کتاب های درسی جغرافیا و روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات
نويسنده:دکتر مهدی چوبینه
چکیده
در بررسی حاضر ، پس از مروری اجمالی بر مشخصات کتاب های درسی جغرافیا و تاریخچه تولید آنان در ایران ، به روی کرد اطلاعات و ارتباطات اشاره خواهد شدو سپس ضرورت بهبود کتاب های درسی جغرافیا و علت فقر تالیف چنین کتاب هایی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در بخش بعدی مشکلات تولید این دسته از کتاب های درسی با روی کرد جدید مطرح شده و آن گاه ویژگی های آنان مرور می شوند.بر شمردن تطبیقی مزایا و معایب کتاب های درسی جغرافیا در دو روی کرد سنتی و فناوری اطلاعات و ارتباطات بخش دیگری از این مقاله است . تقسیم بندی انواع کتاب های درسی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و ارایه تصویری از آینده این دسته از کتاب ها ممکن است زمینه ساز توجه مولفان و نهایتا خروج از وضعیت فعلی باشد.
مقدمه
اطلاعات ، پایه ی دانش است و فناوری سبب افزایش تولید یا تولید انبوه آن می شود.از این روست که فناوری اطلاعات می تواند انسان را به توانمندی افزون تری نایل نماید.
تحولات در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در چند دهه اخیر بیشتر به داستان های علمی-تخیلی ژول ورن شباهت دارد.در این دوره کوتاه که بر اساس نظریه تافلر به عصر انقلاب اطلاعا ت معروف شده است سرعت ، که از مشخصه های فناوری است به خوبی مشهود است .به نحوی که به خاطر آوردن سیر این تحولات تنها به مدد مراجعه به انبوه اسناد و مدارکی میسر می شود که در این اندک زمان فراهم شده است. در این دوره طبیعتا کتاب ها نیز با اندکی تسامح از این پدیده متاثر شده اندو در بین آن ها ،کتاب های درسی نیز با تاخیری نه چندان شایسته می روند تا رابطه ای متقابل با فناوری اطلاعات و ارتباطات بر قرار نمایند.رابطه ای که از یک سو بر توسعه فناوری مذکور کمک نموده و از سوی دیگر فناوری شرایطی ویژه برای تولید کتاب های درسی فراهم می نماید.
تقريبا از دهه 1980 به بعد موضوع جامعه اطلاعاتي به طرز فزاينده‌اي مورد توجه انديشمندان، سياست شناسان و دانشمندان علوم اجتماعي قرار گرفته است و مفهوم جامعه اطلاعاتي به سر چشمه‌اي از مباحثه‌ها و گفتمان‌هاي فراوان تبديل شده است.
نقش اهميت فزاينده كاربرد اطلاعات در فرآيند توليد، پردازش و توزيع فعاليت‌هاي جوامع باعث شده است تا برخي از كشورهاي صنعتي جهان در رديف جوامع اطلاعاتي به حساب آيند؛ در اين جوامع برخلاف كشورهاي صنعتي كه اساسا به قدرت مكانيكي وابسته بودند همه چيز نيازمند رايانه و عصر اطلاعات است.
'ويليام مارتين' در خصوص جامعه اطلاعاتي مي‌گويد: 'هر چند واژه جامعه اطلاعاتي از چند سال پيش متداول بوده است اما هنوز درباره مفهوم و محتواي آن تفاهم عملي حاصل نشده است'.
مي‌توان گفت: از سال 1980 به بعد بروز تغييرات اجتماعي، اقتصادي و فناوري ناشي از اطلاعات در پاره‌اي از كشورها سبب شده است تا اين كشورها نه‌تنها از جوامع در حال توسعه بلكه از جوامع توسعه يافته نيز متمايز شوند، بنابراين بسياري از نظريه پردازان و صاحب نظران علوم اجتماعي به تبيين و تعريف نوع جديدي از جامعه پرداخته‌اند كه در آن اطلاعات نقش جادويي را ايفا مي‌كند. اين تعاريف جامعه اطلاعاتي از جنبه‌هاي فناورانه، جغرافيايي، اقتصادي، سياسي،اجتماعي و فرهنگي مورد توجه قرار دارند.
1تعريف فناورانه(تكنولوژيك)
2-جنبه جغرافیایی
اين كه كشورهاي در حال توسعه در هزاره جديد، به ابزارهاي نويني براي دسترسي به اطلاعات نياز دارند، بحثي جداگانه را مي‌طلبد. در حال حاضر تمدن نوين اطلاعاتي بحث‌هاي نويي را در اطلاع‌رساني مورد توجه قرار داده: ابزارهاي جديدي از قبيل كتابخانه‌هاي ديجيتالي، كتابخانه‌هاي الكترونيكي، يا كتابخانه‌هاي بي‌كاغذ كه از ابهام معنايي برخوردارند؛ يا ابزارهاي عمومي مانند ديسك‌هاي مغناطيسي و نوري كه جنبه‌اي عام يافته‌اند، ولي بهره‌جويي از آنها نيازمند تجهيزات ويژه‌اي است[2]
نقش دانش جغرافیا در توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات:
مشخصه های کتب درسی جغرافیا
2-اطلاعات متنوع، تصاویر جذاب ، نقشه های مفید و کاربردی ، فعالیت های متناسب با ذوق و سلیقه مخاطبین خسته از آموزش های یک نواخت و نزدیکی قابل قبول با زندگی روزمره و سودمندی آشکار مطالب آن ، از جمله ویژگی های کتاب های درسی جغرافیا هستند .
