نویسنده: مجید مخدوم فرخنده

تکه‌هایی از آبخیز مورد ارزیابی (واحد / یگان زیست محیطی) ممکن است برای چندین نوع استفاده توان اکولوژیکی داشته باشند، در حالی که در بیشتر مواقع، نمی‌توان در یک تکه از سرزمین به اجرای بیش از یک کاربری پرداخت. بنابراین شایسته است بین گزینه‌های موجود، بهترین گزینه را به عنوان کاربری مورد انتظار برای آن تکه از سرزمین انتخاب کرد. چنین فرایندی را تعیین اولویت بین کاربریها می‌نامند که در واقع همان برنامه ریزی استفاده از سرزمین یا آمایش سرزمین است (لانگدالن 1975، کومپانونی و کوکز 1981، ایو و کوکز 1986). در اجرای چنین فرایندی، ضمن تعیین اولویت بین کاربریها با انتخاب بهترین گزینه در هر واحد سرزمین، به سامان دهی، یا آراسته کردن بهترین گزینه‌های انتخاب شده در تمامی آبخیز نیز اقدام می‌گردد. یا به طور روشنتر، تعیین اولویت بین کاربریها در دو مقطع انجام می‌پذیرد.
مقطع اول: انتخاب بهترین گزینه از بین گزینه‌های موجود در واحد سرزمین، با آگاهی از اهداف مقطع دوم.
مقطع دوم: سامان دهی و آراسته کردن کاربریها در تمامی آبخیز به نحوی که ارتباط موزونی بین کاربریها در سطح آبخیز برقرار باشد.
ناگفته نماند که در سطح منطقه و کشور نیز (فصل اول) ساماندهی و آراسته کردن (آمایش) کاربریها طی دو مقطع یاد شده انجام می‌پذیرد.
در راستای تعیین اولویت بین کاربریها دو هدف برآورده کردن نیازهای منطقی انسان وحفاظت محیط زیست همواره در مد نظر قرار می‌گیرند. به عبارت دیگر با هر روشی که این فرایند به انجام برسد دو هدف یاد شده اساس تعیین اولویت را تشکیل می‌دهند. این مطلب از آنجا اهمیت پیدا می‌کند که برخی، برنامه ریزی و یا تعیین اولویت بین کاربریها را تنها یک امر سیاسی می‌دانند، در حالی که برنامه ریزی استفاده از سرزمین در عین حالی که یک سیاست گذاری است یک عمل تکنیکی نیز هست (کومپانی و کوکز 1981). در واقع اجرای روشهای تکنیکی منجر به حصول گزینه‌هایی می‌شود، که برنامه ریزان یا تصمیم گیران باید از این گزینه‌ها بهترین گزینه را انتخاب نمایند، نه آنکه گزینه‌ای دلخواه (غیر از گزینه‌های نتیجه شده) را بسته به شرایط برای استفاده از سرزمین در نظر گیرند. تازه خود فرایند انتخاب بهترین گزینه نیز امروزه یک کار تکنیکی است که روشهای متعددی برای آنان ارائه شده‌اند.
روشهای تعیین اولویت، یا کیفی هستند یا کمی. در هر مورد تمامی روشهای پیشنهادی را می‌توان در دسته‌های زیر گروه بندی کرد (آیو و کوکز 1986):
الف) روشهای کمی یا کیفی قیاسی
ب) روشهای کمی یا کیفی تعیین قابلیت سرزمین
پ) روشهای کمی برنامه ریزی ریاضی
روشی که برای ایران پیشنهاد شده و اجرا می‌شود یک روشی قیاسی است که هم می‌توان آن را به طور کیفی و هم کمی انجام داد. این روشها برای آگاهی بیشتر و روشن شدن فرایند تعیین اولویت ارائه می‌گردند. ارزیابان، برنامه ریزان و تصمیم گیران مختارند برای انتخاب بهترین گزینه از بین گزینه‌های موجود (نه گزینه‌های دیگر)، که در نتیجه فرایند ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین / محیط زیست به نتیجه رسیده‌اند، با اجرای روشهای ارائه شده و یا هر روشی که در قالب تکنیک‌های سه گانه یاد شده می‌گنجد به تعیین اولویت بین کاربریها یا برنامه ریزها یا برنامه ریزی استفاده از سرزمین / آمایش سرزمین بپردازد. در ایران کوششی برای تعیین اولویت با روش کمی برنامه ریزی ریاضی نیز انجام پذیرفته است.
برای اجرای هر دو روش کیفی و کمی قیاس، جمع آوری اطلاعات اقتصادی اجتماعی از آبخیز مورد ارزیابی و حاشیه آن ضروری است. از این رو، ضمن پرهیز از ارائه روش کار برای جمع آوری چنین اطلاعاتی (به منابع مربوط به علوم اقتصاد، جامعه شناسی و طراحی مهندسی مراجعه نمائید)، فهرست اطلاعات مورد نیاز به شرح زیر ارائه می‌گردد. شایان یادآوری است که بسته به موقعیت، به فهرست ارائه شده افزوده و یا از آن کاسته می‌گردد.

