـی و ا قـتـصا د ی ا فـغا نـستا ن را به همکاری ملت ا فغان بدست آ ورد ، حما یـه ا و ا ز مبا رزه آ زا د ی بخش مـلی ، جـها ن ا سـلا م بشمول بخا را وهـند وسـتا ن ا زچنگ بـیـگا نه و طـرحـها ی پا ن ا سـلا میسم آ نها با عــث تـوطعه ها غرض سـقـوط نهضت ا ما نیه گـرد ید. د فاع قـا طع رهـبرا ن و مـلیـت قهـرما ن شریـف و شجاع برا د را ن هزا ره ا زشاه ا ما ن ا لله خا ن د ر مقا بـل رژیم حبـیـب ا لله خا ن کـلکا نی و بعـداً عـد م بـیعـت آ نها به رژیم حبیب الله خان باعث شد کـه( بیهـقی ثا نی) فـیض محـمد کا تـب مـورخ بعـدا زلت وکوب وحشـیا نه رژیم به شها د ت رسید که خود عـد م ا خـتلا ف نژا د ی و مذهـبی آ ند وره را نشا ن میدهد .آقای محـقـق تـوجه نما یند که :
" شاه ا مان الله خان غا زی آ وا نیکه در سال 1919 میلادی به سلطنت رسید فضای زیست را برای مردم شریف کشورش مساعـد تر سا خت تا با پروبا ل با زتر زنده گی نما یند. تساهل، شکیبا یی و ا فق وسیع نظر ا و را میتوا ن درین سخنـش روشن دهید که برای ملت ا فـغا ن خـطا ب کــرد:
« هندو ،هـزا ره ، شـیعه ، سـنی ، ا حمدزا یی و پوپلزا یی ندا ریم بــلكه هــمه یك ملـت هستــیم و آ نهـم ا فــغا ن.»
شاه ا مان الله خان دستور صادر کرد که یک تعدا د ا ز مردم هزاره که از زمان ا میر عبدا لرحمن خان هنوز هم در قید برده گی بسر میبردند آ زا د شوند ـ در شهر کابل، غزنی، قـندها ر و جلال آبا د که هـندوا ن به تعدا د بیشتر نسبت به د یگر شهرها میزیستند، نماینده ا نتخابی شان را در شورا هایی ولایتی معرفی و در ا داره ا مور شهری سهیم گردند.منبعد شهروندا ن هـندو ا ز پرداخت "جزیه" آ زاد ا ند، عدهً تهید ستا ن ا ین ا قلیت مذهبی که ا ز با بت عدم پردا خت به موقع "جزیه" تحت تعـقیب بودند، نیز معا ف گــردند."12
برای مزید معلوما ت بیشتر دربا ره نهضت مشروطیت و ا دا مهء آ ن یعـنی دوره ا ما نیه مرا جـعه نـما ئـید به:
Le Voyage D'Amàn Ullàh Roi d'Afghanistan ) )
« ســفر ها ی ا ما ن ا لله پا دشاه ا فغا نستا ن » ( بزبان فرا نسوی ) نوشـته والاحضرت ا حسا ن الله ( د ا فغا نستا ن ) چا پ پا ریس 2005 .
ا فغا نستا ن در مسیر تاریخ ( هـر دو جلد) شا دروا ن غـبار.
ا فغا نستا ن درپنج قـرن ا خیر ا زمرحوم فرهنگ .
سفرهای غازی ا ما ن الله خا ن به د وا زده کشورآ سیا وا روپا ا زجنا ب عزیزا لد ین وکیلی پو پلرا ئی .
جنبش مشروطیـت در ا فغا نستا ن شا دروان عبـدا لحی حبیبی .
نخستین کتا ب در باره جنبش مشروطه خواهی در ا فغا نستا ن ( دو جلد) ا ز ا ستا د پوها ند سید سعـد ا لدین ها شمی .
سیر ژورنا لیـزم درا فغا نستا ن و هم مطبو عـا ت ا فغا نستا ن در دهه ا ول ا ستـقلا ل ا زشا دروا ن محمد کا ظم آ هنگ .
جنبش مشروطیت و قربا نیا ن ا ستبدا د در ( دوجلد) شا دروا ن سید مسعـود پوهـنیا ر.
عـلا مه محـمود طرزی شاه ا ما ن ا لله و روحا نیـت متـنفـذ ا ستا د کاندید ا کا دمیسین محمد ا عـظم سیستا نی.
تا ریخ نهضت های آ زا د یخواهی ( مصاحبه ها ) ا ستا د دا کـتر ا کـرم عـثما ن (سا یـت ا نـترنت زند گی ).
حا کمیت قا نون در ا فغا نستا ن جمع آ وری ا ستا د حبیب الله رفــیع .
ا فغا نستا ن درعهد اعـلیحضرت ا ما ن ا لله خا ن دا کتر فـضل غـنی مجـددی.
بحرا ن و نجا ت شا دروا ن محی ا لد ین ا نیس.
محـمود طرزی و سـراج ا لاخبا رش محترم بشیر سخا ورز.
زن د را نـقلا ب جهـا ن شمو ل پـیغـمـبر( ص ) ا ستا د د کتورا سد ا لله را ید .
سـرنشینا ن کـشتی مـرگ یا زندا ن قـلعه ا رگ شا دروا ن عـبدا لـصبور غـفـوری .
برگهای ا ز تا ریخ معا صر وطن ما ا ز شا دروا ن محمد رحیم شیـون ضیا ی.
سردا رمحـمد رحیم ضیا ئی « شـیون کا بلی» ا زمحتـرم ولی ا حـمد نـوری .
ا فغا نستا ن در راه آ زا دی شا دروا ن نجـیب ا لله تـوروا یا نا و محـترم عـبدا لشکـور حکـم و ....
جعـل کـننـده گا ن تا ریخ وا فـتراء نـویـسا ن نـمـیدا نـند کـه:
حقـیقـت را پنها ن میتوا ن نـمود ولـی مـحو نی
د ا ما ن سپـید سیـد ا فغا ن د وستا ن، پـیروا ن ورهـروا نـش هـمه مشعلداران نهضت ا ول، دوم وسوم مشروطیت کـه به صـد هـا تـن میـرسید نـد درطـول تا ریخ ا فـغا نستا ن ا ز ا وا خر قرن نزد هـم مـیلا د ی تا به ا مـروز سپــیـد و پـا ک و مـنـزه ا زهـمهء کـثـا فـا ت روزگا ر ا ســت .
آ نها آ گا ها نه، خـصم ا سـتعـما ر و ا ستـبـدا د بـود ه نـا بـتـریـن و بهـتـریـن مـسلما نا ن و وطن د وستا ن زما ن شـا ن بود ند که ا ز [ ترک جا ن و ما ل و سر] در را ه سعا د ت وپیشـرفـت وطن و وطـند ا را ن دریـغ نـکرد نـد چـنا نچـه د ر یک شها د ت د سـته جمعی بـه ا مـر اعلیحضرت نا د ر شـا ه و ها شـم خا ن ، صـدا زد نـد کـه:
" مــرگ یـا را ن جــشـن ا نـبـوه "
شـهیـد غـلا م جیـلا نی خا ن چـرخی
پـوهـا ند هـا شـمی درمـورد مشروطه خـواهـا ن ا فـغا ن میـنویـسـند:
" « جـوا نا ن ا فـغـا ن» مـرحـله د وم ا یـن رهـبرا ن بـسـیجـگـر د رتحریک و تـنویـر مـرد م و ا یجا د گرا ن ا رزش هـا ی جـد ید پـس ا ز حصول ا ستـقلا ل کا مـل سیا سی ا فـغا نستـا ن، تلا ش بخرچ دا دند تا نیروئی گـرد ند که بتـوا نـند نظا م فکری، قـلمی و فزیکی خـود را صـرف مـیهـن د وسـتی ، وحـد ت ملی، تحکـیـم ا ستـقـلا ل ، نو ا ند یـشی، معـرفی ا صلا حا ت برنا مه ها ی گـستـردهء وسـیع و سیـستما تـیک ا جتماعی ، ا قـتصا دی ، سیا سی ، فرهنگی، کلتوری، ما لی ،ا دا ری عسکـری، تـیپ بورژوا مآ با نه نـما یند. ا یـن نیـرو ولـو ا نگـشت شما ر کـوشـید ند جـوا نا ن و نوجوا نا ن را ا ز فـرو رفـتن د رمـردا ب خـرفا ت و مـوهـوما ت نجا ت دهـند وخوی تـملـق و چا پلـوسـی بـرده وا ر و نا با وری بخود را د ر وجـود آ نا ن ، تا حـد تـوا ن زا یـل ســـا زنـد..."
مآ خــذ
1 ـ عـبـد ا لحـی حـبـیـبی ـ جـنـبـش مـشروطـیت در ا فـغا نـستا ن ـ 1372 ا یـرا ن ص 40
2 ـ اسـتا ا ولسن ـ ا سـلا م و سیا ست در ا فغا نستا ن ـ ترجمه خـلـیل الله زمـر 1999 چا پ ا ول ص 115
3 ـ فضـل غـنی مجد دی ـ ا فغا نستا ن در عهد سلطنت ا ما ن ا لله خا ن ـ1997 کلیـفـورنیا امـریکا صـفحا ت 326 و 303
4 ـ محـمد نصـیر مـهریـن ـ د و چهـره ا ز ا مـیرعـبدا لـرحمن خا ن ـ چا پ ا ول 1378 ص 62 بـقـول ا ز د کتور ش. ن. ( حـق شـنا س )
5ـ سـید رسول ـ نگاهی به عـهد سلـطنت ا مـا نی ـ طـبع دوم 1377 ص 26
6 ـ ا مـا ن ا لله فــروغی بـد خـشا نی ـ گـنجـیـــنه مــعا نی ـ 1998 د نمارک
7ـ شـا ه آ قـا مجـد دی ـ مـختـصری پـیـرا مـون زنـد گی نا مـه ا میـر حبـیـب ا لله کـلکا نی ـ 1378 پـشا ور صفحا ت17و 18 .
8 ـ ج. لعل نهرو ـ نگا هی به تاریخ جها ن ـ ترجمه محمود تـفضلی ، جلد سوم چاپ هـشـتم 1366 تهرا ن صفحهء 1504 .
9 ـ محی ا لدین ا نیس ـ بحرا ن ونجا ت ـ طبع دوم خزان 1378 مرکز نشراتی میوند پشاور صفحات 25 ، 26 و 55.
10 ـ ا ستا اولسن ـ ا سلا م و سیا ست در افغا نستا ن ـ ترجمه خلیل الله زمر چاپ اول 1378 ص 142
11 ـ محمد محـقـق دا یکـندی ـ راه ها ی وصول به صلح وا منـیـت وثبا ت سیا سی... ص 59 ا نتـشا را ت عـرفا ن ا یـرا ن 1372 ش
12 ـ ا یشور دا س ـ دورهً ا ما نی و حقـوق شهروندی هـندوا ن ا فغا ن ـ مقا له در شماره ا ول سال ا ول 8 مارچ2005 کا بل نا تهـ بنقل ا ز: شا دروا ن میر غـلام محمد غبا ر، ا فغا نستا ن در مسیر تاریخ، جلد ا ول، صفحه 794 چا پ ا یرا ن.
