نویسنده: عیسی ولایی
نگاهی به یك اصطلاح در علم اصول
اصل (1) در لغت به معنای پایه و ریشه است. و در اصطلاح پنج معنی برای اصل ذكر شده است: (2)1.اصل در برابر فرع، مثل: «الخمر اصل النبیذ»، یعنی حكم نبیذ از خمر گرفته شد به تعبیر صاحب معالم (3) موضوع حكم ثابت (از طرف شرع) را اصل، و موضوع دیگری را (كه ثابت نیست) فرع گویند.
2.دلیل، مثل: «الاصل فی هذه المسئله الكتاب و السنه» یعنی دلیل این مسئله كتاب و سنت است.
3.رجحان، مثل: «الاصل فی الكلام الحقیقه» وقتی مردد شدیم بین حمل كلام بر معنای حقیقی یا مجازی حمل بر معنای حقیقی ارجح است. 4.قاعده، مثل قال النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) «بنی الاسلام علی خمسه اصول» اسلام بر پنج قاعده بنا نهاده شده است. 5.وقتی دسترسی به احكام واقعی ممكن نباشد به آنچه كه برای تشخیص احكام ظاهری قانونگذاری شده اطلاق می‌گردد. مثل استصحاب، برائت (اصول عملیه). توضیح اینكه انسانی كه واقع را نداند، در نتیجه مردد خواهد شد، برای چنین انسانی حكم ظاهری وضع شده است. مثلاً نمی‌دانیم آیا كشیدن پیپ حرام است یا حلال. در این مورد اصل برائت جاری كرده، و رفع تحیر می‌كنیم. ضمناً با اجرای این اصل نمی‌گوییم در واقع و عندالله نیز حلال است، بلكه فقط تكلیف ظاهری خود را به دست می‌آوریم. برخی از اندیشمندان پس از ذكر پنج معنی می‌گویند: بعید نیست تمام معانی مذكور در اصطلاح فقها به معنای لغوی برگردد، و منشأ تعدد هم اختلاط بین مفهوم و مصداق باشد. (4)
اصل در علم رجال معنای دیگری دارد. وحید بهبهانی می‌گوید: اصل كتابی است كه نویسنده‌ی آن روایاتی را كه از معصوم و یا راوی از معصوم شنیده در آن جمع كرده است. برخی گفته‌اند: اصل عنوانی است كه به برخی از كتاب‌های حدیث اطلاق می‌شود. می‌گویند «له كتابٌ اصل»، یا «له كتابٌ و اصلٌ» یا «له كتابٌ و له اصلٌ». (5)
پی‌نوشت‌ها:
1.الوافیه فی اصول الفقه، ص183؛ الاصول العامه للفقه المقارن، ص39؛ اصول الاستنباط، ص286.
2.الاصول العامه للفقه المقارن، ص 39، البته در كتاب الوافیه فی اصول الفقه به نقل از قواعد شهید اول، برای اصل چهار معنی ذكر شده است، ص 183.
3.معالم الدین فی الاصول، باب قیاس، ص223.
4.الاصول العامه للفقه المقارن، ص40.
5.علوم حدیث و اصطلاحات.
ولائی، عیسی، (1391)، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نشر نی، چاپ نهم