اطلاعات اقتصادی اجتماعی مورد نیاز برای تعیین اولویت

- منابع اقتصادی – اجتماعی:
1- استفاده از سرزمین
+ نقشه استفاده از سرزمین
2- روستانشینان و جنگل نشینان
- تاریخچه و وضعیت طبیعی روستا
- موقعیت ارتباطی روستا
- جمعیت و طبقه بندی آن از نظر سن، شغل و درآمد
- مهاجرت (موقتی – دائم)
تأسیسات و تسهیلات بهداشتی، آموزشی، خدماتی و اقتصادی
- وضعیت کشاورزی، نوع و سطح زیر کشت
- وضعیت دامداری و تعداد نوع دام
- مالکیت اراضی
- مالکیت دام و مرتع
- محل و نحوه چرای دام
- هزینه و درآمد کشاورزی، دامداری، آبزی پروری و سایر حرف روستائی (صنایع دستی)، بازار فروش چوب و سایر محصولات جنگلی
- مصارف روستائی در رابطه با جنگل
سهم روستا در رابطه با صید و شکار
- صنایع چوب منطقه
+ نقشه پراکنش و دامنه توسعه روستا
3- شهرنشینان حاشیه و داخل آبخیز
- تعداد و پراکنش جمعیت
طبقه بندی سنی، شغلی، درآمد و میزان آموزش
- تأسیسات و تسهیلات آموزشی، بهداشتی، خدماتی و اقتصادی.
- وضعیت کلی اقتصاد شهر
- وضعیت فضای سبز شهر
- وضعیت آلودگیهای شهری
- طبقه بندی شهر از نظر محل درآمد (صنعتی، کشاورزی، خدماتی و بازرگانی)
+ نقشه پراکنش توسعه شهری
4- عملیات مهندسی
- خطوط اصلی انتقال برق- آب- تلفن – تلگراف – گاز – نفت
- ایستگاههای مخابراتی
- معادن و صنایع موجود
- نیروگاهها
- شبکه جاده
1- جاده‌های روستایی
2- جاده‌های جنگلی
3- جاده‌های ارتباطی
+ نقشه عملیات مهندسی
5- توریسم
- رشد توریسم
- وضعیت توریسم
- پراکنش زمانی و مکانی توریسم
- وضعیت تقاضا برای تفرج
- منابع موجود توریستی در حاشیه و در داخل آبخیز
1-مناظر طبیعی
- ارزش کیفی مناظر
- آزیموت چشم اندازها و نوع نما
- جنبه‌های گیاهی، صخره‌ای و آبی منظرها
2- دشتها، جنگلها و مراتع
3- کوهها، یخچالهای طبیعی و غارها
4- دریاچه‌ها و رودخانه‌ها
5- آبشارها و چشمه‌ها
6- مناطق برف گیر
7- پارک جنگلی، ملی و مناطق حفاظت شده مشابه
8- باغات عمومی
9- تسهیلات تردد
- جاده‌ها، مالروها و پیاده روها
10- سرویس‌های مسافربری
11- تعمیرگاه، پمپ بنزین
12- تسهیلات اقامت شبانه
- خانه‌های استیجاری
- هتل و متل
- کمپینگ (اردوگاه)
13- تسهیلات اقامت روزانه
- فروشگاه مواد غذایی
- رستوران
- تسهیلات بهداشتی و خدماتی
14- آثار باستانی، تاریخی، زیارتی و ملی
+ نقشه وضعیت توریسم
خلاصه آنکه در انتهای بررسی اقتصادی و اجتماعی 5 نقشه زیر به همراه اطلاعات تهیه می‌شوند
1- نقشه کاربریهای حاضر
2- نقشه آبادیها و راهها
3- نقشه تسهیلات، تأسیسات، خدمات زیربنایی و استقرار صنایع
4- نقشه سامان عرفی (در مناطق غیر شهری)
5- نقشه پراکندگی دام

