جامعه شناسی علم در ایران

یكی از شاخص های رشد و توسعه علمی در هر كشور ـ خاصه كشورهای كه داعیه های گذشته ای درخشان تولید علمی و مفهوم كنونی ترقی وتوسعه اقتصادی ، علمی و فرهنگی دارند و به عبارتی كمیت و كیفیت آثار علمی تولید شده در آن ها از یك سو و شیوه های آموزش و ارزیابی های فرانظری و علم شناسی علم از سوی دیگر در این میان كیفیت این نگاه ها درجه دوم و فراتحلیلی در هر كشور به علم و اندیشه ، همبستگی نزدیكی به جریان تولید علمی ، انباشت دانش مبادله آن و پشتوانه های علمی دارد كه باید مورد نقد و بررسی قرار گیرند . كه وظیفه رسالت جامعه شناسان علم و دانش است . بسیاری از جامعه شناسان در حوزه علم فعالیت داشته اند كه از آن جمله جامعه شناسان كلاسیك می توان كنت ، ماركس ، پارسونز و جامعه شناسان معاصر پوپر و سی رایت میلز را می توان نام می برد .
كنت بنیانگذار جامعه شناسی و اومعتقد مبنای وضعیت شناخت غالب در هر دوره در پی بیان قانون پیشرفت بشر باشد . او می خواهد كشف كند كه چگونه بشر با پشت سر گداشتن ادوار و دگرگونیهای به دوره معاصر رسیده است و او دربررسی خود براساس تحولات ذهنی بشر قانون سه مرحله ای را از یكدیگر تفكیك می كرد كه مراحل توسعه اجتماعی مورد نظر كنت به سه دوره ربانی و متافیزیك و اثباتی تقسیم می شود و واحد آن به ترتیب خانواده ، دولت ، نوع بشر ، نوع سلطه حقوقی و سیاسی مردان روحانی و نظامی ، مردان كلیسا و حقوق دانان و دانشمندان و مدیران تایع و فعالیت اقتصادی غلبه ،سلطه، دفاع و صنعت می باشد .
با وجود اینكه در اندیشه كنت تكامل ذهنی و فكری نقش محوری در تعیین تكامل و پیشرفت بشر دارد ولی او به عوامل دیگری نیز به عنوان عوامل تعیین كننده تكامل بشر از جمله افزایش جمعیت و تقسیم كار توجه دارد .
ماركس محور اصلی تبیین خود را مناسبات تولید می داند . هدف اصلی چارچوب نظری ماركس تهیه دستورالعمل بوده برای كشف روابط تو در تو از نظر تاریخی تحول پذیر و روابط میان اقتصاد ، و سایر ابعاد جامعه وجود دارد.
ـ پارسونز یكی از نظریه پردازان نوسازی اجتماعی كه صور بنیانی جامعه شناسی علم را مورد بررسی قرار داده است . پارسونز نظام هنجاری علم را به چهار گونه طبقه بندی می كند:اعتبار تجربی ، صراحت منطقی ،استحكام منطقی ، عمومیت و عمومیت اصل و هنگامی كه پارسونز از نقش حرفه ای دانشمندان بحث می كند وی این موضوع را در رابطه با خصلتهای اصلی و بنیادی چون جهانی بودن و بیطرفی عاطفی تجزیه و تحلیل می كند پار سنز همچنین از دو هنجار صحبت می كند كه دانشمند را مترادف با محقق نشان می دهد و یعنی سعی و كوشش علمی و پذیرش اعتبار یافته های علمی ارائه شد این دو مفوم به وضوح با مفهوم شك سازمان یافته و جهانی بودن مورد توجه مرتن تطابق دارد و به اعتقاد پارسونز در دانش علمی چهار هنجار اساسی برای اهلم علم حالت الزام آور دارد كار علم می باید از لحاظ تجربی معتبر باشد و وضوح و صراحت منطقی داشته باشد ،
ـ پوپر نیزبا عنایت به اهمیت جایگاه «عینت علمی » در ساخت علم نتیجه می گیرد كه هر كس كه من ادراك به نظریه علمی و فن آموز ها را فرا گرفته باشد می تواند آزمایش را تكرار كند و نتیجه آزمایش را داوری كند . پوپر شناخت خود را براساس تجربه گرا و خردگرایی بیان می كند و آن را مورد آزمون انتقادی قرار دهیم و این تجربه می تواند نشان دهد كه رویاها و انتظارهای ما ضرورتا نمایان گر نتایجی نیستند كه به وجود می آوریم و بهترین روش برای جست و جوی حقیقیت شاید این باشد كه بیش از همه گرامی ترین عقاید خود را مورد انتقاد قرار دهیم و با كسانی كه خواهان كشف حقیقت هستند مصداق دارد . بنابر استقرار گرایی علم با مشاهده آغاز می شود و نهادهایی بدین منظور تاسیس شده مانند آزمایشگاهها ، نشریات و مجامع علمی
