نقش آموزش جغرافیا در توسعه مهارت های زندگی

مقدمه :

امروزه علی رغم ایجاد تغییرات عمیق فرهنگی در شیوه های زندگی، بسیاری از افراد در رویارویی با مسایل زندگی فاقد توانایی های لازم و اساسی اند. و همین امر آنان را در مواجهه با مسایل و مشکلات زندگی روزمره و مقتضیات آن آسیب پذیر نموده است. در دهه 90 میلادی جنبش « آموزش برای همه» که در سال 1990 در جامتین (jamtin) آغاز شد عمدتاً بر دسترسی به آموزش، (علیرغم اهداف دست نیافتنیش) تأکید داشت. بعد از یک دهه فعالیت نتایج نشان داد که میزان برخورداری از آموزش برای همه افراد کافی نیست. در اساسنامه فعالیت داکار (Dakar) که در سال 2000 تصویب شد و آموزش و پرورش ایران نیز یکی از امضاکنندگان این اساسنامه بود. ضرورت اجرای یک «آموزش کیفی» در یک چشم انداز وسیع از آموزش تأیید شد. ششمین هدف اساسنامه داکار تأیید می کرد: بهبود تمام جنبه های یک آموزش کیفی، به طوری که همگان از مزیت آن و نیز از نتایج مشخص و قابل اندازه گیری آن و به خصوص در زمینه های «سواد آموزی»، « آموزش ریاضی»، « آموزش مهارت های اساسی زندگی» برخوردار شوند. از این روست که صاحب نظران تعلیم و تربیت بر ضرورت آموزش قانون مداری، مهارت های زندگی، عدالت اجتماعی تأکید کردند.

ضرورت آموزش مهارت های زندگی

امروزه علیرغم پیشرفت های علمی بشر و تأثیرات آن در شیوه زندگی، هنوز بسیاری از افراد فاقد توانایی و مهارت های لازم و اساسی هستند و همین امر آنان را در مواجهه با مسایل و مشکلات زندگی روزمره آسیب پذیر نموده است.
پیچیدگی عوامل و شاخص های مؤثر در توسعه به حدی است که کارشناسان در تعیین الگوی مشخص برای بررسی توسعه در یک جامعه عاجزند، از این رو با تلفیق عوامل گوناگونی چون آموزش، اقتصاد، بهداشت و ... به مفهوم گسترده و واحدی موسوم به توسعه پایدار رسیده اند. در این بین، تأثیر و نقش شاخص های آموزشی در توسعه پایدار بسیار مهم و اساسی است. به همین دلیل وقتی از توسعه اطلاعاتی سخن به میان می آید، دامنه گسترده ای از فرآیندهای پیچیده آموزشی به شاهراه ذهن راه می یابد.
وقتی سخن از توسعه اطلاعاتی به میان می آید، جایگاه و نقش تأثیرگذار اطلاعات در روند حرکتی جامعه برای بهبود سیستم های تولید تا توزیع اطلاعات به خوبی احساس خواهد شد. مهـــم تر اینکه گام اساسی در راه توسعه مناسب و به روز اطلاعاتی در یک جامعه دانش مدار، هماهنگی و نیازسنجی دقیق برای تعیین اولویت ها و کمبودهای مورد نیاز در ساختار جامعه دانش محور است.
متخصصان و صاحب نظران با توجه به نقش کلی آموزش به عنوان عامل مؤثر در پیشگیری از بروز مشکلات اجتماعی و نحوه برخورد به موقع و مؤثر با آن معتقدند « آموزش مهارت های زندگی» با هدف تقویت مهارت های مقابله ای و افزایش توانایی های روانی- اجتماعی، نقش بسیار تعیین کننده ای در پیشگیری از بروز مشکلات، مواجهه و مقابله با آن ها و در نهایت «بهبود کیفیت زندگی انسان ها» به دنبال خواهد داشت.

روش های آموزش مهارت های زندگی

تجارب کشورهای مختلف نشان می دهد که بهترین سن برای آموزش بین 6 تا 16 سالگی است، به طوری که آموزش جهانی مهارت های زندگی، قبل از دوران دبستان شروع می شود و به تدریج کامل تر می شود و سعی می شود به گونه ای برنامه ریزی شود که با شرایط فرهنگی و اجتماعی هر جامعه هماهنگ باشد.
امروزه برنامه آموزش مهارت های زندگی در نظام آموزشی کشور در حالی از پوسته کهنه و قدیمی روش های معمول آموزش سربرمی آورد که یکی از معدود برنامه های مداخله ای پیشگیری اولیه است و برای کسب این مهارت ها، مدرسه مهم ترین محل است. مهارت های زندگی مربوط به نحوه عمل و رفتار است و از این رو باید به طور عملی آموخته شوند. این آموزش ها را می توان به روش های یادگیری فعال در برنامه های آموزشی یا از طریق نمایش مهارت های زندگی در محیط مدرسه به دانش آموختگان آموخت.