روش کیفی تعیین اولویت

فرایند این روش به شرح زیر است:
نقشه‌های کاربری تهیه شده دو بدو با هم بر روی نقشه استفاده از سرزمین گذارده می‌شوند و یک کاغذ شفاف بر روی آنان قرار می‌گیرد. واحدها بر حسب پیش فرضهای زیر تعیین اولویت می‌شوند:

پیش فرض یک

در واحدهایی که توان طبقه یک یا 2 یا 3 یا 4 برای کشاورزی یا جنگلداری و یا توان طبقه یک یا دو برای مرتعداری، یا توسعه شهری، روستایی و صنعتی یا توریسم دارند و یا برای آبزی پروری و یا حفاظت مناسب هستند، اولویت با آن کاربری است که در حال حاضر متداول است.

مثال:

اگر نوع استفاده فعلی از سرزمین جنگلداری است و توان اکولوژیکی واحد نیز توان طبقه یک تا 4 برای جنگلداری دارد، صرفنظر از توان و درجه مرغوبیت واحد برای هر کاربری دیگر، اولویت کاربری با جنگلداری است.
یا اگر نوع استفاده از سرزمین فعلی مرتعداری است و توان اکولوژیکی واحد نیز توان طبقه یک یا دو برای مرتعداری دارد، صرفنظر از توان و درجه مرغوبیت واحد برای هر کاربری دیگر، اولویت کاربری یا بهترین گزینه، مرتعداری است.

پیش فرض دو

اگر نوع استفاده از سرزمین فعلی سوای توانهای ارزیابی شده برای واحد زیست محیطی باشد، اولویت با آن کاربری است که بالاترین طبقه توان را دارد، منتها تعیین اولویت به صورت زیر ادامه پیدا می‌کند:

- کشاورزی طبقه یک	از اولویت اول برخوردار است.
- جنگلداری طبقه یک	اولویت دوم
- کشاورزی طبقه دو	اولویت سوم
- جنگلداری طبقه دو	اولویت چهارم

پیش فرض سه

در عین حال اگر واحدی برای کشاورزی و جنگلداری توان طبقه 2، برای توسعه شهری، روستایی و صنعتی و برای توریسم توان طبقه یک و برای حفاظت یا آبزی پروری نیز مناسب باشد، نیازهای اقتصادی اجتماعی و یا احتمالاً خط مشی‌های سیاسی نقش تعیین کننده در دادن اولویت به یکی از کاربریهای یاد شده را دارند.

پیش فرض چهار

اگر واحد زیست محیطی برای کشاورزی و جنگلداری توان طبقه 3، برای توسعه شهری، روستایی و صنعتی و برای توریسم توان طبقه یک یا دو و برای آبزی پروری و حفاظت نیز مناسب باشد، تعیین اولویت به شرح زیر انجام می‌گیرد:

- جنگلداری و کشاورزی طبقه 2	اولویت اول و دوم
- حفاظت	اولویت سوم
-آبزی پروری و توسعه شهری، صنعتی و روستایی طبقه یک	اولویت چهارم
- توریسم طبقه یک	اولویت پنجم

اگر واحد زیست محیطی برای توریسم طبقه دو و توسعه شهری صنعتی طبقه 2 نیز توان داشته باشد، تعیین اولویت طبق نیازهای اقتصادی و اجتماعی و یا احتمالاً سیاسی انجام می‌پذیرد.

