آشنایی با مسیحیّت
مسیحیت، یکی از بزرگ ترین ادیان جهان و مانند اسلام و یهودیت، از ادیان ابراهیمی است که اصل خود را به ابراهیم خلیل علیه السّلام بر می گرداند.مسیحیّت با ظهور حضرت عیسی علیه السّلام آغاز شد. او در میان بنی اسرائیل و در آغاز به عنوان منجی موعود ایشان ظهور کرد؛ ولی در نهایت همین یهودیان بودند که او را انکار کرده و در پی اعدام و کشتن او برآمدند. طبق بیان انجیل (کتاب مقدس مسیحیان) حضرت عیسی علیه السّلام به صلیب کشیده شد و روی صلیب مُرد و او را دفن کردند؛ ولی پس از سه روز از میان مردگان برخاست و پس از چهل روز ارتباط با شاگردان خود، به آسمان بالا رفت تا دوباره برای پادشاهی برگردد. (1)
حضرت عیسی علیه السّلام در آغاز دعوت خود، یارانی را برگزید تا پیام او را به همگان برسانند و این ها را معمولاً «شاگردان» آن حضرت می نامند.
حضرت عیسی علیه السّلام دوازده نفر از شاگردان خود را برگزید و آنان را رسول نامید. (2) رسولان آن حضرت در قرآن، «حواریون» خوانده شده اند و نام های ایشان در اناجیل معروف است؛ مانند شمعون (پطروس)، یوحنّا، متّی و دیگران. (3)
مسیحیان مجموعه ای با عنوان «کتاب مقدس» را کتاب آسمانی خود می دانند. کتاب مقدس از دو بخش «عهد قدیم» و «عهد جدید» تشکیل شده است. عهد قدیم که همان تورات و ملحقات آن است بخش عمده کتاب مقدس و مشترک بین یهودیان و مسیحیان است و هر دو گروه، آن را مقدس و معتبر می دانند؛ اما عهد جدید ویژه مسیحیت و منبع اصلی اعتقادات آن ها به شمار می رود. عهد جدید شامل 27 کتاب و رساله است و معروف ترین بخش های آن چهار انجیل منسوب به متّی، مرقس، لوقا و یوحّنا است؛ پس از آن کتاب «اعمال رسولان» است که به فعالیت های ایشان پرداخته و بخشی از نامه های آن ها را آورده است.
مسیحیان انجیل ها و نیز بقیه کتاب های موجود در عهد جدید را از عیسی علیه السّلام نمی دانند؛ بلکه معتقدند پس از صعود عیسی علیه السّلام به آسمان به وسیله حواریّون (= یاران خاص عیسی علیه السّلام) و پیروان او نوشته شده است. البته باید دانست که اعتقاد یهودیان و مسیحیان به عهد جدید، همانند ایمان مسلمین به قرآن کریم است؛ یعنی به کارگیری تعبیراتی مثل کتاب مقدس، کتاب خدا و وحی برای عهد عتیق و جدید نیز معمول است؛ زیرا مسیحیان معتقدند که خداوند، کتاب مقدس را به وسیله الهامات روح القدس پدید آورده و برای این منظور، مؤلفانی از بشر را برای نوشتن آن ها برانگیخته است بنابراین همه مسیحیان معتقدند که اناجیل کنونی، زندگینامه و سخنان حضرت عیسی علیه السّلام است که «متّی، مرقس، لوقا و یوحنّا» آن ها را نوشته اند؛ ولی قرآن کریم آشکارا نزول انجیل بر عیسی علیه السّلام را بیان کرده است که آن کتاب، هیچ گونه شباهتی با انجیل موجود ندارد. (4)
عقاید مسیحیت سه محور اساسی دارد:
1. بیشتر مسیحیان (5) در خداپرستی به مفهوم تثلیت (سه خدایی) معتقدند و در همان حال، خود را موحّد می شمارند و می گویند سه حقیقت پدر، پسر و روح القدس یک حقیقت را تشکیل می دهند؛ ولی قرآن کریم مسیحیان را به سبب تثلیت، کافر دانسته (6) و آن ها را از این اعتقاد باز داشته است. (7)
2. خداوند از روی رحمت بر بندگان، پسر خود عیسی را به کفاره گناهان بشر، قربانی کرده است. (8)
3. مسیح علیه السّلام پس از مصلوب شدن، دوباره بازگشته، بین مردم داوری خواهد کرد. (9)
مسیحیت، فرقه ها و مذاهب فراوانی دارد که سه مذهب «ارتودکس، کاتولیک و پروتستان» مهم ترینِ آن ها هستند.