قطعا بسیاری از افراد مسن در یادآوری محتوای کتاب های درسی جغرافیا در دوران تحصیل خود چنین ویژگی هایی را به خاطر دارند. کتاب های جغرافیای سال پنچم و ششم ابتدایی دهه 40 (ه.ش) که به کتاب های جغرافیای طلایی معروف بودند از آن جمله اند و هنوز در ذهن مخاطبان آن سالها با تصاویر روشنی باقی مانده اند.
3- نکته دیگری که در این مورد باید به آن توجه ویژه نمود ؛ موضوع تفاوت بین کتاب جغرافیاو کتاب های درسی جغرافیاست .معمولا کتاب های جغرافیایی بر اساس موضوعاتی که که به آن اشاره دارند ، طراحی و سازماندهی می شوند. در حالی که کتاب های درسی جغرافیا در همان موضوعات می بایست ضمن رعایت اصول حاکم بر انتخاب محتوا تاکید خاصی بر نیاز ها و توانایی های مخاطبین خود داشته باشند.چرا که چنین محتوایی قرار است با تامل بیشتر و به منظور ایجاد تغییراتی در ذهن خواننده عمل نمایند. و از آنجا که قرار بر این است که میزان این تغییرات اندازه گیری شود ، بار منفی برای آنها به وجود خواهد آورد.از این روست که مولفان چنین کتاب هایی ناچار خواهند بود تا با استفاده از تصاویری آموزشی و توضیحات بیشتر موضوعات را مورد تفهیم دهند .در حال که کتاب های معمولی چنین تنگنا هایی ندارند و در پی اندازه گیری و ارزشیابی از آموخته های مخاطبین خود نیستند.
4- گستردگی موضوعات جغرافیایی از سوی دیگر موجب می شود که کتاب های درسی جغرافیا به خودی خود دارای بار حجمی زیادی بشوند. در روزگاری که نسل مخاطب کتاب های درسی جغرافیا حوصله زیادی برای تعمیق و تامل بر محتوای پر حجم ندارند . نتیجه خیلی دور از پیش بینی نخواهد بودو همواره تقاضا برای کاهش حجم چنین کتاب هایی وجود خواهد داشت . شاید اگر راهکار تازه ای برای عرضه محتوای ضروری آموزش جغرافیا جستجو نشود ، باید در انتظار کاهش دانش پایه جغرافیا نزد محصولات نظام آموزشی خود باشیم.
تاریخچه کتاب های درسی جغرافیا
در بررسی تحولات کتاب های جغرافیایی در این دوران ،هر دو نوع کتاب های اشاره شده را می توان یافت که برخی از آن ها از این قرارند:
در سطح عالی؛
1- حکمت طبیعی ، مکانیک، توپخانه ، حساب و جغرافیا تالیف میرزا زکی خان مازندرانی
2- حساب ، هندسه ،جبر، جغرافیا و تاریخ طبیعی از میرزا عبدالغفار خان نجم الدوله
در سطح ابتدایی؛
1- هیئت ( جغرافیای ریاضی) نوشته عبدالغفار خان نجم الدوله و میرزا رضا خان مهندس الملک
2- جغرافیا نوشته میرزا رضا خان مهندس الملک
در همین دوران کتاب های جهان نما نوشته فلوغون رافائیل در 1267 ه. ق ، جام جم اثر فرهاد میرزا معتمد الدوله در 1272 ه . ق ، اصول علم جغرافیا از عبداغفار خان نجم الدوله در 1298 ه .ق جغرافیا یا معرفه الارض از محمود مشاورالملک در 1298 ه.ق ( برگردان از زبان فرانسه ) علم جغرافیا از میرزا موسی خان ولد ( مفتاح الملک) در 1318 ه.ق . وبسیاری کتب دیگر به چاپ رسیدند. [3]
روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش
کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش سبب شده است تا محیط آموزشی امروز به سوی مجازی شدن سوق پیدا کند. و سبب افزایش فزاینده ای از ارتباطات میان افراد با سلایق مشترک شود . به نظر می رسد در دنیا بر حسب ظاهر بیشتر زمینه اشتراک در مسایل آموزشی باشد [4].
هر چه زمان می گذرد نا کارآمدی نظام های آموزشی سنتی بیشتر آشکار می گردد و نیاز به تحول در نظام آموزشی متداول بیشتر احساس می شود . اساسا نیاز به تغییر در نظام های آموزشی نیازی ذاتی است . هر روی کرد جدیدی نیز به هر تقدیر بر نظام های آموزش تاثیر گذار هستند . ( اگر تاثیر متقابل نپذیرند) . در چنین اوضاعی فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان یک روی کرد جدید تمام ابعاد زندگی بشر را متاثر ساخته است . ساده اندیشی است اگر تصور کنیم این روی کرد بر نظام آموزشی ما بی تاثیر خواهد بود . عاقلانه تر آن است که به جای ایستادن در مقابل موج نو آوری های آموزشی سوار بر این امواج شویم .