پیش فرض پنج

اگر واحد زیست محیطی برای کشاورزی – مرتعداری و جنگلداری طبقه 4 توان داشته باشد. تعیین اولویت بین گزینه‌ها به شرح زیر انتخاب می‌شود.
- اگر پوشش علفی تراکم بیش از 70 درصد داشته باشد، آنگاه اولویت با مرتعداری است.
- در غیر این صورت اولویت با دیم کاری (تا شیب 12 درصد) یا جنگلداری طبقه 4 است.
- اگر دو حالت بالا وجود نداشته باشد، تعیین اولویت بین گزینه‌ها بر حسب درجات اولویت پیشین انجام می‌پذیرد.
- بین گزینه‌های باقیمانده، تعیین اولویت بر حسب نیازهای اقتصادی اجتماعی صورت می‌گیرد.
در انتها نقشه نهایی کاربریهای تعیین اولویت شده، یا نقشه آمایش سرزمین با رعایت اصول مقطع دوم تعیین اولویت، تهیه می‌شود. (1)

پیش فرض شش

اگر طبق کلیه شرایط (اکولوژیکی، یا اقتصادی اجتماعی و یا احتمالاً سیاسی) نتوان بین چند گزینه تعیین اولویت نمود، از اصل استفاده چند جانبه برای برنامه ریزی استفاده از سرزمین بهره جویی می‌شود.

روش کمی تعیین اولویت

این روش به صورت فعلی اول بار در یونان توسط ناکوس (1984) ارائه و به اجرا درآمد. از آنجا که وضعیت اقتصادی اجتماعی، فرهنگی و تاریخی یونان شباهت زیادی به شرایط ایران دارد و همچنین این شباهت در ویژگیهای اکولوژیکی دو کشور نیز تا حد زیادی به چشم می‌خورد، روش پیشنهادی ناکوس با انجام اصلاحاتی (در تنظیم سناریو و امتیازدهی) در ایران به اجرا درآمده است. اصلاحات انجام یافته از آن جهت صورت پذیرفته‌اند که اجرای روش نزدیکی بیشتری با شرایط ایران پیدا کند. روشهای همسانی در استرالیا (آیو و دیگران 1985، بوت 1986)، کانادا (آرپ و لاوینی 1982) و ایالات متحده آمریکا (جویس و دیگران 1983، رایت 1984 و استانیر و اوسترمان 1988) نیز عمل می‌شوند.

گام اول:

نخست بر حسب اطلاعات اقتصادی اجتماعی و اکولوژیکی آبخیز چهار سناریو برای گزینه‌های موجود در هر یک از تکه‌های سرزمین (واحد زیست محیطی) تنظیم می‌گردد.
سناریوی اول: درصد وسعت کاربریهای فعلی آبخیز (استفاده از سرزمین حاضر)
سناریوی دوم: نیازهای اقتصادی آبخیز، منطقه و کشور
سناریوی سوم: نیازهای اجتماعی آبخیز، منطقه و کشور
سناریوی چهارم: نیازهای اکولوژیکی آبخیز، منطقه و کشور

گام دوم:

بر حسب جایگاه هر کاربری در هر سناریو، ارزش وزنی از 1 تا 10 به هر یک اختصاص می‌یابد. در این رابطه، جایگاه اول 10 امتیاز می‌گیرد و در ازای نقصان موقعیت جایگاه هر کاربری در سناریو یک امتیاز از ارزش وزنی آن کاسته می‌گردد. به عنوان مثال اگر جایگاه توسعه شهری در یک سناریو رده سوم باشد، امتیاز تعلق گرفته به آن 8 است. در این گام، همچنین، در ازای نقصان طبقه توان هر کاربری از طبقه یک در جدول ارزیابی توان اکولوژیکی (مثال، جدول 1)، یک امتیاز دیگر نیز از ارزش کاربری کسر می‌گردد. به طور مثال اگر طبقه توان توسعه شهری در مثال بالا 2 باشد، امتیاز نهایی تعلق گرفته به آن 7 است. شایان یادآوری است که امتیاز اخیر از ارزش وزنی کاربریهائی که توان طبقه یک دارند کسر نمی‌گردد.