مسیحیان در دین خود آیین های مختلفی دارند که از جمله آن ها «غسل تعمید» و «آیین توبه» است. نوزادان مسیحی و نیز آن ها که به دیدن مسیحیت وارد می شوند به وسیله کشیش (روحانی مسیحی) غسل تعمید داده می شوند. به اعتقاد آن ها با این غسل، شخص از گناهان گذشته پاک می شود؛ در مورد نوزادان نیز معتقدند که آن ها از گناه اولیه آدم که از طریق وراثت منتقل شده، پاک می گردند.
از آنجا که غسل تعمید تنها یک بار در زندگی مسیحیان انجام می شود و ممکن است پس از آن هم به گناهانی آلوده شوند «آیین توبه» وجود دارد. طبق این آیین، افراد در برابر کشیش با صدای بلند به گناهان خود اعتراف می کنند و پس از آن برای جلب رضایت الهی و به عنوان کفّاره، انجام عملی مثبت مانند نماز یا روزه یا کمک به فقرا را که از سوی کشیش تعیین می شود می پذیرند. (10)
پس از انجام آن عمل، با اعلام عفو و آمرزش از سوی کشیش، آیین توبه پایان یافته، گنهکار از عواقب گناه خود نجات می یابد و احساس آرامش می کند. پروتستان ها این مراسم را قبول ندارند و معتقدند برای توبه باید بدون واسطه به درگاه خدا رفت و از او طلب بخشش کرد. (11)
عیسی علیه السّلام موعود یهود
حضرت عیسی علیه السّلام در سرزمینی متولد شد که به تازگی زیرسلطه رومیان قرار گرفته بود و در آن عصر، یهودیان به شکل نامطلوبی زیر یوغ بیگانگان قرار داشتند. نهضت های نافرجا می در گوشه و کنار فلسطین انجام شد؛ ولی بی رحمانه سرکوب شد. در چنین فضائی نهضت عیسی علیه السّلام برای نجات یهود شکل گرفت و بازماندگان نهضت های پیشین جذب این آیین شدند؛ زیرا اندکی پیش از قیام عیسی مسیح علیه السلام، حضرت یحیی بن زکریا علیه السّلام پیامبر پرآوازه ی بنی اسرائیل در میان یهود قیام کرد و به آن بشارت داد که: «توبه کنید زیرا ملکوت آسمان نزدیک است». (12)از دیدگاه بنی اسرائیل، ملکوت آسمان گونه ای از حکومت الهی بود که آرمان مقدس آنان به شمار می رفت و بسیاری از ایمان آورندگان به حضرت عیسی علیه السّلام یقین داشتند که وی به زودی پادشاه یک آرمان شهر خدایی خواهد شد؛ ولی وقتی دیدند که عیسی علیه السّلام آرزوی آنان برای قیام یک مسیح پیروز را برآورده نکرد و در تشکیل حکومت آرمانی بنی اسرائیل ناکام ماند و در نهایت به صلیب کشیده شد گفتند این دلیل است بر اینکه او نه مسیحای موعود، بلکه یکی از مدعیان بی شمار مسیحایی در تاریخ یهود بوده است؛ ولی یاران او گفتند: اولاً او آمده بود تا قربانی گناهان بشر شود و ثانیاً به زودی برای واپسین داوری، رجعت خواهد کرد و این دو مسئله، زیربنای مسیحیت شد.
بنابراین مهم ترین باوری که در دین مسیحیت وجود دارد اعتقاد به رستاخیز و آرمان بازگشت عیسی در آخرالزمان است که زیربنای اندیشه مسیحی و تبلیغ مبلغان مسیحی بوده است.
