معرفی پایان ‏نامه‏‌های وقفی

وقفنامه‏‌ها از گنجینه‏ های ادبی و تاریخی است که این پایان‏نامه کوشش می‏کند یکی از ابعاد آن، یعنی بعد ادبی این حوزه را بررسی نماید.
این تحقیق از پنج فصل تشکیل شده است.

در فصل اول، دوم و سوم، نویسنده درباره روش تحقیق، تاریخچه و اهداف مطالعاتی خود توضیح داده و سپس به شرح واژه‏ها پرداخته است
.
در فصل چهارم که بخش اصلی پایان‏نامه می‏باشد، محقق نخست نگاهی گذرا به وقف و نیکوکاری در ایران قبل از اسلام، و پس از اسلام افکنده، سپس نمونه‏هایی از کاربرد واژه وقف در ادبیات فارسی عرضه کرده است.

آنگاه ابعاد مختلف ادبی و هنری وقفنامه‏‌ها را بررسی نموده و نیز ویژگیهای سبکی و ادبی در دوازده وقف‏نامه زیرا از ادوار مختلف تاریخی را مورد بررسی قرار داده است:
 

معرفی پایان ‏نامه‏‌های وقفی

وقف‏نامه شیخ امین‏الدین محمد بلیانی (8 ق)؛
وقف‏نامه کهن امامزاده جعفر (ع) (9 ق)؛
وقف‏نامه موقوفه علوی همدان (10 ق)؛
وقف‏نامه مدرسه نوریه اصفهان (11 ق)؛
وقف‏نامه میرزا صدرالدین محمد یزدی (12 ق)؛
وقف‏نامه مدرسه صالحیه کازرون (12 ق)؛
وقف‏نامه فتحعلی شاه قاجار و فرزندش شاهزاده علینقی میرزا (13 ق)؛
وقف‏نامه بی بی تحیه مشهوره به خانم کوچک (13 ق)؛
وقف‏نامه بهرام مرئی‏آبادی (13 ق)؛
وقف‏نامه حضرت آیت‏الله حاج آقا محسن اراکی (13 ق)؛
وقف‏نامه خسرو ولد شهریار (14 ق)؛
وقف‏نامه بانو بتول رستمی (15 ق).
 

سبک عمومی وقف ‏نامه‏‌ها

محقق پس از بررسی این اسناد می‏گوید:
وقفنامه‏‌های موجود عموما دارای مقدمه‏ای است که در آن علت و جهت وقف ذکر شده است. در این مقدمه معمولا نویسنده وقفنامه پس از تسبیح خدای کریم و رسول اکرم (ص) و ائمه‏ی هدی شمه‏ای از محاسن خیرات و مبرات را ذکر و سپس رقبات موقوفه را نام برده  است.

و بعد از آن مصارف وقف و متولیان را تعیین کرده و در آخر آیه‏ی شریفه‏ی (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه) را که عموم آیه‏ی مخصوص وصیت است تحریر کرده تا کسی به خود اجازه ندهد در وقف‏نامه و رقبات آن و مصارف مقرره تصرفی بنماید.

مقدمه ‏ای که بر وقفنامه‏‌ها نوشته شده دارای عبارات مختلفی است ولی عموما مسجع است و از نظر فرهنگ و ادب کشور ایران ارزنده می ‏باشد.

. از چند فقره وقف‏نامه که با کلمات عربی نوشته شده اگر صرف نظر شود اکثر وقفنامه‏‌ها دارای عبارات شیرین فارسی است. بنابراین مؤلف در تحقیق حاضر بر آن است

تا با بررسی کاربرد واژه وقف در سخن شاعران و کلام نویسندگان و همچنین بررسی تعدادی از متون وقفنامه‏‌های مربوط به قرن هشت تا پانزدهم هجری قمری به اعتقاد خود پل ارتباطی بین وقف و زبان و ادبیات فارسی ایجاد نماید.
 

وقف در متون ادب فارسی

محقق در باب متون ادب فارسی چنین می‏گوید:

آنچنان که از واقعیت‏های تلخ تاریخی برمی‏آید سوء استفاده‏های فراوانی از وقف در موقوفات شده است. اموال وقف همواره در معرض دست‏اندازی سودجویان و قدرت‏مندان زمانه بوده است. بویژه مدعیان دروغین ارشاد و کرامت، بیش از هر چیز چشم طمع به مال وقف داشته‏اند. رفتار این جماعت لطمه شدیدی به حیثیت وقف‏زده است.