گام سوم:

حاصل جمع امتنیازات به دست آمده برای هر کاربری محاسبه می‌شود. بر حسب حاصل جمع، گزینه‌ها رده بندی می‌شوند و بهترین گزینه که بیشترین حاصل جمع را دارد برای هر واحد زیست محیطی انتخاب می‌گردد.

گام چهارم:

نقشه کاربریها (آمایش سرزمین) از میان بهترین گزینه‌ها با رعایت اصول مقطع دوم تعیین اولویت، برای آبخیز تهیه می‌شود.

مثال:

برای تعیین اولویت واحد زیست محیطی شماره 24400 (جدول 1) به شرح زیر عمل می‌شود. در این مثال کاربریهای زنبورداری و توریسم (تفرج گسترده) که به هر حال در این واحد با هر کاربری دیگر قابل اجرا هستند نادیده گرفته شدند.
سناریوی اول: حفاظت < مرتعداری < جنگلداری < توریسم < توسعه < دیم (مرکبات)
سناریوی دوم: حفاظت < توسعه < توریسم < مرتعداری < دیم < جنگلداری
سناریوی سوم: حفاظت < جنگلداری< مرتعداری < دیم < توسعه < توریسم
سناریوی چهارم: توسعه < دیم < مرتعداری < توریسم < جنگلداری < حفاظت
ارزش وزنی 5 6 7 8 9 10

استفاده چند جانبه

گاهی اوقات، حتی با اجرای روشهای تعیین اولویت نیز نمی‌توان تفاوتی میان یک یا چند کاربری از نظر رده بندی گذاشت. یا به عبارت دیگر، کاربریهایی هستند که چه از نظر اکولوژیکی و چه از نظر اقتصادی اجتماعی در یک واحد، شرایط همسان داشته، تمیز آنها از یکدیگر از نظر تعیین اولویت غیر ممکن به نظر می‌رسد. به هنگام بروز چنین حالتی، می‌توان از اصل استفاده چند جانبه بهره جویی کرد.
اصل استفاده چند جانبه از دهه 1970 در جهان متداول گشت (میلر 1366) و آن هنگامی بود که کمبود عرضه برای زمین‌های جدید و افزایش تقاضا برای چند کاربری، انتخاب بهترین گزینه را دچار مشکل نمود. از این رو اصل استفاده چند جانبه به عنوان راه حلی برای این مسئله پا به عرصه وجود نهاد. طبق این اصل کاربریهایی را که با همدیگر سازگار هستند، در صورت وجود تقاضا و کمبود عرضه، می‌توان در یک تکه از سرزمین به اجرا درآورد. سازگاری بین کاربریها، طبق این اصل، می‌تواند با نظم زمانی به وجود آید (استفاده زمستانه از جنگل برای برداشت چوب و استفاده تابستانه از همان جنگل برای توریسم)، یا با نظم مکانی (زون بندی) هماهنگ شود (تفرج گسترده و متمرکز). برخی اوقات کاربریهایی هستند که به طور فطری هم زمان و هم مکان با هم سازگارند (زنبورداری و باغبانی). همچنین برخی از کاربریها را با اعمال مدیریت و کنترل شدید می‌توان سازگار نمود (آبزی پروری و آبخیزداری).

جدول ارزش وزنی واحد 24400 برای گزینه‌ها

طبقه توان سناریو	حفاظت	مرتعداری	جنگلداری	توریسم	توسعه شهری روستایی و صنعتی	دیم کاری
طبقه توان	1	1	3	2	2	1
سناریوی اول	5	6	5	7	8	10
سناریوی دوم	5	8	8	6	5	9
سناریوی سوم	5	7	4	9	8	8
سناریوی چهارم	10	7	7	7	4	6
جمع	25	28	24	29	25	33
اولویت	4	3	6	2	4	1