مسیحیان، کریسمس را جشن میلاد خداوند و نجات دهنده ی خود می دانند. سال مسیحی در فضایی آکنده از امید و انتظار و دعا برای بازگشت عیسی علیه السّلام آغاز می شود. به آنان توصیه شده است که:
کمرهای خود را بسته، چراغ های خود را افروخته دارید و شما مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود را می کشند که چه وقت از عروسی مراجعت می کند، تا هر وقت که آید و در را بکوبد، بی درنگ برای او باز کنند. (13)
بررسی مفهوم نجات و منجی در مسیحیّت
می توان گفت اندیشه «منجی موعود» در مسیحیّت، دارای دو مفهوم است؛ موعودی از بنی اسرائیل که ظهور کرد و رفت، و موعود مسیحی که خواهد آمد تا ملکوت خدا را بر پا دارد. در مفهوم اول، موعود مسیحیان، مصداق همان مفهوم «ماشیح یهود» است که به جای بازگرداندنِ سروری ایشان با مرگ فدیه وار خویش بار گناه نخستین را از دوش مؤمنانِ به خویش برداشت؛ در حالی که در مفهوم دوم، موعود مسیحی، همان عیسی علیه السّلام است که پس از مصلوب شدن و عروج به آسمان، بار دیگر باز خواهد گشت، تا پایان تاریخ را رقم بزند.مطابق آنچه در کتاب مقدس آمده است، عیسی بازخواهد آمد، تا در میان امت ها داوری کند، و جهانیانی را که به او ایمان می آوردند رهایی بخشد، هستی را از فساد رهایی دهد، به جهان برکت دهد و ملکوت الهی را اقامه کند.
این وعده ها، مسیحیان را در انتظاری تاریخی نگه داشته است. بر اساس این باور، عیسی علیه السّلام به صورت ناگهانی و بدون اطلاع قبلی در جلال و هیبت پدر و همراه فرشتگان و با پیروزی و فتح خواهد آمد (14) و به دنبال این بازگشت پیروزمندانه است که انتظار دیرین یهود را برآورده می کند و حکومت موعود را برقرار می سازد.
بنابراین چنان که منجی در دو بخش و با دو مفهوم در باور بسیجیان شکل گرفته است، موضوع نجات بشر نیز در دو مرحله انجام پذیرفته و تحقق می یابد. مرحله اول، ظهور اولیه عیسی علیه السّلام است که پس از اندک زمانی از دعوت خود و پیش از تحقق بخشیدن به آرمان یهود، به صلیب کشیده می شود و با این کار، خود را فدای تمام مسیحیان می کند که به او ایمان داشته یا خواهند داشت و آن ها را از گناه و پستی ای که نسلِ آد می را گرفته است می رهاند؛ زیرا که به اعتقاد این قوم، آدم و حوا با خطای خود، نسل بشر را آلوده کردند و مسیح با فدا شدن خود در این مرحله، سبب نجات بشر از این گناه تاریخی شد.
مرحله دوم نجات، در رجعت عیسی علیه السّلام و پایان تاریخ رخ خواهد داد؛ ولی درباره ی این مرحله از ظهور عیسی علیه السّلام دو برداشت در مسیحیت وجود دارد. برداشت اصلی و اساسی، آن است که رجعت عیسی علیه السّلام پایان عمر دنیا و هم زمان با قیامت است و مسیح علیه السّلام می آید، تا میان امت ها داوری کرده و حکومت خدا را آشکار کند؛ ولی مطابق عقیده گروه های دیگر از مسیحیّت، بازگشت او در آغاز هزاره پایانی تاریخ دنیاست و مسیح در این دوره طولانی بر عالم، حکومت نموده، و عدالت را در زمین ایجاد خواهد کرد. (15)
آشنایی با آیین زردشت
چند قرن پس از ورود آریاییان به ایران، پیامبری مصلح به نام زردشت، ظهور کرد و ایرانیان را به آیین تازه ای دعوت نمود و آیین مُغان را که قبل از زردشت بود، برانداخت. درباره روزگار او اختلاف است؛ ولی مشهور این است که او در سال 630 پیش از میلاد به پیامبری مبعوث شده است. زردشتیان معتقدند که او ایرانی و اهل آذربایجان بوده و در کوهی نزدیک دریاچه ارومیه به پیامبری رسیده است؛ به همین علت آب دریاچه ارومیه برای ایشان مقدّس است.زردشتیان به نام هایی چون مجوسی، گبر و پارسی نیز خوانده می شوند. کلمه ی «مجوس» فقط یک بار در آیه هفدهم سوره حج آمده و بیشتر علمای اسلام، آنان را از اهل کتاب دانسته اند.