تعریف مهارت های زندگی :

در متون و منابع مختلف تعابیر متفاوتی از مهارت های زندگی آمده است. در این بخش به برخی از آن ها اشاره می شود.
1- مجموعه ی توانایی هایی که فرد را قادر می سازد تا در طول زندگی در جهت ارتباط با خدا و رسیدن به کمال و ارتقاء سازگاری با خود، دیگران و محیط گام بر دارد، به نحوی که منجر به بهبودی کیفیت زندگی او شود.
2- مهارت های زندگی، توانایی های روانی- اجتماعی برای رفتار انطباقی و مؤثر هستند که افراد را قادر می سازند تا به طور مؤثرتری با مقتضیات و چالش های زندگی روزمره مقابله کنند.
3- «آموزش مهارت های زندگی» مستقیم ترین روش افزایش توانایی های روانی اجتماعی افراد، است.
4- اصطلاحات مهارت های زندگی در معانی مختلفی به کار رفته است، مانند:

1. مهارت های مربوط به امرار معاش

(چگونه فردی مشغول کار شود، شغل خود را حفظ نماید و ارتقاء یابد)

2. مهارت های مراقبت از خود

(مصرف غذاهای سالم، درست مسواک زدن، رعایت بهداشت و ...)

3. مهارت های مقابله ی منطقی با موقعیت های پرخطر زندگی

(مانند توانایی نه گفتن در مقابل فشار جمع جهت استفاده از مواد مخدر و ...)
5- موریس.ای.الیاس از دانشگاه راجرز آمریکا و مؤلف کتاب «تصمیم گیری اجتماعی و رشد مهارت های زندگی» چنین می گوید:
«مهارت های زندگی یعنی ایجاد روابط بین فردی مناسب و مؤثر، انجام مسئولیت های اجتماعی، انجام تصمیم گیری های صحیح، حل تعارض ها و کشمکش ها بدون توسل به اعمالی که به خود و یا دیگران صدمه می زند».
6- ‹ بالدو› و ‹ فرنیــس› از صاحب نظران جامعه شناسی در سال های پس و پیش 1998، مهارت های زندگی را شامل پرورش تفکر انتقادی تحلیل احتمالات، کنترل رفتار، کسب دانش و مهارت های بیشتر، ایجاد ارتباطات دوجانبه و رضایت بخش و اصلاح محیط فیزیکی و اجتماعی خود می دانند.
7- مجموعه ای از توانایی ها که زمینه سازگاری و رفتار مثبت و مفید را فراهم می آورد. این توانایی ها، فرد را قادر می سازد مسئولیت های نقش اجتماعی خود را بپذیرد و بدون لطمه زدن به خود و دیگران با خواسته ها، انتظارات و مشکلات روزانه به ویژه در روابط بین فردی به شکل مؤثری رو به رو شود.

انواع مهارت های زندگی

یکی از مؤثرترین راه های شناخت هر پدیده ای دسته بندی و طبقه بندی علمی آن است. و برای دستیابی به چنین امری ابتدا می بایست هر آن چه را که در ذیل آن مقوله می گنجد، مطرح نمود و سپس بر مبنایی معین این دسته بندی را مشخص نمود.
در مقوله مهارت های زندگی نیز می توان این مجموعه را مطرح کرد:
1. مهارت های اخلاقی
2. مهارت های عملی یا فیزیکی
3. مهارت های ذهنی
4. مهارت های اجتماعی (مهارت قاطعیت ‹شامل رد قاطعانه، بیان قاطعانه، درخواست قاطعانه› و مهارت حل مسئله)
5. مهارت های فردی
6. مهارت های عاطفی
7. مهارت های ارتباطی
8. مهارت های رفتاری
9. مهارت های شناختی
10. ...
هر یک از این انواع ذکر شده می تواند دارای مصادیقی باشد، که بیان آن ها قطعاً سؤالات و شبهـاتی را در ذهن شنونده به وجود خواهد آورد و گاه می تواند مورد نقد قرار گیرد. مثلاً مهارت های رفتاری، اخلاقی، اجتماعی دارای مرزهای بسیار نزدیکی به یکدیگرند.
برای روشن شدن موضوع به این مهارت ها توجه کنید:
1. مهارت تهذیب نفس
2. رعایت اصول اخلاقی
3. انجام تکالیف دینی
4. رفتارهای مبتنی بر هنجارهای اجتماعی
5. کمک به همنوعان
6. رفتار با والدین
7. جامعه پذیری
8. فرهنگ پذیری
9. قانون پذیری
10. روابط جمعی
11. دوست یابی
12. شهامت
13. شجاعت
14. انتخاب شغل
15. راستگویی
16. ...
به نظر می رسد نمی توان به سادگی این مهارت ها را از یکدیگر تفکیک و طبقه بندی نمود.