در این واحد، بهترین گزینه، دیم کاری (مرکبات) و گزینه دوم توریسم است.
بنابراین، با اصل استفاده چند جانبه می‌توان مشکل به گزینی در واحدها را حل نمود، منتها مشکل کاربریهایی که با هم ناسازگار هستند هنوز باقی می‌ماند. برای حل مشکل اخیر از اصل تجزیه و تحلیل هزینه و فایده استفاده می‌شود. یعنی اولویت در حالت اخیر، با تجزیه و تحلیل به عمل آمده، به کاربریهایی داده می‌شود که به عنوان مثال اختلاف هزینه در هکتار از درآمد در هکتار آن بیشتر است (البته با در نظر گرفتن مدت توقف سرمایه و سود سرمایه).

آمایش سرزمین – برنامه ریزی منطقه‌ای

تعیین اولویت بین کاربریها باید با در نظر گرفتن شرایط تمامی آبخیز و منطقه انجام پذیرد (مقطع دوم). در این صورت شایسته است که سطوح زیر در انجام آزمایش سرزمین مرعی گردند.
سطح اول: آمایش / ساماندهی / تعیین اولویت بین کاربریهای یک یگان زیست محیطی یا اکوسیستم‌های خرد در سطح واحد / یگان
سطح دوم: آمایش/ ساماندهی / تعیین اولویت بین یگانهای زیست محیطی یا اکوسیستم‌های خرد در سطح آبخیز
سطح سوم: آمایش / ساماندهی / تعیین اولویت بین آبخیزهای یک حوزه
سطح چهارم: آمایش / ساماندهی / تعیین اولویت بین زیر حوزه‌های یک حوزه آبخیز کلان
سطح پنجم: آمایش / ساماندهی / تعیین اولویت بین حوزه‌های آبخیز کلان یک منطقه
سطح ششم: آمایش / ساماندهی / تعیین اولویت بین منطقه‌های کشور
برای دستیابی به این هدف لازم است که نقشه‌های زیر در سطح دوم و اطلاعات زیر در سطوح دوم تا ششم آماده شوند:

نخست: نقشه‌ها

-نقشه طبقه بندی پراکندگی دام
- نقشه طبقه بندی آبادی‌ها، راهها بر حسب درآمد سرانه وزنی در دهستانها یا شهرستانها
- نقشه طبقه بندی تسهیلات، تأسیسات، خدمات زیربنایی و صنایع استقرار یافته
- نقشه طبقه بندی تراکم فیزیولوژیک جمعیت یا تراکم نسبی جمعیت
- نقشه آمایش پایه سرزمین در نتیجه تعیین اولویت کمی یا کیفی در سطح دوم (شکل 1)
نحوه طبقه بندی نقشه‌های یاد شده درست همانند طبقه بندی نقشه‌های شیب و غیره است که بین داده‌های حداقل و حداکثر بسته به مقیاس نقشه، هدف بررسی و دقت مورد نظر طبقه بندی انجام می‌پذیرد. در این طبقه بندی نوسان داده‌ها برای هر طبقه مشخص می‌شوند.

دوم: اطلاعات

- هدفهای آمایش سرزمین (سازمان برنامه و بودجه)
- هدفهای طرحریزی کالبدی (وزارت مسکن و شهرسازی)
- هدفهای طرح‌های مدیریت منابع طبیعی تجدید شونده (سازمان جنگلها و مراتع کشور)
- هدفهای طرحهای جامعه کشاورزی (وزارت کشاورزی)
- هدفهای طرحهای آبخیزداری (معاونت آبخیزداری وزارت جهاد سازندگی)
سپس در سطح دوم نقشه پایه آمایش با نقشه‌های دیگر (احیاناً به علاوه نقشه سامان عرفی) و نقشه طبقه بندی دامها روی هم گذاری شده، و جدول زیر تکمیل و از مقایسه ستونها تصمیم گیری نهایی می‌شود. گفتنی است که در ستون آخر جدول که تصمیم گیری نهایی برای انجام کاربری مورد نظر انجام می‌پذیرد، هر یک از مناطق آمایش شده برای یک کاربری تشکیل یک واحد همگن برنامه ریزی و مدیریت را می‌دهند. (2)