یکی از مسایلی که در بحث فناوری اطلاعات و ارتباط تا به امروز محل مناقشه بین کارشناسان امر آموزش و سیاستگذاران نظام آموزشی بوده است ، موضوع روی کردی بودن آن یا ابزاری دانستن آن است. هر یک از دو گروه ادله ای را برای اثبات دیدگاه خود ارایه می کنند و در حال حاضر به جهت فراهم نشدن زمینه های توافق بین این دو تفکر اغلب فعالیت های آموزشی به عنوان امری روبنایی تلقی و اجرا می شود. شاید یکی از دلایل کم توفیقی فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش ناشی از همین نکته باشد.در نگاه ابزاری به جهت نگرانی از غیر قابل کنترل شده این مقوله و خروج مخاطبان نظام آموزشی از قید برنامه های درسی رسمی و افزایش تاثیر برنامه های درسی پنهان ، معمولا با تردید به فناوری اطلاعات و ارتباطات می نگرتد و همین نگرشی سر آغاز محدودیت هایست که نهایت منجر به از دست رفتن موقعیت های طلایی می شود . مثل هر پدیده نو ، ترس و نگرانی از تاثیرات سوء آن پدیده مانع از پرداختن اساسی به آن می شود . از این روست که نگاه ابرازی با این تفکر رشد نموده است. به عبارت دیگر "هر کس چکش به دست دارد همه چیز در منظرش میخ است".از سوی دیگر برخی معتقدند که فناوری اطلاعات و ارتباطات یک روی کرد نوظهور در پایان هزاره دوم بوده است و هم چون هر روی کرد دیگری دارای فلسفه ،اصول، اهداف و سیر تحولی و تکاملی بوده است و نباید صرفا به عنوان یک ابزار بدان نگریست.نگاه روی کردی به فناوری اطلاعات و ارتباطات به منزله استفاده از حداکثر پتانسل آن در امر آموزش و پرورش خواهد بود.
یکی از مشخصه های بارز این روی کرد ویژگی سرعت آن است . همین ویژگی به تنهایی کافی است تا نسبت به یادگیری بهتر و سریع تر به تامل بنشینیم.
این روی کرد جدید از سه عنصر اصلی تشکیل شده است . فناوری ، اطلاعات ، ارتباطات
هر سه این عناصر از مقوله های جدی برنامه های آموزشی و بالطبع از مقولات اساسی کتاب های درسی هستند. در حال حاضر اطلاعات و ارتباطات به یکدیگر وابسته اند و بدون فناوری ارتباطات ، امکان انتقال اطلاعات میسر نیست .از این رو نمی توان فقط به بخشی از آن ها پرداخت و بقیه را به زمان دیگری موکول کرد. چیزی که متاسفانه در برنامه های آموزشی ما در سالهای اخیر مشهود است . برگزار ی دو جشنواره الگو های تدریس مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات نشان داد که کج روی های بوجود آمده ناشی از همین نگاه تفکیکی و جدا نمودن اجزای روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات بوده است . به نحوی که یک تغییر فرهنگی را تا حد یک کارکرد اجرایی تنزل داده اند.
سابقه استفاده از فناوری اطلاعات در آموزش جغرافیا :
ضرورت بهبود کتاب های درسی جغرافیا
در آموزش های مرسوم ، کتاب های درسی جغرافیا نیز هم چون سایر علوم می بایست فاصله بین وضع موجود و وضع مطلوب آموزش ها را در حداقل زمان طی کند . در حالی که واقعیت ها حکایت از وضعی دیگر دارند. به عنوان مثال یکی از کتاب های درسی جغرافیا در یکی از دوره های تحصیلی بیش از 35 سال است که استفاده می شود و طی این سالها فقط از حجم آن کاسته شده و تغییرات روبنایی در آن اعمال شده است . حتی اولین برنامه درسی جغرافیا نیز که به شکل مستند تولید شد نتوانست این مشکل را بر طرف نماید. حال چرا چنین است؟
"کتاب درسی در شرایط فعلی ما از موقعیت ویژه ای برخوردار است و یاد گیری دانش آموزان و یاددهی معلمان به مقدار زیادی به کیفیت این وسیله آموزشی بستگی دارد. کتاب درسی زمانی از وضع قابل دفاع و مطلوبی برخوردار خواهد شد که بر اساس آن چه که در یادگیری، موثر و کار آمد باشد ، تنظیم شده باشد. ساختار کتاب درسی انعکاسی از ساخت یادگیری است و یادگیری به عنوان مرکز توجه نظام تعلیم وتربیت با رعایت قوانینی معین شکل می پذیرد.برای تحقق یادگیری موثر، شرایط و زمینه لازم باید بوجود آید.و تحت شرایط مناسب آمادگی عاطفی ، روانی و شناختی لازم برای درک و فهم حاصل آید . این ویژگی یادگیری است که به ما اجازه می دهد در ساختار کتاب درسی به اجزا و عناصری قایل باشیم"[5]
در چنین حالتی ضمن مراقبت از داشته های فعلی در حوزه کتاب های درسی جغرافیا می بایست به دنبال راهبرد های موثر تر برای بهبود شرایط موجود بود. هر اندازه در این زمینه سرمایه گذاری شود نه تنها آموزش های جغرافیا را در سطوح مختلف بهبود خواهد بخشید ، بلکه موجب اعتلای سایر کتب غیر درسی جغرافیا نیز خواهد شد . مگر نه این است که در نظر بسیار از برنامه ریزان درسی ، محتوای سایر کتب در حوزه دانش جغرافیا نیز با هدف کمک به تفهیم مفاهیم کتاب های درسی و برای تکمیل محتوای آن ها تهیه می شوند.؟
فقر تالیف کتاب های درسی جغرافیایی
شاید یکی از دلایل این بی رونقی در عرصه نگارش متون جغرافیایی ،نبود یک نظام مدون برای روشن نمودن راه مولفانی است که بضاعت علمی کافی برای رفع این مشکل سخت نویسی در ادبیات جغرافیا را دارند. برنامه جدید آموزش جغرافیا که 10 سال از زمان تولدش می گذرد در این دوران توانست حدود 150 مولف متون جغرافیایی تربیت کند که البته تمام سعی آنها به تولید 30 جلد کتاب درسی برای 30 استان کشور خلاصه شد و صد البته که همگی آنها هم مشخصه های کتاب های درسی جغرافیا را ندارند.
نبود رشته تحصیلی آموزش جغرافیا در کنار شاخه های تخصصی در دانشکده ها و گروه های درسی دانشگاهی ؛هم خود را از تحول در متون درسی جغرافیا محروم کرده است و همه انتظارات اجتماعی را بر نیاورده است . بازار نشر نیز با انتخاب گزینشی بر معیار سود دهی تالیفات، عاملی دیگر در ایجاد وضعیت موجود است.
انواع کتاب های جغرافیا مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات
کتاب درسی دانش آموز، کتب کار دانش آموز، کتاب راهنمای معلم ، کتاب های کمک درسی دانش آموز ، کتاب های کمک آموزشی دانش آموز، کتاب مرجع جغرافیا برای معلم و دانش آموز ، مجموعه نقشه های موضوعی ، لوحه های فشرده آموزش جغرافیا ، فیلم های آموزشی ، و مجلات عمومی و تخصصی بدانیم. انواع کتاب های درسی جغرافیا بر مبنای میزان استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات قابل تفکیک خواهند بود. به عنوان مثال : کتاب درسی دانش آموز مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات
کتاب کار دانش آموز در مقابل Worksheet E book
کتاب کار معلم در مقابل Teacher guide E book
کتاب مرجع دانش آموز در مقابل Student Source E book
و....
شاید ذکر این نکته خالی از فایده نباشد که تغییرات ناگهانی در سیر تکوینی کتاب های درسی ممکن است خود موجب بروز مشکلات پیش بینی نشده ای شود و گذر تدریجی از فضای سنتی حاکم بر کتاب های درسی جغرافیا به سوی آموزش های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات در یک دوره زمانی حداقل 5 ساله بهتر می تواند ضعف ها و مشکلات احتمالی این موضوع را آشکار نماید.و مسلما در همین دوره می بایست تربیت معلم مورد نظر برای استفاده از چنین کتاب هایی و فضا و امکانات لازم برای پشتیبانی از چنین برنامه ای را تدارک دید .زیرا غفلت از این دو رکن اساسی نظام آموزشی، بهترین کتاب های درسی را هم عقیم خواهند گذاشت .
ویژگی های کتاب درسی جغرافیا مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات
برای روشن تر شدن مساله بهتر است این ویژگی ها را به دو دسته عمومی و اختصاصی تقسیم کنیم .
ویژگی های عمومی کتاب درسی جغرافیا مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات :
در بخش ویژگی های اختصاصی نیز موضوع صحت علمی مطالب ، زبان نگارش متناسب با فرهنگ آموزش ، تقدم وتاخر مضامین آموزشی ، فصل بندی و بخش بندی های مرسوم ، تازگی مطالب و ارتباط افقی و عمودی میان مندرجات هر کتاب با سایر کتاب های درسی پایه و دوره آموزشی مورد توجه قرار گیرد.