که آثار آن هنوز در ذهنیت مردم باقی است. طبیعی است که این سوء استفاده‏ها و نابایستگی‏ها و ناشایستگی‏ها که بر وقف رفته است دل و جان حساس شاعران و اندیشه‏وران این دیار را آزرده ساخته باشد.

به گونه‏ای که به تلمیحات گوناگون از وقف یاد کرده‏اند و با زبان طنز پرده از اوضاع نابسامان اجتماعی و سوء استفاده‏های ارباب قدرت از وقف برداشته‏اند. شاعران عارف‏مسلک دلتنگ از ریاکاری‏های اصحاب ظاهر برای نشان دادن سوء استفاده‏های مدعیان دروغین دیانت، زبان به طنز گشوده و از این زاویه به وقف نگریسته ‏اند!
 

وقف و نیکوکاری در سخن شاعران

حافظ سروده است:
فقیه مدرسه دی مست بود و فتوا داد
که می حرام ولی به ز مال اوقاف است!

شاعر خوش‏ذوق دیگری جام باده را پیش زاهدنمایی می‏گذارد و به او می‏گوید:

«بنوش که تاکش ز مال اوقاف است».

صائب که در روزگار خود شاهد حیف و میل اوقاف و ویرانی موقوفات بوده می‏سراید:
چون هر چه وقف گشت به زودی می‏شود خراب
کردیم وقف عشق تو ملک وجود خویش

و بدین گونه مضمونی تغزلی و عرفانی را به کمک یک واقعیت اجتماعی بیان می‏کند.
عشق جز بخشش خدایی نیست
این به سلطانی و گدایی نیست
عشق وقف است بر دل پر درد
وقف در شرع ما بهایی نیست
عطار

خانقاهی که به خرجش نکند دخل وفا
صرفه وقف در آن است که میخانه شود!
مجذوب تبریزی

بیا که خرقه‏ی من اگر چه رهن میکده‏هاست
ز مال وقف نبینی به نام من درمی
خاقانی

هر کجا قاب پلو جوجه و کوکو باشد
مال وقف است و تعلق به دعا گو دارد
کلیم

به خیر خلق مرا گشنه دل دو صد پاره
گلیم وقف، بلی زود می‏شود پاره!
هادی رنجبر

آنگاه نویسنده به این نتیجه می‏رسد که وقفنامه‏‌ها منبعی ادبی و تاریخی است او می‏گوید:

در متون فارسی، معمولا در جاهایی که به اوضاع اجتماعی و اقتصادی جامعه، بویژه شرایط معیشتی اهل مسجد و مدرسه و خانقاه اشاره می‏شود سایه وقف و موقوفات را می‏توان دید. در متونی که به اطلاعات جغرافیایی می‏پردازند.

بویژه در سفرنامه‏ها، اشارات خوبی به وقف، موقوفات و مراکز وقفی وجود دارد. متن وقفنامه‏‌ها یکی دیگر از منابع بسیار مهم در باب مطالعات وقف است. ارزش ادبی این اسناد چشمگیر است و اطلاعات ریز و درشت تاریخی، لغوی، مردم‏شناسی و... در آنها قابل دستیابی است.

دیباچه‏ی - این اسناد، بویژه از لحاظ ارزش‏های ادبی حائز اهمیت است. زیباترین تحمیدیه‏ها، آراسته به انواع صنایع ادبی در دیباچه‏ی وقفنامه‏‌ها به یادگار نهاده شده است.

حجم وقفنامه‏‌ها گاه برابر کتاب و رسائل مفصل است. با تأمل در این قبیل متون می‏توان فیش‏های فراوانی را در باب وقف و بازتاب‏های آن در متون فارسی فراهم کرد.

آنچه در پی می‏آید به عنوان نمونه قسمت‏هایی از مقدمه‏ی وقف‏نامه‏ی مرحوم آیت‏الله حاج آقا محسن اراکی می‏باشد که در سال 1299 هجری قمری توسط ایشان به رشته‏ی تحریر درآمده است:
 

نگاهی به وقف ‏نامه حاج آقا محسن اراکی

«هو الواقف علی الضمائر»
«بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین.»