کتاب آسمانی زردشتیان «اوستا» نام دارد که به معنای اساس و بنیاد و متن است که پنج بخش دارد. معروف ترین بخش آن «گاتها» (به معنای سرود) است که شامل دعاها و معارف دینی است و به خود زردشت نسبت داده می شود؛ ولی سایر بخش های اوستا را به پیشوایان دینی زردشت نسبت می دهند.
سه اصل گفتار نیک، پندار نیک و کردار نیک، مهم ترین آموزه های زردشت است که مانند آن در احادیث اسلا می نیز آمده است:
الإیمان تصدیق بالجنان و اقرار بالّلسان و عمل بالارکان؛ (16)
ایمان، عبارت است از باور قلبی، اقرار زبانی و عمل با اعضا و جوارح.
احترام به آتش به عنوان یکی از مظاهر خدای روشنایی و افروخته نگه داشتن آن و انجام مراسمی خاص در اطراف آن در معابدی به نام «آتشکده» به رهبری موبدان، مشخص ترین ویژگی این آیین است. مراسم چهارشنبه سوری در ایران با تعالیم زردشتی ارتباط دارد. (17)
منجی در آیین زردشتی
در هزاره گرایی زردشتی، انتظار ظهور سه منجی از نسل زردشت مطرح شده است که ظهور ایشان سبب تقویت این آیین گردیده و بدی ها و زشتی های اخلاق را برطرف خواهد ساخت. سه منجی بزرگ زردشتی که در طول سه هزاره پایانی، ظهور می کنند، عبارتند از: هوشیدَر، هوشیدّرماه، و سوشیانس (یعنی سودمند).آخرین موعود زردشتی، سوشیانس برگزیده ای از نسل زردشت است. او مأموریت دارد دین او را به کمال رساند و از پیراهه ها و بدعت ها پاک کند و ظلم و ستم را از جهان برداشته، کارها را بر مبنای «گاهان» (= گاتها، مقدس ترین بخش اوستا) قرار دهد. پس از آن همه مردم، مطیع فرمان های دینی و با یک دیگر دوست و مهربان خواهند بود. خشکسالی و فقر و بدبختی از میان خواهد رفت و جهانِ آرمانی شکل خواهد گرفت. بنابراین موعود زردشتی اولاً فردی مشخص است که در اوستا به نام، معرفی شده است و ثانیاً با هدف نجاتِ جمعیِ بشر ظهور خواهد کرد.
البته بشارت های آشکار به ظهور سوشیانس به عنوان منجی موعود بشر، نه در «گاتها» بلکه در بخش های دیگر موجود است. در جاماسب نامه آمده است:
پیغمبر عرب، آخر پیغمبران باشد که در میان کوه های مکه پیدا شود. او با بندگان خود چیز خورد و به روش بندگان نشیند و دین او اشرف ادیان باشد و کتاب او باطل گرداند همه کتاب ها را... و از فرزندان دختر آن پیغمبر که خورشید جهان و شاه زنان نام دارد، کسی پادشاه شود در دنیا به حکم یزدان که جانشین آخر آن پیغمبر باشد... و دولت او تا به قیامت متصل باشد.... و همه جهان را یک دین کند و دین گبری و زردشتی نماند و پیغمبران خدا و حکیمان... و ابرها و مردان سفید رویان در خدمت او باشند. (18)
وجوه مشترک بین ادیان در حوزه موعودباوری
از مطالعه ادیان و تحقق و بررسی درباره موضوع منجی موعود در آن ها، این حقیقت ناب، آشکار می شود که موعود باوری، اندیشه ای جهانی است؛ به گونه ای که علاوه بر ادیان توحیدی بزرگ (یعنی اسلام و مسیحیت و یهود) سایر آیین ها - از قبیل زردشت، هندو، بودا، کنفوسیوس و دائو - نیز به ظهور موعودی در آینده جهان معتقدند؛ گرچه جایگاه نظری موعودباوری و نیز گرایش پیروان ادیان مختلف به این عقیده، متفاوت بوده و در یک سطح نیست.در این بخش می خواهیم عناصری را بررسی کنیم که در جریان موعودباوری در میان ادیان و ملل مختلف به عنوان عناصر اصلی و مشترک مطرح است.