و نهایتا آن چه که این گونه کتاب ها را از سایر کتاب های معمولی متمایز می نماید ، چگونگی و میزان بهربرداری از فناوری اطلاعات و ارتباطات در انتقال مفاهیم آموزشی آن است. در عینی ترین جلوه آن ، امکان استفاده از بانک های اطلاعاتی به شکل Online وOffline مطرح است.هر چند در برخی از نظام های آموزشی رادیو ها و شبکه های تلویزیون آموزشی متعددی وجود دارد که با اعلام برنامه سالانه خود می توانند پشتیبان برنامه های آموزشی از این دست باشند اما در حال حاضر شبکه های اطلاع رسانی جهانی با تسهیلاتی که برای مصرف کننده فراهم کرده اند، پیشتاز آموزش های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات هستند. از این رو صحت و سقم آدرس های معرفی شده ، املای صحیح آدرس ها ، چگونگی انجام تکالیف ؛ تمرینات از طریق بروز کردن شبکه های پشتیبانی میسر است. از ویژگی های دیگر این دسته از کتاب ها وجود دستورالعمل برای استفاده از شبکه های اطلاع رسانی و هشدار های لازم برای استفاده صحیح از منابع اطلاعاتی است . به خصوص اگر سن مخاطبین چنین کتاب هایی کم باشد می بایست مراقبت های لازم از سوی والدین برای جلو گیری از سوی استفاده های احتمالی از آنان گوشزد شود[7].
اصول حاکم بر کتاب های درسی جغرافیا مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات:
اصل اول : محتوای کتاب های درسی جغرافیا مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات می بایست متناسب با سطح مخاطبین همان پایه و دوره تهیه و سازماندهی شوند
اصل دوم : در تهیه چنین محتوایی به اهداف کلی نظام آموزشی در دوره مورد نظر توجه شود.
اصل سوم: در تنظیم محتوای کتاب های درسی جغرافیا مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات باید به نیاز های فردی و اجتماعی مخاطبین به لحاظ دانش پایه توجه شود.
اصل چهارم: در تهیه و تنظیم محتوای درسی جغرافیا مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات باید به ملاحظات فرهنگی جامعه توجه شود
اصل پنجم: در تهیه چنین متونی می بایست به فرهنگ ایرانی – اسلامی توجه ویژه شود
اصل ششم: محتوای کتاب های درسی جغرافیا مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات می بایست با مصوبات قانونی هماهنگ و سازگار باشند.
اصل هفتم: محتوای کتاب های درسی جغرافیا مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات می بایست بر تعمیم یادگیری ها تاکید داشته باشند
اصل هشتم: چنین محتوایی باید ملاحظه تفاوت های فردی را نموده و برای سطوح مختلف یادگیری تمهیدات لازم را به عمل آورد
اصل نهم: محتوای کتاب های درسی جغرافی مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات ا باید به کلیت مطالب ارایه شده توجه داشته باشد
اصل دهم: این کتاب ها می بایست تقویت خلاقیت و قدرت تفکر بیشتر را در محتوای خود لحاظ کرده باشند
اصل یازدهم: محتوای کتاب های درسی جغرافیا مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات باید از جلوه های زیبایی شناختی بهره مند باشند
اصل دوازدهم : محتوای چنین کتاب هایی باید به واقعیت های علمی جدید توجه بیشتری داشته باشند
اصل سیزدهم: در تهیه چنین کتاب هایی به نیاز های حال و آینده مخاطبین توجه شود
اصل چهاردهم: در تولید کتاب های درسی جغرافیا مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات به تلفیق علم جغرافیا و فناوری اطلاعات تاکید شود
اصل پانزدهم: در تولید چنین کتاب هایی می بایست سطح آموزش های فناورانه قبلی مخاطبین را در نظر گرفت.
اصل شانزدهم: در تولید چنین کتاب هایی می بایست به امکانات سخت افزاری و نرم افزاری موجود وتناسب آن با محتوای تولید شده توجه نمود.
روی کرد ها و روش های تدریس محتوای جغرافیا مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات:
از سوی دیگر درنظام برنامه ریزی درسی ، برقراری تعادل میان روی کرد های دانش محور ( دیسیپلینی) ، روی کرد دانش آموز محور و روی کرد جامعه محور توصیه می شود.آن چه که در این بین حایز اهمیت بیشتری است ، آن است که دو حوزه آموزش جغرافیا و فناوری اطلاعات و ارتباطات چنان چه در وضعیتی متعادل در کنار یکدیگر به ایفای نقش بپردازند قادر به تحقق اهداف از پیش قصد شده خواهند بود.نقشی که پایداری در یادگیری و تعمیق آن از برجسته ترین اهداف تدارک دیده شده است.
فضای یادگیری جغرافیا در روی کرد مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات:
الف) یادگیرنده: در این روی کرد، بیشترین فعالیت معطوف به یادگیرنده است که به صورت عنصری فعال می تواند در اکتساب قابلیت های گوناگون دانش جغرافیا توفیق یابد به نحوی که به طور مداوم در تجدید ساختار ذهنی و تفکر خود اقدام می کندو اطلاعات جدید را مصروف جستجوی معنا می نماید.
در هر حال برنامه ریزان و مولفان متون جغرافیایی واقفند که طیف وسیعی از مخاطبین با شیوه های یادگیری خاص خود را پیش روی دارند. لذا ایجاب می کند که محتوای جغرافیایی مبتنی بر روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات برای:
1- مخاطبینی که در یادگیری نیازمند عمل و فعالیت در حوزه دانش جغرافیا هستند [9].
2- مخاطبینی که نیاز مند به تکرار مبانی نظری مفاهیم جغرافیایی هستند[10]
3- مخاطبینی که در جریان یادگیری جغرافیا ، رفتاری واکنشی دارند[11].
4- مخاطبینی که آموختن جغرافیا را موکول به آموختن از راه تجربه می کنند[12]
5- و یا ترکیبی از انواع مدل های یادگیری فوق هستند
انتخاب و سازماندهی شود.
ب) فرایند یادگیری : تغییرات لازم در ابعاد دانشی ، نگرشی و مهارتی مخاطب از طریق تعامل با فناوری اطلاعات و با اولویت آموزش جغرافیا حاصل خواهد شد. از فراگیر انتظار می رود که ضمن انطباق با روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات ، دانش جغرافیا را در حدی توسعه یافته تر نسبت به محتوای سنتی دریافت نماید.
ج) محیط یادگیری: چنین محتوایی با توجه به مشخصات فناوری اطلاعات ، جذابیت های لازم برای رجعت مکرر مخاطب را در خود دارد.صرفا می بایست تمهیداتی را پیش بینی نمود تا از پراکنده گزینی و انحراف در جریان آموزش جغرافیا تا حد امکان جلوگیری شود [13].
د)یادگیری در محیط: اگر یادگیری را مجموعه ای از کنش و واکنش هایی که یاد گیرنده به طور مداوم با محیط دارد ، تعریف کنیم .و جغرافیا را دانشی بدانیم که به لحاظ موضوع مخاطب را با محیط پیرامون خود درگیر می کند. می توانیم به قدرت دانش جغرافیا برای کمک به یادگیری سایر علوم نیز بپردازیم . ضمن آن که فضای فناوری اطلاعات و ارتباطات نسبت به فضای سنتی آموزش جغرافیا قادر به ارایه محیط های متنوع تری خواهد بود و ویژگی ذاتی خود را در خدمت تسهیل درک محیط های جغرافیایی قرارخواهد داد.
روش های ارزیابی متون جغرافیایی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات:
از آنجا که بخشی از هدف ارزیابی ، به منظور اندازه گیری میزان موفقیت یک برنامه درسی و آشکار کردن ضعف ها و قوت های احتمالی آن برنامه است . ضعف در نحوه ی اجرای ارزیابی ها در روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات مانع از رفع مشکلات احتمالی خواهد بود و نیازمند به راهکاری متفاوت خواهد داشت.
در ارزیابی چنین محتوای هم می توان شکل انفرادی و هم شکل گروهی آن را در نظر داشت و با تعیین و تعریف معیار های ویژه نسبت به این مهم قضاوت نمود.
مشکلات تو لید کتاب های درسی جغرافیا در روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات:
1- گستره دانش جغرافیا ، حجم عظیمی از سر فصل هارا پیش پای مولف قرار می دهد که انتخاب از میان آن ها کار ساده ای نخواهد بود الا به مدد یک برنامه درسی جامع .
2- فناوری اطلاعات و ارتباطات ماهیتا به تولید اطلاعات سرعت و کثرت می بخشد.
حال ترکیب این دو جزء مشخص می کند که اولین مشکل بر سر راه تولید چنین کتاب هایی چه تفاوتی با روی کرد سنتی در تالیف کتاب هایی جغرافیا دارند.
از سوی دیگر گاهی در تولید چنین کتاب هایی ، سبک ها و مکاتب جغرافیایی می توانند تاثیر دیگری داشته باشند و روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات با عمر کوتاهش ممکن است نتواند تاثیر لازم در القا تفکرات مولفین جغرافیایی داشته باشد . و طبعا مشکل تاثیر بر ذهن مخاطب به وجود خواهد آمد. شاید در مکتب جغرافیای ناحیه ای بهتر از مکاتب دیگر بتوان از این فناوری سود جست . اما این همه آن چه مورد نیاز جغرافیا در نزد مخاطبین در سطوح مختلف است را تامین نمی کند.
نکته دیگر، تفاوت میان جغرافیادانان جوان و پیشکسوتان جغرافیا در ایران است. فناوری اطلاعات و ارتباطات قرابت بیشتری با سلایق جغرافیدانان جوان دارد و تمایل انان در استفاده از این روی کرد بیشتر است در حالی که کمی تجربه نزد اینان گاه تولیدات جغرافیایی را رقیق و تا حدی سطحی جلوه خواهد داد. و برعکس، پیشکسوتان آموزش جغرافیا به دلیل نا آشنایی و رغبت کمتر به استفاده از این فناوری ، کمتر می توانند در توسعه دانش جغرافیا موثر باشند. در چنین شرایطی شاید استفاده از تیم های تالیف مرکب از پیشکسوتان و جغرافیدانان جوان تا حدی از مشکلات بکاهد.اما باید مراقب بود که تفکر سنتی در مورد دانش جغرافیا که آن را به مجموعه ای از اطلاعات جغرافیایی بدل ساخته بود با افزایش تولید اطلاعات علمی جغرافیا مجددا رجعت نکند و به عبارت بهتر جغرافیای دماغه ها و خلیج ها مدرن ظهور ننماید.
مزایا و معایب کتاب های جغرافیایی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات :
الف) مزایا
1-عدم محدودیت حجم: در این کتاب ها با توجه به این که بانک های اطلاعاتی مجهز و معتبری از آنها پشتیبانی می کنند ضرورتی به افزودن به صفحات آن نیست و استفاده کننده با آموزش های اولیه قادر به استفاده از محتوای تکمیلی و پیوند های آن خواهد بود.2- تنوع در آموزش ها به جهت استفاده از فناوری پیشرفته : واقعیت جذابیت فناوری اطلاعات را می توان در مسیر آموزش های رسمی به خدمت گرفت
3- دسترسی به منابع جدید: با توجه به ماهیت فناوری اطلاعات که دایما به حجم مطالب آن افزوده می شود . این امکان فراهم خواهد شد تا مخاطبین هیچ گاه با مطالب تکراری مواجه نشوند.
4-قابلیت تبدیل منابع غیر مکتوب به منابع مکتوب : این قابلیت دو وجهه را برای کتاب های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات فراهم می کند . هم وجهه سنتی و هم وجهه مدرن .
5-سرعت زیاد در دسترسی به منابع : در این روی کرد سرعت برترین ویژگی و مزیت است . در کمتر از ثانیه انبوهی از منابع توسط موتور های جستجوگر به استفاده کننده عرضه می شوند.کافی است کلمات کلیدی مرتبط در اختیار مخاطب قرار گیرد.
6- اطمینان از آموزشی بودن مطالب : با توجه به تولید مطالب و معرفی منابع از سوی متخصصان تعلیم و تربیت ، از سلامت محتوا می توان اطمینان کامل داشت.
7- ارزان بودن به روز کردن مطالب : یکی از مشکلات به روز نگهداشتن کتاب های درسی سنتی هزینه بر و زمان بر بودن آنهاست . در این روی کرد این عمل در حداقل زمان و حداقل هزینه انجام می شود.
8- تناسب با سرعت یادگیرنده: از دیگر معایب کتاب های درسی سنتی ، متوسط بودن سطح اطلاعات و نادیده گرفتن نخبگان است . در کتاب های درسی جغرافیا با روی کرد فناوری اطلاعات و ارتباطات . هر کس به تناسب توانایی های خود قادر است در زمینه یادگیری پیشرفت نماید.
ب ) معایب:
2- مشکلات ارزیابی از میزان تحقق اهداف آموزشی در چنین روی کردی
3- محدودیت های فنی و هزینه های پشتیبانی
4- کمبود نیروی انسانی متخصص
آینده کتاب های درسی جغرافیا :
در بین افراد خوش بین به این روی کرد نیز دو دسته قابل تفکیک هستند . بخش اندکی به کتاب های الکترونیک به معنی محض آن اعتقاد دارند و اکثریت کتاب های بینابینی را به عنوان کتاب های درسی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات می دانند.
آن چه مسلم است ، اینست که قطار فناوری اطلاعات و ارتباطات در همه زمینه های آموزشی به حرکت درآمده است و همه علوم به تناسب نیاز ها و اقتضایات خود از این امکان بوجود آمده استفاده می کنند . دانش جغرافیا اگر خود را مدیون آموزش جغرافیا می داند و در تاریخچه خود پیشگامی استفاده از فناوری را دارد . می تواند از بین دو راه موجود یکی را انتخاب کند.
یا به سرعت خود را به این قطار می رساند و جایگاهی درخور جستجو نمود و بر آن استقرار می یابد و یا هم چون برخی از برهه های تاریخی خود با کوتاهی و اهمال نظاره گر حرکت شتابان دیگران خواهد بود . در هر دو شکل مطرح شده پیش بینی آینده برنامه آموزشی جغرافیا چندان دور از تصور نخواهد بود.
پي نوشت:
[1] http://www.irantelecom.ir/?page=81&code=25
[2]احمد شعباني- جهاني‌شدن دنياي اطلاعات فصلنامه علوم اطلاع‌رساني دوره 20شماره سوم و چهارم(بهار و تابستان 1384) 63-72
[3]چوبینه –مهدی -نقد و بررسی کتاب های درسی جغرافیا در آموزش و پرورش –مجله دانشگاه انقلاب شماره 111 بهار 77 ص 217
[4]- به صورت تخمینی می توان ادعا کرد که از هر 6 نفر جمعیت جهان یک نفر مشغول تحصیل یا تدریس است به عبارت دیگر جمعیتی حدود1/1 میلیارد نفر.
[5]-شبکه مفهومی ساختار یک واحد یادگیری کتاب درسی و ساختار کتاب راهنمای معلم – حسن ملکی آبان 76 – دفتر برنامه ریزی و تالیف کتاب های درسی ( با اندکی تغییر)
[6]- مجموعه راهنما های تولید کتاب های آموزشی _ دبیر خانه سامان بخش کتاب های آموزشی ¬ دفتر انتشارات کمک آموزشی – سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی 1385
[7]- کاشف الکترونیکی زمین –مات ترنر – ترجمه مهدی چوبینه – زیر چاپ-
[8]- چوبینه ، مهدی – آموزش جغرافیا راهی نو با مشکلات بسیار – قسمت اول - مجله رشد آموزش جغرافیا – شماره 45-زمستان 76
[9]-Activist learner
[10] -Theorising learner
[11]-Reflective learner
[12] -Experimental learner
[13]-طرح مطالعاتی راهنمای برنامه ی درسی جامع در دوره متوسطه- مهدی چوبینه – سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی – 79-82
[14]-پاسخی که در دوره های ضمن خدمت از برخی از معلمان جغرافیا در مواجهه با این پدیدیه دریافت می شود.
در تهیه این مجموعه علاوه بر منابع مندرج در متن مقاله از منابع زیر نیز استفاده شده است:
1-چانگ و پالمر –کابرد سه اصل آموزشی در یادگیری رایانه محور – ترجمه دکتر بی بی عشرت زمانی – مجله رشد تکنو لوژی آموزشی شماره 7 فروردین 84 ص 12
2- چوبینه ، مهدی – آموزش جغرافیا و نقش شبکه های اطلاع رسانی در آن – مجله رشد آموزش جغرافیا سال یازدهم شماره 55
3- چوبینه ، مهدی- کاربرد رایانه در آموزش جغرافیا – جزوه توجیهی مدرسان جغرافیاسراسرکشور- اصفهان 1383
4- چوبینه ، مهدی- آسیب شناسی روی کردICT در نظام آموزشی کشور – دفتر برنامه ریزی و تالیف کتاب درسی - 1382
5- دیاز ، دپ- آموزش و رشد حرفه ای کارکنان برای بهره گیری از فناوری در کلاس درس – ترجمه دکتر پری ناز بنی سی – مجله تکنولوژی آموزشی شماره 3 آذر 83
6- رشتی ، دیوید – دانشگاه آینده (1) – ترجمه محمد رضا امیری و غلام حیدری – مجله الکترونیکی شماره سوم دوره سوم – مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران
7- عطاران ، محمد- باید ها و نباید ها در آموزش مجازی _ مجله مدرسه فردا شماره 3 دوره دوم آذر 84
8- فتحیان ، محمدو گودرزی، معصومه- مطالعه الگوی مطلوب سواد رایانه ای برای معلمان متوسطه در ایران – دانشگاه علم و صنعت – دومین همایش آموزش الکترونیکی – دی ماه 83
9- فرامرزیان ، علی اصغر – بررسی زمینه های توسعه آموزش مجازی در نظام آموزش و پرورش – دومین همایش آموزش الکترونیکی – دی ماه 83
10-کالینسون ، ویوین – رایانه یا معلم؟ – ترجمه دکتر محمد عطاران – مدرسه فردا شماره 2 دوره دوم تابستان 84
11 گرگ ، کرسی – آیا همه دانش آموزان می توانند از اینترنت یاد بگیرند؟- ترجمه توحید صیامی – مجله تکنولوژی آموزشی – شماره 7 فروردین 83
12- گلزاری ، زینب- قرار است چه اتفاقی بیفتد؟- مدرسه فردا شماره 2 دوره دوم تابستان 84
13- لیز، لول- فناوری اطلاعات و ارتباطات و ارتقای یادگیری دانش آموزان – ترجمه توحید صیامی – مجله تکنولوژی آموزشی – شماره 6 اسفند 83
14- مقصودی ، مجتبی و دیگران – مقدمه ای بر مدرسه مجازی- گزارشی برای استفاده مدیران – سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی- 1380
15- یغما ، عادل – از فناوری یاددهی تا فناوری یادگیری – تکنولوژی آموزشی – شماره 9 تابستان 84
16- - اهداف کلی آموزش ICT برای دوره ابتدایی – دفتر برنانه ریزی وتالیف کتاب های درسی -1382
17 - - راهنمای برنامه درسی آموزش ICTدر دوره راهنمایی – گروه برنامه ریزی درسی رایانه دفتر برنامه ریزی و تالیف کتاب های درسی 81-82
18- ICT in schools
The impact of government initiatives five years on
Web site: www.ofsted.gov.uk-http://www.ofsted.gov.uk/publications/index.cfm?fuseaction=pubs.summary&id=2589
19- Putting ICT into your Geography Teaching
Jeff Stanfield
http://www.longman.co.uk/tt_secgeo/curric_sup/july01/ict.htm
20- Using ICT in Stage Four of the Geography Years 7-10 Syllabus by Nick Hutchinson
http://hsc.csu.edu.au/pta/gtansw/publications/2004/ictnickh04.htm
21- Reconceptualising ICT in Geography Teaching
JOHN MORGAN & CELIA TIDMARSH, University of Bristol, UK
http://www.tlrp.org/dspace/retrieve/205/Reconceptualising+ICT+in+Geog.pdf
22- Write a report on the resources available for teaching geography from the NSW Geography Teachers Association. by Kate Richards
University of Sydney BEd (Sec)/BA III Teaching Geography 2
http://hsc.csu.edu.au/pta/gtansw/publications/2005/kate-richards-ICT-%20Resources-for%20-Geography-Teachers.htm
منبع: www.geography-dept.talif.sch.ir
/خ