بستان حمد و سپاس و گلشن ثناء بی‏قیاس مخصوص بارگاه احدی و مختص درگاه صمدی است جل ذکره و عز اسمه، که ریاحین ممکنات را از صحرای عدم به چمن وجود جلوه داد و از عین مرحمت ابواب مکرمت بر روی ارباب غیب و شهود که در مهد نیستی غنوده، بگشود،

کریمی که از کمال احسان و لطف بی‏پایان نهال ممکنات را در باغ نیستی به فر هستی مثمر و بارور گردانید، رحیمی که از فرط مکرمت و فیض بی‏نهایت، بهار وجود بنی‏آدم را به چندین هزار گل‏های صوری و معنوی زیب و زینت بخشید، حکیمی که چندین هزار ازاهیر فطرت از هبوب لوایح حکمت در روضه‏ی غیب و شهادت آشکار نمود،

صانعی که جمیع مخلوقات را بی‏ماده از محض عدم و عدم محض به کسوت وجود و خلعت هستی سرافراز فرمود، بی‏مانندی که بلبلان روضه ایجاد بر احدیتش هم‏آواز، خداوندی که طایران بوستان ادراک در هوای معرفتش بال طیران بسته و مرغان گلستان دانش در اوج ثنایش پر پرواز خسته، خالقی که از غایب عاطفت نهال وجود انسانی را بر وفق آیه کریمه‏ی: (و لقد کرمنا بنی‏آدم) از جمیع مخلوقات برگزید.

بعد از حمد حضرت بیچون و ثناء زواهر تحیات و جواهر صلوات بر ارواح ساکنان فرادیس قدس و عاکفان جناب انس که هر یک در بوستان نبوت و گلشن رسالت سرو خرامنده‏اند

و هر یک از ایشان چندین سرگشتگان وادی ضلالت و گم شدگان بیدای غوایت را آگاه و هدایت کننده‏اند و آن مسندنشین (ولسوف یعطیک ربک فترضی) آن ناطق (ما ینطق عن الهوی) و آن واجب ممکن انتماء آن شکوفه باغ لولاک و آن ثمره شجره افلاک، آن شاهد مشهود و آن شفیع روز موعود و...»

سبک این وقف‏نامه را می‏توان در نکات ذیل خلاصه نمود:
- آوردن اصطلاحات عرفانی در متن وقف‏نامه مانند: غیب و شهود، ممکنات، وجود، عدم و نیستی؛
- مطابقت صفت و موصوف در مفرد و جمع بودن و تذکیر و تأنیث مانند: بلده مذبوره؛
- استشهاد به آیات و احادیث خصوصا در تحمیدیه؛
- تصویرآفرینی و استفاده مکرر از صور خیال در متن وقف‏نامه؛
- استفاده مکرر از آرایه تشبیه بلیغ در تحمیدیه؛
- به کار بردن «اعنی» بجای «یعنی» که در آن زمان کاربرد داشته.
 

نتیجه ‏گیری

محقق سپس نتیجه ‏گیری می ‏کند که:
بعد از بررسی و تحلیل نمونه‏هایی از متون وقفنامه‏‌ها، مشخص شد وقفنامه‏‌ها عمدتا همانند آثار نثر ادبیات فارسی از قبیل: گلستان سعدی، منشآت قائم‏مقام و... دارای نثری مسجع و آهنگین بوده و در اکثر موارد تحت تأثیر ویژگی‏های سبکی و ادبی دوره‏ای که وقف‏نامه در آن تحریر یافته قرار گرفته‏ اند.

مسلما وقفنامه‏‌ها به واسطه‏ی داشتن وزن و آهنگ و جملاتی مسجع و مقفی و وجود آرایه‏های مختلف ادبی همچون: براعت استهلال، تشبیه، استعاره، تلمیح، اقتباس، تضاد و...

در آن‏ها و به لحاظ داشتن ارزش‏های فرهنگی، تاریخی و... از جمله مواریث کهن ادب فارسی و اسناد معتبر ملی به شمار می‏آید که ذکر پاره‏ای آداب و رسوم و سنن اقوام مختلف و بیان مصادیق بارز نوع دوستی در متون مذکور بر اهمیت آن افزوده است.

همچنین با بررسی پاره‏ای آثار منظوم و منثور در ادبیات فارسی مشخص شد که بسیاری از شعرا و نویسندگان نیز با مقوله‏ی وقف آشنایی داشته و در اشعار و یا نوشته‏های خود به آن اشاره نموده‏اند.