یک. دخالت خدا در زمین
موعودباوری در همه ادیان - حتی آن ها که توحیدی نیستند - بر محور یک نجات بخشی غیبی و ماورائی است؛ یعنی نزد همه اقوام و ملل جهان، ثابت است که انسان با تکیه بر خود و بدون پشتیبانی از عالم بالا و جهان غیب نمی تواند وضع نابسامان موجود را به وضع مطلوب و آرمانی تغییر دهد و باید دستی از غیب برآید و کاری بکند.درست به همین دلیل، منجی موعود یهودیت و مسیحیّت، باید مسیحا (=مسح شده خدا) باشد و منجی اسلام، مصلحی است از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که از سوی خدا تأیید می گردد و به نیرو و امداد غیبی پشتیبانی می شود (19) و به عقیده شیعه، موعود، حجّت خاص خدا و آفرین جانشین پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است. در سایر ادیان و مکاتب بشری نیز مسئله موعود به ماورای عالم مادّه ارتباط دارد. (20)
دو. چشم انداز روشن برای آینده ی جهان
در همه ادیان، موعودباوری به معنای ضرورت تحقق همه آرمان های بلند بشر در آینده جهان است. به بیان روشن تر به اعتقاد همه ملت ها و مذاهب، جریان موعودباوری به حاکمیّت همه خوبی ها خواهد انجامید و ظهور موعود، هر گونه ظلم و ستم و شرّ و بدی را از جهان بشریّت پاک خواهد کرد. این بشارت بزرگ و نشاط آفرین در کتب مقدّس همه ادیان آمده و در ذهن و اندیشه پیروان ادیان نیز حقیقت موعود با مدینه فاضله و آرمان شهور انسان ها، پیوند خورده است.آثار و برکاتِ اجتماعی موعودباوری
مخالفانِ اندیشه ی اصیل و آسمانی موعودباوری، با استناد به برخی رفتارهای غلط اجتماعی مانند ظهور مدعیانِ مسیحایی یا مهدویّت و پیامدهای ناگوار این پدیده، تلاش می کنند که جریان عقیده به موعود را جریانی سراسر منفی و آسیب زا برای بشر معرفی کنند؛ (21) در حالی که این جریان آثار و برکات اجتماعی و حتی فردی فراوانی برای بشریت داشته و دارد و سوء برداشت ها و سوء استفاده ها نمی تواند آن برکات و فوائد بزرگ را از میان بردارد. بعضی از مهم ترین آثار موعودباوری از این قرارند:1. شکل گیری آرمان معنوی
بدون شک عقیده به ظهور منجی الهی، در نهاد بشر، آرمانی معنوی و بزرگ را فراهم می کند که نتیجه آن، تقویت خودباوری و اعتقاد به نفس و حرکت در مسیر آرمان مقدّس خواهد بود. به عبارت دیگر، اندیشه منجی موعود در ادیان با طرح الگوی جامعه مطلوب، توقّع پیروان خود را برای فراهم شدن جامعه ای برتر، بالا می برد و همگان با توجه به آن قلّه خوبی ها، دیگر به وضع موجود قانع نبوده، در پیِ رهایی از آن و رسیدن به جهان بهتر هستند.2. اُمید بخشی
ایمان به آینده روشن در پرتو ظهور موعود آسمانی، نور امید را در دل ها می تاباند؛ امید به رفع نگرانی ها، ظلم ها و حق کشی ها؛ امید به استقرار عدالت در همه بخش ها و ظهور همه فضلیت ها و خوبی ها. و روشن است که نقش امید به آینده در زندگی امروز بشر بسیار مهم است. و عاملی است که پیروان ادیان را در مسیر دینداری نگه داشته و در برابر شبهات فرهنگی حفظ می کند.به همین دلیل است که جریان موعودباوری، پیوسته در کتب مقدس ادیان در قالب بشارت های انبیا و جانشینان آن ها و نیز بزرگان روحانی شان بیان شده و در اسلام، این بشارت در قرآن کریم و روایات فراوان آمده است.