کاربریهای نقشه پایه آمایش و توان آن	طبقه بندی جمعیت	طبقه بندی درآمد	طبقه بندی ساختارها	تصمیم گیری برای تبیین واحد همگن برنامه ریزی و مدیریت
کشاورزی طبقه 2	1	2	2
کشاورزی طبقه 3	2	4	2
کشاورزی طبقه 4	2	6	3
مرتعداری طبقه یک	2	1	4
مرتعداری طبقه دو	3	3	5
جنگلداری طربقه دو	5	4	6
جنگلداری طبقه سه	6	5	6
جنگلداری طبقه چهار	6	6	7
آبزی پروری طبقه یک	3	3	3
حفاظت طبقه یک	4	6	6
توسعه شهری طبقه یک	1	1	1
توسعه شهری طبقه دو	2	2	2
اکوتوریسم طبقه یک	1	3	1
اکوتوریسم طبقه دو	2	4	2

پس از تکمیل جدول بالا در سطح دوم، نقشه آمایش سرزمین آبخیز تهیه می‌شود. در نهایت در سطوح سوم تا ششم بین نقشه‌های تهیه شده آمایش سرزمین در آبخیز، با در نظر گرفتن اطلاعات یاد شده در بالا، آمایش در سطح زیر حوزه ها، منطقه‌ها و کشور به عمل می‌آید و واحدهای همگن برنامه ریزی و مدیریت یا کاربری مورد نظر برای یک پهنه بر روی نقشه‌های هر سطح تعیین می‌گردند.
سرانجام برای هر واحد همگن برنامه ریزی و مدیریت شایسته است که متخصصین فن مربوطه بسته به نوع کاربری، برنامه ریزی (طرحریزی) در زونها (پارک) پارسلها (جنگل و مرتع) واحدهای ژئومورفولوژیکی مدیریتی (آبخیزداری) بلوکهای زراعی (کشاورزی) و منطقه‌ها (شهری) و غیره انجام داد و با تعیین اهداف کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت، طرح برنامه ریزی و مدیریت را برای اجرای برنامه ریزی منطقه‌ای هر کاربری (واحد همگن برنامه ریزی و مدیریت) تهیه و تدوین نماید (مرحله سوم آمایش سرزمین یا برنامه ریزی منطقه‌ای ایران). در آن صورت توسعه پایدار و درخور می‌تواند تحقق یابد. فرایند کلی برنامه ریزی منطقه‌ای در نگاره 1 خلاصه شده است.

کاربریهایی که با هم سازگارند:
آبخیز داری با	جنگلداری، حفاظت، مرتعداری و تفرج گسترده، آبزی پروری (با اعمال مدیریت و کنترل) و زنبورداری
آبزی پروری با	جنگلداری، کشاورزی، مرتعداری، توسعه شهری، روستایی (با اعمال مدیریت و کنترل) و تفرج گسترده (با اعمال مدیریت کنترل)
حفاظت با	تفرج متمرکز و گسترده و جنگلداری (همه با اعمال مدیریت و کنترل)
تفرج متمرکز با	جنگلداری و تفرج گسترده و توسعه شهری و روستایی (با اعمال مدیریت و کنترل)
جنگلداری با	مرتعداری (با اعمال مدیریت و کنترل)
کشاورزی با	مرتعداری (با اعمال مدیریت و کنترل)
توسعه صنعتی و کان کنی با تمامی کاربریها ناسازگارند

پی‌نوشت‌ها:

1-برای این مقطع معمولاً نمی‌توان روش خاصی پیش بینی و پیشنهاد نمود بلکه بسته به شرایط هر آبخیز و منطقه ارزیابان، برنامه ریزان و یا تصمیم گیران در میان گزینه‌های انتخابی توانمند به ساماندهی می‌پردازند.
2- جدول ارائه شده فقط یک مثال است.

منبع مقاله :
مخدوم فرخنده، مجید، (1393) شالوده آمایش سرزمین، تهران: دانشگاه تهران، چاپ پانزدهم