مهارت ها از جنبه تخصصی :

مهارت ها را می توان به لحاظ سطح تخصصی به سه دسته تقسیم نمود :
1. مهارت های عمومی= جامعه + آموزش های عمومی
2. مهارت های نیمه تخصصی= جامعه + آموزش های دوره متوسطه
3. مهارت های تخصصی= جامعه + آموزش های دانشگاهی.
به لحاظ مدت زمان اثرگذاری می توان مهارت ها را به سه دسته زیر تقسیم نمود :
1. مهارت هایی که در کوتاه مدت به دست می آیند.
2. مهارت هایی که در میان مدت به دست می ایند.
3. مهارت هایی که در بلند مدت به دست می آیند.

از جنبه های اقتصادی :

1. مهارت های درآمدزا
2. مهارت های غیر درآمدزا
3. مهارت های هزینه بر
4. مهارت های کم هزینه

به لحاظ فنی :

1. مهارت های ساده
2. مهارت های نیمه پیچیده
3. مهارت های پیچیده

به لحاظ آموختن :

1. مهارت های خودآموز
2. مهارت های دگرآموز
3. مهارت های توامان

از جنبه تعداد آموزندگان :

1. مهارت های فردی
2. مهارت های جمعی
در برخی از منابع معتبر انواع مهارت ها را 10 مهارت عنوان نموده اند و برای آن ها اجزایی قایل شده اند.
مهارت های زندگی شامــل ده مهارت اصلی و اساسی هستند که غالباً به صورت جفت جفت طبقه بندی می شوند، زیرا بین هر جفت ارتباط طبیعی وجود داشته و در حقیقت به منزله دو روی سکه هستند. و این مهارت ها عبارتند از:
خود آگاهی/ همدلی
ارتباط/ روابط بین فردی
تصمیم گیری/ حل مساله
تفکرخلاق/ تفکر انتقادی
مقابله با هیجانات/ مقابله با استرس

مهارت های ده گانه

خود آگاهی

خود آگاهی، توانایی شناخت و آگاهی از خصوصیات، نقاط ضعف و قدرت، خواسته ها، ترس و انزجار است. رشد خود آگاهی به فرد کمک می کند تا دریابد تحت استرس قرار دارد یا نه و این معمولاً پیش شرط ضروری روابط اجتماعی و روابط بین فردی مؤثر و همدلانه است.

همدلی

همدلی یعنی این که فرد بتواند زندگی دیگران را حتی زمانی که در آن شرایط قرار ندارد درک کند. همدلی به فرد کمک می کند تا بتواند انسان های دیگر را حتی وقتی با آن ها متفاوت است بپذیرد و به آن ها احترام گذارد. همدلی روابط اجتماعی را بهبود می بخشد و به ایجاد رفتارهای حمایت کننده و پذیرنده، نسبت به انسان های دیگر منجر می شود.

ارتباط مؤثر

این توانایی به فرد کمک می کند تا بتواند کلامی و غیرکلامی و مناسب با فرهنگ، جامعه و موقعیت، خود را بیــــان کند. بدین معنی که فرد بتواند نظرها، عقاید، خواسته ها، نیازها و هیجان های خود را ابراز و به هنگام نیاز بتواند از دیگران درخواست کمک و راهنمایی نماید. مهارت تقاضای کمک و راهنمایی از دیگران، در مواقع ضروری، از عوامل مهم یک رابطه سالم است.

روابط بین فردی

این توانایی به ایجاد روابط بین فردی مثبت و مؤثر فرد با انسان های دیگر کمک می کند. یکی از این موارد، توانایی ایجاد روابط دوستانه است که در سلامت روانی و اجتماعی، روابط گرم خانوادگی، به عنوان یک منبع مهم روابط اجتماعی ناسالم نقش بسیار مهمی دارد.

تصمیم گیری

این توانایی به فرد کمک می کند تا به نحو مؤثرتری در مورد مسائل تصمیم گیری نماید. اگر کودکان و نوجوانان بتوانند فعالانه در مورد اعمالشان تصمیم گیری کنند، جوانب مختلف انتخاب را بررسی و پیامد هر انتخاب را ارزیابی کنند، مسلماً در سطوح بالاتر بهداشت روانی قرار خواهند گرفت.

حل مسئله

این توانایی فرد را قادر می سازد تا به طور مؤثرتری مسایل زندگی را حل نماید. مسایل مهم زندگی چنان چه حل نشده باقـی بماند، استرس روانـی ایجاد مـی کنند که به فشار جسمــی منجـر می شود.

تفکر خلاق

این نوع تفکر هم به مسأله و هم به تصمیم گیری های مناسب کمک می کند. با استفاده از این نوع تفکر، راه حل های مختلف مسأله و پیامدهای هر یک از آن ها بررسی می شوند. این مهارت، فرد را قادر می سازد تا مسایل را از ورای تجارب مستقیم خود را دریابد و حتی زمانی که مشکلی وجود ندارد و تصمیم گیری خاصی مطرح نیست، با سازگاری و انعطاف بیشتر به زندگی روزمره بپردازد.

تفکر انتقادی

تفکر انتقادی، توانایی تحلیل اطلاعات و تجارب است. آموزش این مهارت ها، نوجوانان را قادر مـــی سازد تا در برخورد با ارزش ها، فشار گروه و رسانه های گروهی مقاومت کنند و از آسیب های ناشی از آن در امان بمانند.

توانایی حل مسأله

این توانایی فرد را قادر می سازد تا هیجان ها را در خود و دیگران تشخیص دهد، نحوه ی تأثیر هیجان ها بر رفتار را بداند و بتواند واکنش مناسبی به هیجان های مختلف نشان دهد. اگر با حالات هیجانی، مثل غم و خشم یا اضطراب درست برخورد نشود این هیجان تأثیر منفی بر سلامت جسمی و روانی خواهد گذاشت و برای سلامت پیامدهای منفی به دنبال خواهد داشت.

توانایی مقابله با استرس

این توانایی شامل شناخت استرس های مختلف زندگی و تأثیر آن ها بر فرد است. شناسایی منابع استرس و نحوه تأثیر آن بر انسان، فرد را قادر می سازد تا با اعمال و موضع گیری های خود فشار و استرس را کاهش دهد.

اجزای مهارت های ده گانه زندگی

خود آگاهی
آگاهی از نقاط قوت
آگاهی از نقاط ضعف
تصویر خود واقع بینانه
آگاهی از حقوق و مسئولیت ها
توضیح ارزش ها
انگیزش برای شناخت
مهارت های ارتباطی
ارتباط کلامی و غیرکلامی مؤثر
ابراز وجود
مذاکره
امتناع
غلبه بر خجالت
گوش دادن
همدلی
علاقه داشتن به دیگران
تحمل افراد مختلف
رفتار بین فردی همراه با پرخاشگری کمتر
دوست داشتنی تر شدن (دوست یابی)
احترام قائل شدن برای دیگران
مهارت های بین فردی
همکاری و مشارکت
اعتماد به گروه
تشخیص مرزهای بین فردی مناسب
دوستیابی
شروع و خاتمه ارتباطات
مهارت های حل مسأله
تشخیص مشکلات علل و ارزیابی دقیق
درخواست کمک
مصالحه (برای حل تعارض)
آشنایی با مراکزی برای حل مشکلات
تشخیص راه حل های مشترک برای جامعه
مهارت های تفکر خلاق
تفکر مثبت
یادگیری فعال (جستجوی اطلاعات جدید)
ابراز خود
تشخیص حق انتخاب های دیگر (برای تصمیم گیری)
تشخیص راه حل های جدید برای مشکلات
مهارت های مقابله با هیجانات
شناخت هیجان های خود و دیگران
ارتباط هیجان ها با احساسات، تفکر و رفتار
مقابله با ناکامی، خشم، بی حوصلگی، ترس و اضطراب
مقابله با هیجان های شدید دیگران
مهارت های تصمیم گیری
تصمیم گیری فعالانه بر مبنای آگاهی از حقایق کارهایی که می توان انجام داد که انتخاب را تحت تأثیر قرار دهد.
تصمیم گیری بر مبنای ارزیابی دقیق موقعیت ها
تعیین اهداف واقع بینانه
برنامه ریزی و پذیرش مسئولیت اعمال خود
آمادگی برای تغییر دادن تصمیم ها برای انطباق با موقعیت های جدید
مهارت های تفکر انتقادی
ادراک تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بر ارزش ها، نگرش ها و رفتار
آگاهی از نابرابری، پیش داوری ها و بی عدالتی ها
واقف شدن به این مسئله که دیگران همیشه درست نمی گویند
آگاهی از نقش یک شهروند مسئول
مهارت های مقابله با استرس
مقابله با موقعیت هایی که قابل تغییر نیستند
استراتژی های مقابله ای برای موقعیت های دشوار (فقدان، طرد، انتقاد)
مقابله با مشکلات بدون توسل به سوء مصرف مواد
آرام ماندن در شرایط فشار
تنظیم وقت
و یا همان مهارت های ده گانه را به شکل دیگری اشاره نموده اند:

مهارت های اصلی ( ده گانه )

1. توانایی تصمیم گیری
2. توانایی حل مسئله
3. توانایی تفکر خلاق
4. توانایی تفکر نقادانه
5. توانایی رابطه مؤثر
6. توانایی برقراری روابط بین فردی سازگارانه
7. توانایی آگاهی از خود
8. توانایی همدلی با دیگران
9. توانایی مقابله با هیجان ها
10. توانایی مقابله با استرس ها
چنانچه می بینید همه این مصادیق مهارت های زندگی هستند و می توان از جنبه های دیگر نیز این طبقه بندی را ادامه داد. حال سؤال اساسی این است:
آموزش جغرافیا به کدام یک از این مهارت ها می تواند کمک کند؟ یا به عبارت دیگر نقش آموزش جغرافیا در توسعه مهارت های زندگی چیست؟
برای پاسخ دادن به این سؤال شاید بد نباشد یک بار دیگر به یکی از تعاریف مهارت های زندگی مراجعه کنیم.
«مجموعه ی توانایی هایی که فرد را قادر می سازد تا در طول زندگی در جهت ارتباط با خدا و رسیدن به کمال و ارتقاء سازگاری با خود، دیگران و محیط گام بردارد. به نحوی که منجر به بهبودی کیفیت زندگی او شود.»

و نگاهی به تعریف علم جغرافیا :

بررسی روابط متقابل انسان و محیط به منظور بهینه سازی زندگی انسان
آیا بین این دو مقوله وجه اشتراکی وجود دارد؟ از همین وجه اشتراک می توان برای برقراری ارتباط بین جغرافیا و مهارت های زندگی استفاده نمود.
چگونه؟
جغرافیا با توجه به ماهیتش و امکاناتی که فراهم می کند از جمله بین رشته ای بودن و نگاه کل نگر به پدیده ها می تواند در آموختن و توسعه برخی از انواع مهارت های اشاره شده فوق یاری رسان باشد.
مهارت های شناختی (فراهم کردن زمینه های شناخت محیط طبیعی و افزایش دانش شهروندی)
مهارت های تخصصی ( مهارت های جهت یابی، نقشه خوانی، سنجش از دور و ...)
مهارت های عمومی (مهارت تعلق خاطر داشتن به مواهب خدادادی، رفتار عاقلانه با محیط زیست، مهارت تفکر در خلقت جهان هستی، مهارت مثبت اندیشی در حوزه های مشترک انسان و محیط و ...)
برای رسیدن به ادله ای قابل قبول باید به این موضوعات بیندیشیم :
1. نقش برنامه درسی جغرافیا در تقویت یا تضعیف مهارت های زندگی
2. نقش معلم جغرافیا در تقویت یا تضعیف مهارت های زندگی
3. نقش دبیرخانه جغرافیا در تقویت یا تضعیف مهارت های زندگی

منابع

1. چهارچوب برنامه ارتقاء آداب و مهارت های زندگی-دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی1355 حمیدرضا رضوی
2.اصول حاکم بر برنامه درسی مهارت های زندگی-دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی غیر قابل استناد
3-اخلاص جهانی آموزش و پرورش- آویل 2000-چهارچوب عمل ناکار، دفتر همکاری های علمی
4-منابع مختلف اینترنتی

منبع:www.geography-dept.talif.sch.ir
/س