3. هویّت بخشی و از بین رفتن بحران معنوی
به دنبال شکل گیری آرمان معنوی و تحقق امید واقعی به آینده زیبا که در سایه موعودباوری رخ می دهد، افراد و اجتماعِ موعودباور، برای زندگی و حیات، فلسفه ای بزرگ و معنایی روشن و دلگرم کننده می یابند و از پوچی و بی هدفی که اصل و اساس هر انحرافی است، رها می شوند.عقیده ی به ظهور منجی موعود، سبب می شود هدفی روشن و بسیار والا برای حیات دینی دینداران فراهم شود که هر یک از مؤمنان می تواند در تحقق آن هدف مقدّس، سهمی داشته باشد و امکانات و استعداد خود را در مسیر آن موعود و اهداف والای او به کار گیرد. این کارکرد به خودسازی و زمینه سازی برای ظهور موعود الهی در فرهنگ السلام و به ویژه شیعه، می انجامد.
4. صبر و پایداری برای حق
کسی که به هدفی بزرگ می اندیشد و آینده جهان را آینده حاکمیت همه خوبی ها می بیند، برای تحقق آن آینده می کوشد. او در این راه، از دشمنی دشمنان می ترسد و در برابر هجوم آن ها ایستادگی می کند و حتّی هویت دینی و موعودی خود را حفظ می کند. بر این اساس است که در روایات انتظار در فرهنگ شیعه، مسئله «انتظار و صبر» در کنار هم آمده است.منابع بیشتر برای مطالعه و پژوهش
1. آشنایی با ادیان بزرگ، حسین توفیقی.2. گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان، جمعی از نویسندگان.
3. خط امان، محمد اما می کاشانی.
4. ظهور حضرت مهدی از دیدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان، هاشمی شهیدی.
پی‌نوشت‌ها:
1. البته قرآن در آیه 157 سوره نساء، آشکارا این عقیده را رد کرده است. طبق تعالیم اسلا می عیسای مسیح به صلیب کشیده نشده است؛ بلکه عروج کرده و هنگام ظهور حضرت مهدی علیه السّلام به زمین باز می گردد و امام مهدی علیه السّلام را در برنامه الهی اش یاری خواهد کرد.
2. لوقا، 6:13.
3. ر.ک: آشنایی با ادیان بزرگ، ص 135.
4. برگرفته از آشنایی با ادیان بزرگ، ص 163-165.
5. برخی از فرقه های مسیحی، موحّد هستند و به الوهیت و ازلیت عیسی مسیح و روح القدس اعتقادی ندارند.
6. سوره مائده: 73.
7. سوره نساء: 171.
8. توضیح این مطلب در ادامه بحث تحت عنوان «بررسی مفهوم نجات و منجی در مسیحیت» خواهد آمد.
9. توضیح این عقیده در ادامه بحث می آید.
10. گفتنی است که آیین توبه (و سایر آیین های مقدس) رایگان انجام می شود و شایعاتی که درباره پرداخت پول برای بخشش گناه وجود دارد، بی اساس است. ر.ک: آشنایی با ادیان بزرگ، ص 186.
11. در اسلام نیز توبه تنها به درگاه خداست و اعتراف به گناه تنها در برابر او و بخشش و مغفرت تنها به دست اوست.
12. متّی 3:2؛ مرقس 1:4؛ لوقا 3:3.
13. لوقا 12: 35-36.
14. گونه شناسی اندیشه منجی موعود؛ ص 227.
15. اقتباس از: گونه شناسی اندیشه منجی، ص 249. نیز برگرفته از گفت و گوی آیت الله اما می کاشانی با رهبر ارامنه جهان، ذکر شده در: خطّ امان، ج 2، ص 77.
16. بحارالانوار، ج 69، ص 73.
17. اقتباس از: آشنایی با ادیان بزرگ، ص 56-60.
18. ظهور حضرت مهدی علیه السّلام از دیدگاه اسلام، مذاهب و ملل جهان، ص 352 و 356.
19. ارشاد، ج 2، ص 340؛ معجم احادیث الامام المهدی، ج1، ح 38، ص 178.
20. ر.ک: گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان، ص 480.
21. گفتنی است که هر حقیقتی (حتّی «خداپرستی» و نبوّت!!) ممکن است مورد سوء استفاده ی شیادان قرار گیرد؛ ولی هیچ عاقلی آثار و برکات این حقایق را برای بشر مؤمن و معتقد، انکار نمی کند.
نگین آفرینش (2) (درسنامه دوره عمومی معارف مهدویت)، مؤلفان: محمد امین بالا دستان، محمد مهدی حائری پور و مهدی یوسفیان، ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگ حضرت مهدوی موعود، چاپ 11، بهار 1394.
