نویسنده: ابراهیمی مقیمی
رسوب‌های رودخانه‌ای در کجا به وجود می آیند، به کدام سمت حرکت می کنند؟ شهرها در کدام قسمت از این رسوبات ساخته شده‌اند؟ اشکال ناهمواری حاصل از رسوبگذاری در چهار موقعیت اصلی و در مناطق کم شیب ظاهر می شوند که عبارتند از: محل ناپیوستگی‌های توپوگرافی، خط القعر دره‌ها، حاشیه ی پهنه‌های آبی و موقعیت‌هایی که تحت تأثیر تراکم باد قرار دارند. آیا شهرها در چنین موقعیت‌هایی به وجود آمده‌اند؟
1- ناپیوستگی‌های توپوگرافی ممکن است در اثر گسل خوردگی، حرکات تکتونیکی، عمیق شدن شدید توسط حرکت یخچال و فرسایش دریایی مثل دریابارها ایجاد شده باشند. این پدیده‌ها در شرایط مناسب، اشکال تراکمی مانند مخروط افکنه‌ها، دامنه‌های حاوی قطعات سنگی یا واریزه ای، مخروط‌های کله قندی (تالوس)، مخروط‌های دامنه ای، مخروط‌های دشتی و دلتاها را ایجاد می کنند که اغلب برای توسعه ی شهری مورد توجه‌اند (مثل شهر کرج).
2- پرشدگی دره‌ها منعکس کننده ی مجموعه ی پیچیده‌ای از فرایندهای آبرفتی ثقلی بوده و با ایجاد دشت‌های سیلابی و پادگانه‌های آبرفتی همراه است. چنین مکان‌هایی اغلب در تصرف کاربری‌های شهری قرار گرفته‌اند (مثل شهر خرم آباد).
3- رسوب‌های حاشیه ی آب‌ها، اغلب حاصل رسوبگذاری در بخش راکد آب است که در آن سرعت جریان آب در حمل مواد کاهش می‌یابد. دلتاها و رسوب‌های ساحلی از مهم ترین اشکال ناهمواری در این قلمرو محسوب می‌شوند. چنین مناطقی بسیار پست و اغلب مناسب فعالیت‌های کشاورزی است. شهرهای ساحلی (مثل شهر گیلان) روی چنین رسوب‌هایی ساخته شده‌اند.
4- تراکم ماسه‌ای بادی اغلب در شیب خط القعر دامنه‌های مناطق خشک یا نیمه خشک و جایی که شدت باد کاهش پیدا می‌کند، ایجاد شده‌اند. آیا شهرها روی چنین تراکم ماسه‌ای توسعه نیافته‌اند؟ این موضوع به بحث بیشتری نیاز دارد.
از نظر ژئومورفولوژی مهمترین نکته این است که آیا در بررسی شهرهایی که روی اشکال تراکمی توسعه یافته یا می‌یابند، دقت کافی در زمینه ی بررسی تاریخچه ی پیچیده ی حوادث فرسایشی و تراکمی مکان توسعه شهری انجام شده است یا نه.
تغییر موقعیت آبراهه‌ها
ویژگی عمده ی آبراهه‌ها این است که عملکردشان فقط به بستر جریان خودشان محدود نمی‌شود. برای مثال، آبراهه‌ها قادرند موقعیت خود را روی نواحی به نسبت عریض بر روی دلتاها و دشت‌های ساحلی و همچنین آبرفتی حتی رسوبات بادی (برای مثال روی رسوبات بادی دشت لوت، در صورتی که آبراهه از قدرت کافی برخوردار باشد) تغییر دهند. اگر توسعه‌ای در چنین نواحی انجام شده باشد، تحت تأثیر این تغییرات خواهد بود. اگر آبراهه‌ها در بالارو به داخل دره‌های خود محدود شوند، چون حرکت جانبی آنها به نسبت محدود است، به این ترتیب امکان جابه جایی و مهاجرت این آبراهه‌ها به کمک جریان‌های سیلاب وجود دارد. پس شهرهایی که در گستره ی چنین آبراهه‌هایی توسعه یافته باشند، در معرض تغییر موقعیت آبراهه قرار دارند و سیلاب‌ها که اغلب به شهرها خسارت وارد می‌کنند، یکی از شاخص‌های تغییر موققعیت آبراهه محسوب می‌شود.اهمیت اقتصادی رسوب‌ها
رسوب‌های آبرفتی تراکمی به دلیل اهمیت اقتصادی شان بسیار مورد توجه‌اند و به طور معمول مخزن و منشأ آب‌های زیرزمینی هستند. آگاهی از تغییرات نفوذپذیری در آنها و برداشت چنین منابعی (برای مثال معادن شن و ماسه) مسئله‌ای اساسی است. چون مواد رسوبی ممکن است حاوی کانی‌های سنگین مانند پلاسرها، الماس یا طلا باشند (بسترهای قدیمی و پرشدگی‌های دره‌های قدیمی علاوه بر اینکه حاوی کانسارهای پلاسری هستند، راهی برای مهاجرت محلول‌هاى حاوى اورانیوم و نفت فراهم می‌کنند. رسوب‌های دلتایی سواحل قدیمی اغلب منشأ عمده نفت و گاز طبیعی اند)، بیشتر در معرض تصرف و بهره برداری قرار دارند. آیا استخراج روز افزون نفت و گاز از دلتاهای قدیمی جنو ب ایران و به ویژه دشت خوزستان، در آینده تهدیدی برای شهرهای آن مناطق محسوب نمی‌شوند؟ مثالی از کانی زایی اورانیوم در رسوبات رودخانه‌ای، در نهشته‌های رودخانه‌ای تریاس- ژوراسیک فالات کلرادو و رسوبات رودخانه‌ای ائولین وایومینگ در آمریکا گزارش شده است. در مورد ارتباط نزدیک بین کانی زایی اورانیوم و رسوبات مخروط افکنه ی قدیمی، توافق کلی وجود دارد. به نظر می‌رسد نسبت زیاد ماسه نفوذپذیر به شیل‌های غیرقابل نفوذ در محیط‌های بالا شرایط مناسبی برای کانی زایی اورانیوم (رسوبگذاری) فراهم کرده است. (1)پی‌نوشت‌ها:
1- سلی، ریچارد، ترجمه، انتشارات دانشگاه تهران، 1381، ص 129.
منبع مقاله :مقیمی، ابراهیم؛ (1391)، ژئومورفولوژی شهری، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم
