«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً» (1)
در دستور تلاوت قرآن، صدای خوش سفارش شده است و از قاری خواسته‌اند كه نكات ظریف تلاوت- اعم از كشیدن صدا و یا زیر و بم آن و ترجیع قراءت و غیره- را رعایت كند. در اینجا به بازگویی چند روایت در این زمینه می‌پردازیم:
رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هر چیزی زیوری دارد و زیور قرآن آواز خوش است. »
«زیباترین زیباییها، یكی موی زیباست و دیگری آواز و صدای دل‌كش. »
«قرآن را با آواز و نوای [متین] عرب بخوانید و از آواز [مبتذل] اهل فساد و گنه كاران كبیره پرهیز كنید. » (2)
«آواز خوش زیوری برای قرآن است. »
«قرآن را با صدای خود خوش كنید؛ زیرا صدای خوش زیبایی قرآن را افزون می‌كند. »
«قرآن را با آوازتان زینت بخشید. »
امام صادق (علیه السلام) نیز در تفسیر آیه‌ی: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً»(3) فرموده است: «به این معناست كه آن را با تأنّی بخوانید و صدایتان را خوش دارید. » (4)
امام باقر (علیه السلام) فرموده است: «قرآن را با آواز بخوانید؛ زیرا خداوند-عزّوجلّ- دوست می‌دارد كه با صدای خوش قرآن خوانده شود. » (5)
رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمود: «قرآن با آهنگی حزین نازل شده، پس آن را با گریه [برخاسته از وجد] بخوانید و اگر گریه نكردید، لحن گریه به خود بگیرید و آن را با آواز خوش بخوانید، كه هركس آن را با آواز خوش نخواند، از ما نیست. »
«از ما نیست هركس قرآن را با آواز خوش نخواند. » (6)
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «قرآن با حزن نازل شده، پس آن را با لحنی حزین بخوانید. » (7)
البته سخنانی كه معتمدان از پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) نقل كرده‌اند فراوان و دلیل اثباتی برای این گفته‌هاست.
ابن الاعرابی گفته است: (8) «عرب به هنگام سواركاری یا نشستن در حیاط و خیلی مواقع دیگر، به آواز رُكبانی (9) تغنّی می‌كرد. وقتی قرآن نازل شد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) خوش داشت كه عرب‌ها به جای تغنّی به آواز رُكبانی، هِجّیراء (10) و آوازشان با قرآن باشد. » (11)
زمخشری نیز گفته است: «عرب عادت داشت كه در همه‌ی احوال- چه هنگام سواركاری و چه در حال لمیدن و یا نشستن در حیاط خانه‌ها و غیره- به آواز و زمزمه‌ی ركبانی تغنّی كند. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) وقتی مبعوث شد، بر این حال برآمد تا آواز و زمزمه‌ی آنان با قرآن باشد. پس بدان فرمان داد؛ یعنی فرمود: «هركس قرآن را جایگزین ركبانی نكند و آن را زمزمه‌ی زیر لب و تغنّی با اواز خوش قرار ندهد، از ما نیست. » (12)
فیروزآبادی گفته است: «غنّاه الشعرُ و غنّی به تغنیه: تغنّی به» یعنی شعر را به آواز خواند و آن را تغنّی كرد.
شاعر گفته است:
«تغنَّ بالشِّعرِ إما كنتَ قائله. . . إنَّ الغناء‌بهذا الشعر مضمار» (13)
«زبیدی» ضمن آن كه نقل این گفته را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) منسوب داشته گفته است: «خداوند به هیچ كس چون پیامبر گرامی اجازه نداده است كه با قرآن آشكارا تغنّی كند. »
«ازهری» گفته است: «عبدالملك البغوی» به نقل از ربیع و او به نقل از شافعی به من اطلاع داد كه معنای تغنّی «خواندن قرآن با صدای محزون و رقیق است. » (14) او حدیث دیگری را نیز به شهادت می‌گیرد كه می گوید: «زیّنوا القرآن بأصواتكم. »
بر همین اساس، امامان اهل بیت (علیهم السلام) كوشش داشتند كه قرآن با ترتیل و صدای بلند و تجوید و با آواز خوش خوانده شود.