نقد و ارزیابی پایان ‏نامه

با اینکه نویسنده زحمات فراوانی جهت ارائه این تحقیق کشیده، و به منابع متعددی مراجعه کرده، نیز علاوه بر مطالعاتی کتابخانه‏ای، جهت تهیه اسناد به مراکز تحقیق و اوقاف مراجعه و مسافرت نموده است، چند نکته قابل تأمل است. از جمله آنها:

1. تقسیم و بخش‏بندی کتاب، خالی از تناسب و هماهنگی است، فصل اول، دوم و سوم فقط هفت صفحه را تشکیل می‏دهد و عمدتا در مورد معرفی تحقیق می‏باشد، در صورتی که فصل چهارم از یکصد و سی صفحه تشکیل گردیده است. بهتر بود که این فصل به بخش‏های متعدد تقسیم می‏شد.

2. پایان‏نامه دارای غلطهای چاپی متعددی است، در صورتی که تحقیقی که در مورد اسناد وقف‏نامه باشد، می‏بایست از دقت لازم برخوردار باشد.

3. منابع و ارجاعات تحقیق پایین‏تر از حد مطلوب است منابع بسیار ارزنده‏ای در زمینه وقفنامه‏‌ها و اسناد وقفی وجود دارد که نویسنده به آنها مراجعه نکرده است. از شانزده مرجعی که به آن اشاره شده به جز دو مرجع یعنی مجله‏ی وقف میراث جاویدان، و یادگار ماندگار، بقیه کتاب‏ها به موضوعاتی غیر از وقف‏نامه اختصاص دارد.

فروش اموال موقوفه

موضوع: فروش اموال موقوفه
نگارش: ابراهیم پیرقلی خیاوی
دانشگاه: آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز
استاد راهنما: دکتر سیامک ده پیک
استادان مشاور: دکتر عباس کریمی، دکتر غلام علی سیفی
سال: 1381 ش.

چکیده
مطالعات انجام شده در قوانین وضعی هم چون مدنی، قانون ابطال اسناد فروش رقبات، آب اراضی موقوفه، و شناخت احکام شرعی آن‏ها و ابهامات و مشکلاتی که در احراز شرایط فروش این اموال ایجاد شده است،

نیاز به بررسی مسأله فروش اموال موقوفه از دیدگاه قوانین وضعی و احکام شرعی به منظور تبیین حقوق صاحبان موقوفه، و ارزیابی آثار فروش آن بر موقوف علیهم می‏باشد.

این پژوهش با هدف شناخت قوانین وضع شده از یک سو و احکام فقهی از سوی دیگر، مسایل را مورد مقایسه قرار داده و کم و کاستی هر کدام را مشخص کرده است. نویسنده معتقد است احکام فقهی نسبت به قوانین موضوعه در مسایلی هم چون تبدیل به احسن، شروط واقف، نیاز موقوف علیهم و... ارجحیت دارد،

زیرا این‏ها شروطی هستند که در احکام شرع مقدس در مبحث فروش اموال موقوفه به آن اشاره شده، ولی در قوانین جدید ذکری از آن نشده است.

نویسنده جهت تبیین حدود روابط افراد ذی نفع و موقوف علیهم در صورت فروش مال موقوفه با بهره گیری از قوانین وضعی، پیشنهاد اصلاح برخی از قوانین را برای احیا و توسعه نهاد وقف می‏دهد.
پژوهش از دو فصل و پنج مبحث تشکیل شده است. در فصل اول، تعریف وقف، تاریخچه آن در اسلام و ایران، ارکان وقف، شرایط وقف، واقف، و موقوف علیهم و مال موقوفه مطرح و بررسی شده است. هم چنین مبحثی در مورد مدیریت وقف متولی، ناظر و وظایف مدیران مطرح شده است.

فصل دوم به مبحث اصلی می‏پردازد ؛ نخست شرایط بیع مال موقوفه، شرایط فروش توسط واقف و بیم خون ریزی در مال موقوفه، و در نهایت آثار بیع وقف نسبت به واقف، موقوف علیهم، و یا شخص ثالث مورد بررسی قرار گرفته است.

در لا به لای پژوهش قوانینی هم‏چون «قانون تبدیل به احسن» و «واگذاری مزارع موقوفه به زارعین» صاحب نسق مصوب سال 1350 ش «قانون اصلاحات اراضی» مصوب سال 1341 ش و «قانون ابطال اسناد فروش رقبات و اراضی موقوفه» سال 1363 ش بررسی و نقد شده است.

پژوهش علاوه بر منابع فقهی عربی و فارسی، از مآخذ جدید استفاده کرده است.