ـ تاكید جامعه شناسان علم در دهه ۱۹۷۰ برای تغییر و جدا انگاشتن رشته خویش از جامعه شناسی معرفت می باشد این الگو ، منظور از علم بیشتر همان علم تجربی و پیامد های ناظر به خرد ابزاری آن خواهد بود و از لحاظ مقام و منزلت ، علوم دقیق ، كمی و انضمامی تجربی در برابر سایر حوزه علم و دانش بشری در صدر نشسته و واجد شرایط برای دریافت عنوان علم ، از میان جمیع معارف و دانش خواهند بود . جداكردن كامل جامعه شناسی علم و از معرفت ، اگر چه قدرت ارزیابانه ، تحلیلی و كاربردی آن را افزایش می دهد . اما شاید در دوره های ما بعد امپریا لیستی كنونی این تفكیك شاید منزلت قبلی را نداشته باشد . چرا كه با روشن شدن روابط تنگاتنگ دانش و قدرت ، تولید از این پس انواع مطالعات فلسفی ، اجتماعی ، دینی و … كه منضبط ، روشنمند و منشعب از انگیزه های اكتشافی بشری بوده و ناظر به اهداف ، توسعه ای ، كاربردی با بنیادی باشند ، علم قلمداد شده و در جامعه شناسی علم و دانش مورد بررسی قرار می گیرند . از این رو اصرار بسیار برای جدایی علم تجربی از سایر حوزه های علمی و صرفا آن را علم تلقی كردن ، به خصوص در عصری كه دچار « چرخش فرهنگی ـ زبانی » پست مدرن شده و در آن بر دانش در فضای تكثیر روش شناختی و آنارشی نظم در بی نظمی ( فایرابند ) مورد توافق بیشتر مجامع قرار گرفته ، چندان دقیق به نظر نمی رسد به ویژه آن كه دعوی دقت و قطعیت ، حتی مربوط به مشاهده هم در علوم تجربی مورد تردید قرار گرفته است .
اما به نظر نمی رسد با توجه به این كه نظریه ابزار تحلیل و تبیین هر پژوهشگر و دانش پژوه كه در صدد بررسی كردن و داوری درباره هر مسئله ی ـ خاصه اجتماع و فرآیند علمی است . عدم اكتفا به اختصار و قرار دادن فصلی در این خصوص در كتاب و به ویژه طرح نظریه های جدید جامعه شناسی علم همراه با نمونه ها و موارد بررسی هم به غنای نظری این رشته ـ در كشور ـ می افزود و هم می توانست چارچوب هایی را برای درك آسان دیدگاههای فراهم سازد كه فصول بعدی می توانست براساس آن ها صورت بعدی شوند و به علاوه راهنمای را برای محققان فراهم می ساخت كه بعدها باید روی تحقیقات و دنیای علمی بررسی جامعه شناختی صورت دهند .
از موضوعات علم مهم دیگر در حوزه علم و دانش رشد تولیدات و مكاتب هر هرمنوتیكی و انتقادی تحت تاثیر گرایشهای زبانی و پست مدرنیستی در فلسفه علم از یك سو ، و رشد خیره كننده تكنولوژیك در علوم تجربی به ویژه در « قلمروهای انقلابی »« علم از سوی دیگر ، این قلمرو دگرگونی ساز عمدتا مربوط به تكنولوژیك نانومتریك ، مهندسی ژنیتیك ، ژنوم انسانی ، كلون سازی و مهم تر از همه فن آمری اطلاعات (IT)است : اثرات این فن آوری در آتیه می تواند به شهرت تمام خرده نظام های جهان را متحول و دگرگون سازد ، همان گونه كه نظریات جامعه اطلاعاتی ، دیجیتال دموكراسی ، و مهم تر از همه جهانی شدن اقتصاد ، فرهنگ و سیاست منبعث از همین علوم ارتباطی است ، این موضوع در كنار اهمیت رشد بخش های تحقیق و توسعه كه حقیقت یك نواخت و قابل تعمیم است در این نوع بررسی محقق خود را با انبوه اطلاعات ، گزارش ها تجربیات ، روش ها و انگیزه ها می باید كه امكان استخراج چند اصل ثابت و قابل تعمیم در خصوص جامعه شناسی علم و معرفت در این كشور را دچار مشكل می گرداند . .