محمد بن علی بن محبوب اشعری در كتاب خود به نقل از معاویه بن عمار روایت می‌كند كه به ابی عبدالله (علیه السلام) گفتم: آیا هركس، دعا یا قرآن می‌خواند، اگر صدایش را بلند نكند، گویی چیزی نخوانده است؟ فرمود: «همین طور است، علی بن الحسین (علیه السلام) در تلاوت قرآن، خوش صدا‌ترین مردم بود و هنگام تلاوت صدایش را چنان بالا می‌برد كه تمام اهل خانه بشنوند. » امام صادق (علیه السلام) در خواندن قرآن خوش صدا‌ترین مردم بود. هرگاه شب برای تلاوت بیدار می‌شد، صدایش را بالا می‌برد و وقتی سقاها و دیگر عابران از آن مسیر می‌گذشتند، می‌ایستادند و به تلاوت او گوش می‌دادند. (15)
هم چنین روایت است كه موسی بن جعفر (علیه السلام) نیز صدایی خوش داشت و قرآن نیكو تلاوت می كرد. او روزی فرموده بود: «علی بن الحسین (علیه السلام) با صدای بلند قرآن می‌خواند تا شاید رهگذری از آنجا بگذرد و به خود آید. وقتی امام چنان كرد، دیگر مردم آن را تاب نمی‌آوردند. » از او پرسیده شد: «آیا رسول الله (صلی الله علیه و آله) در نماز جماعت صدایش را به هنگام تلاوت قرآن بلند نمی كرد؟ فرمود: «رسول الله (صلی الله علیه و اله) فقط آن گونه كه در توان مردم بود تلاوت می‌فرمود. »(16)
همچنین از امام علی بن موسی الرضا و او از پدر و نیاكانش از رسول الله (صلی الله علیه و آله) نقل است كه فرمود: «قرآن را با آواز خوش بخوانید؛ زیرا آوازِ خوش زیبایی قرآن را افزون می‌كند»، سپس این آیه را تلاوت كرد: «یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ» (17).
پی‌نوشت‌ها:
1. مزمل73: 4.
2. الكافی، ج2، ص614-616، شماره‌های 3-8-9.
3. مزمّل 73: 4.
4. بحارالانوار، ج89، كتاب القرآن، شماره‌ی 21، ص190-195.
5. الكافی، ج2، ص 616، شماره‌ی 13.
6. بحارالانوار، ج89، ص191.
7. الكافی، ج2، ص614، شماره‌ی 2.
8. «ابوعبدالله محمد بن زیاد كوفی» یكی از زبان دانان مشهور عرب است كه در محضر درس او مردمان بسیار حاضر می‌شدند. او در سخندانی و شناخت لفظ نا آشنا از همه سر بود، تا جایی كه می‌گویند بر «ابوعبیده» و «اصمعی» برتری داشته است. او در رجب سال 150 هجری زاده شد و در شعبان 231 از دنیا رفت (قمی، الكنی و الالقاب، ج1، ص 215).
9. رُكبانی: خواندن سرود با كش و قوس دادن و زیر و بم صدا.
10. هجّیراء: زمزمه و طنین آواز و ترانه.
11. نهایه ابن اثیر، ج3، ص391.
12. الفائق، ج2، ص36 (رثث).
13. ابن منظور گفته است: «منظور شاعر تغنی بوده و اسم را (غناء) به جای مصدر آورده است. »
14. لسان العرب؛ ج15، ص136، «تحسین القراءة و ترقیقها» آمده است.
15. مستطرفات السرائر، ص484.
16. كتاب الاحتجاج،ج2، ص 170.
17. فاطر35: 1. رك: عیون اخبارالرضا، ج2، ص 68، شماره‌ی 222.
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.