ررسی تطبیقی وقف

دانشگاه تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی
مقطع تحصیلی: کارشناسی ارشد
رشته: فقه و مبانی حقوق اسلامی
موضوع: بررسی تطبیقی وقف
نگارش: رضا شیروانی شیری
استاد راهنما: دکتر محسن جابری عربلو
تاریخ دفاع: بهمن 1371

چکیده
مباحث فقهی و حقوقی یکی از گسترده‏ترین مباحثی است که در منابع فقهی آمده است. از آن جهت که وقف یکی از توابع تحولات اقتصادی و اجتماعی بوده همیشه مسایل فقهی آن نیز مورد تحول و اجتهاد فقها قرار گرفته است، به طوری که مسایل وقف همواره یکی از زمینه‏های اختلاف و تنوع آرا در اجتهاد فقهای امامیه و سایر مذاهب بوده است.پایان‏نامه «بررسی تطبیقی وقف» کوششی است جدی در جه بررسی اختلاف آرای مجتهدین و فقها در طول تاریخ فقه اسلامی.
 

مباحث پایان‏ نامه

این پژوهش از شش فصل تشکیل یافته است:

در فصل اول، علاوه بر معنی لغوی و اصطلاحی واژه وقف، گزارشی مختصر از تاریخچه وقف در میان تمدن‏های عراق قدیم، رومیان، آلمان‏ها، فرانسوی‏ها، انگلوساکسون‏ها و تمدن اسلام عرضه شده است.

فصل دوم، درباره صیغه وقف و بررسی مسایلی چون «وقف عقد است یا ایقاع»، لزوم وقف، وقف معاطاتی، اقسام وقف، و مالکیت عین موقوفه است.

فصل سوم، شرایط وقف مثلا لزوم، تنجیز، تأبید، شروط ضمن عقد، شرایط واقف، و شرایط عین موقوفه را بررسی کرده است.

فصل چهارم، بحث مفصلی در مورد مصادیق موقوف علیهم در وقف عام مانند وقف بر جهت، وقف بر مسجد، وقف فی سبیل الله، وقف بر مسلمین، وقف بر شیعه، وقف بر فقرا و وقف بر کافر ارائه می‏دهد.
هم‏چنین در این فصل وقف خاص از جمله وقف بر اولاد و وقف بر نفس مورد تحقیق قرار گرفته است.

فصل پنجم، اختصاص به مبحث مهم بیع وقف دارد.

فصل ششم، علاوه بر بررسی ولایت بر وقف و شرایط و وظایف متولی، مباحثی هم‏چون تقسیم وقف، از بین رفتن جهت وقف، ضمان، توکیل، رهن، اخذ به شفعه و کیفیت اثبات وقف بررسی شده است.

روش تحقیق

نگارنده برای انجام این پژوهش به حدود نود اثر فقهی، حقوقی و تاریخی مراجعه کرده و آن را با روش تحقیق کتابخانه‏ای انجام داده است.

وی در هر مسأله فقهی نظر فقهای متقدم و متأخر را بررسی کرده است. در ابتدا نظر فقهای امامیه را براساس تقدم و تأخر ذکر می‏کند، و سپس به بررسی مقارنه‏ای و تطبیقی آن براساس نظرات فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت و مواد قانونی و آرای حقوق‏دانان می‏پردازد.

نگارنده در انتهای پژوهش کلیه منابع و مآخذ را، که اکثرا به زبان عربی است، ذکر کرده است.

فصلنامه وقف، میراث جاویدان پیش از این در شماره‏های 3، 2 و 22 فصل ششم این رساله را، که شامل دو مبحث ولایت بر وقف و مسایلی از وقف است چاپ کرده، اما به علت اینکه این رساله یکی از رساله‏های علمی و دقیق می‏باشد به جاست که به صورت کتاب چاپ و منتشرشود.

منبع:
میراث جاویدان
جایگاه وقف در ادب فارسی
دانشگاه: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اراک
مقطع تحصیلی: کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی
موضوع: جایگاه وقف در ادب فارسی با تکیه بر ویژگی های سبکی و ادبی وقف نامه ها
دانشجو: محمد مولایی
استاد راهنما: دکتر محمد رضا زمان احمدی
استاد مشاور: دکتر جلیل مشیدی
تاریخ: تابستان 1383
* این مقاله در ترایخ 1402/5/8 بروز رسانی شده است.