تحول علم در اجتماعات در پیوند نزدیك با زمینه ها و نیازهای اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی قرار دارد . به عبارت دیگر الگوهای معرفتی و ظهور و تحول بیابند به ویژ در حوزه معرفت اجتماعی از نوع تاریخی ، سیاسی و بحران ها ، تنش ها ، تعارضات فرهنگی و نیازهای محسوس اجتماعی انگیزش ها موثر برای فرهیختگان و نخبگان جامعه در جهت حل و فصل مسائل و جهش یا نوآوری بوده است . ازاین دریچه تاریخ تاسیس و تطور علم در جامعه ما دارای ویژگیهای و شاخص های كه از لحاظ تجربی و منطق تاریخی آن می تواند مصداق واقعی این موضوع تلقی شود . جوامع ایران مقاطع تاریخی و دوران های ویژه ای را از لحاظ سیر تاریخی خود تجربه كرده . از شكل گیری نخستین دولت ـ شهرهای باستانی تا سقوط حكومت های مستقل ایرانی پس از اسلام وآنگاه تهاجم نظامی ، سیاسی مغول ها و بالاخره در دوران جدید حیات اجتماعی و سیاسی كه این كشورها با انواع گوناگون فشارها و موانع بیرونی مواجه بوده است ، رنج ها . مرارت ها ، تحركات و فراز و نشیب ها های متعددی را در شئون مختلف اخلاقی ، فرهنگی و علم تجربه كرده است . آسیب شناسی تاریخی تاخر در پویش علم در ایران مستلزم شناخت و تحلیل كلیه عوامل كه در قالب های مختلف سیاسی و فرهنگی مانع از رسیدن این جامعه به مرحله مقبول از لحاظ مبانی معرفتی و ترقی بوده ، اما متن جامعه هیچگاه خالی از مقاومت ها و مبارزات به منظور حفظ هویت تاریخی و فرهنگی نبوده است . از این تاریخ ایران شاه تلاش های در اشكال مختلف فكری و اجتماعی است كه هم بیان كننده وضعیت نامطلوب جامعه و هم آرمان هایی است كه طی آن خروج شرایط فوق و تحقق و ضعیتی بهتر در آن ترسیم شده است . آنچه كه در سیمای جامعه ایرانی قابل مشاهده تعدد جنبش ها ، نهضت ها محله های فكری و مذهبی كه كیفیت و كمیت فعلیت و تاثیر گذاری آن ها به ویژه پس از گسترش اسلام تاكنون فصل خاصی را در مطالعه زندگی اجتماعی مردم ما به خود اختصاص داده است . وشاید بتوان گفت دامنه تاثیرات متعدد سلطه اقوام بیگانه و تجربه های اجتماعی مختلف به گونه ای كه پیدایش و توسعه اشكال گوناگون از نهضت های اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی را موجه می سازد . بدین گونه محقق جامعه شناسی علم در این كشور ،خود را در عرصه ای مواجه می بیند كه در آن تعامل شناخت دینی و علمی با نیازهای سیاسی و اجتماعی به گونه ای آشكار ، كار ر بررسی ساختار جامعه از طریق آنچه كه در جامعه شناسی متاخر تحت عنوان قواعد هنجار اجتماعی علم نام گذاری شده است ممكن می كند اجتماعی بودن علم در ایران بازتاب نگرشی كه برای تولید علم و توسعه مكاتب و جریان عقلی ، معرفتی ، دینی و اخلاقی مقتضیات بیرونی و محیطی را ضروری می بیند . از این رو كه شعوبیه عنوان نهضتی شود كه دربرابر انكار تاریخی عرب ها با تكیه بر اصل تساوی نژاد ، اقوام ، ملیت ها و با نفی شعار برتری عرب بر عجم تلاش در بازگرداندن هویت تاریخی و ملی و انسانی جامعه ایرانی را داشته باشد و محصور كردن نهضت شعوبیه به تعدادی مقاومت با مقابله سیاسی و فرهنگی نشانی فقدان شناخت جایگاه حقیقی اجتماعی و كاركرد تاریخی آنان است نهضت شعوبیه فرآیند تقلای آن دسته از ایرانیان كه توانسته اند با درك شرایط اجتماعی زمان خود همراه با باورهای درونی به اسلام زمینه ها قرائت نوینی از آموزه های آن و معرفت جاری در زمان را فراهم كنند . كه در آن تعامل دین ، علم ، سیاست و اخلاق ، ملیت و دین گرایی ، عام گرایی معرفت و خاص گرایی روش شناختی در یك بستر منطقی مشهود بوده است.
شاید بتوان با استفاده از الگوهای نحله های معرفتی اجتماعی در جامعه ایرانی را به سیاق فوق مورد گذشته تاریخی كشور با دریافت علمی می تواند به كار امروزیان آید به نظر می رسد مبانی علم امروز در جامعه ما و زمینه های اجتماعی فرهنگی رشد و توسعه آن با حفظ تفاوت های عصری با مسائل و مشكلاتی در بومی شدن و رشد درونزای خود مواجه است كه قرن ها بوده اند مهم تحلیل این شرایط و عبرت گرفتن از حوادث است . در این صورت راه برای بازاندیشی در شیوه ها و روش های پایدار علمی و عقلانی و توسعه معنویت دینی هموار می شود .
جامعه شناسی علم فعالیتی با نگاه درجه دوم كه نیازمند آشنایی هم با جامعه شناسی و هم علم مورد نظر و از سوی این درس در دوره های تكمیلی تدریس می شود و افراد فرهیخته به دنبال آن هستند و كام آن ها با یك قطره سیراب نمی شود ،انتظار زیادی نخواهد بود . از مبانی و مبادی فراتر می رفتند و با توجه به فقر زیاد این حوزه ، اثری گسترده تر ، عمیق تر و مهم تر از همه ، به روزتر و جامعه تر ارائه می كردند .
منبع:خبرگزاری فارس